Tíminn - 09.12.1922, Síða 2

164
T 1 M I N N
Kverið.
n.
Gamla testamentið byrjar á
tveim frásögum um sköpun
heimsins; það getur engum leynst,
sem les með athygli, enda nú orð-
ið viðurkent af öllum fræðimönn-
um. Er hin fyrri í fyrsta kapítula
fyrstu Mósebókar, og skýrir frá
því, hvemig óskapnaðurinn,
Kaos, hafi greinst sundur og orð-
ið að hinum reglubundna heimi,
kosmos, er vér nú lifum í, hvern-
ig fyrst hafi myndast hinar ófull-
komnari skepnur, en síðan hinar
fullkomnari, og að lokum karl og
kona, er sköpuð voru í guðs
mynd. Síðari sköpunarsagan er í
öðrum kapítulanum, og segir þar
frá á nokkuð annan veg. Maður-
inn hafi fyrst verið skapaður,
síðan jurtix og dýr, en konan
seinast, þegar séð var, að ekkert
dýranna gat orðið manninum
meðhjálp. þessari sögu fylgja svo
frásögurnar um veru Adams og
Evu í Eden, brot þeirra og burt-
rekstur. Nú skulum við bera
saman frásögur þessar og kver-
ið. þeir sem kverkenslunni eru
hlyntir, múnu flestir byggja
fylgi sitt á þeirri trú, að kenning-
ar kversins muni vera í samræmi
við ritninguna. Komi því í ljós,
að guðfræði kversins komi ekki
heim við frásögn biblíunnar, þá
er fótunum kipt undan því.
I kverinu segir, að guð hafi
skapað heiminn á sex dögum
(§ 31). Fátt annað er þar tekið
eftir hinni fyrri sköpunarsög-
unni. þess aðalatriðis sögunnar,
að það sem áður var kaos, hafi
orðið kosmos, og að allar tegund-
ir lifandi; vera hafi orðið til hver
af annari, hinar lægstu fyrst, en
æðstu síðast, lætur kverið ekki
getið. En um það, að þetta hafi
gerst á seks dögum, er langt mál.
Og hlýtur það þó að vera oss
nútímamönnum álíka aukaatriði,
þegar um sköpun heimsins er að
ræða, og það, að skáld skifti ljóð-
um í seks vers. Að vísu leikur á
því enginn efi, að í frásögu biblí-
unnai- er átt við seks daga og
annað ekki. Kenning kversins um
þetta efni er því í fullu samræmi
við hana að öðru leyti en því, að
tekið er aukaatriði en slept aðal-
atriðum. En með þessu móti
kemst kverið í beina mótsögn
við náttúruvísindin. því hvað
sem öðru líður, þá er það full-
sannað, að sú verðandi, er vísind-
in nefna þróun en biblían sköp-
un, hefir tekið miljónir ára en
ekki seks daga, og er það ærinn
munur. Er það ilt, að kenna börn-
um heldur gamlan misskilning en
ný sannindi. Nú kann einhver að
segja, að það komi fyrir ekki þó
hætt sé að kenna börnum í kver-
inu þetta og annað, sem í milli
ber því og nútímavísindum, því
alt þetta og fleira til læri þau í
hverjum biblíusögum. Engum
muni detta í hug að semja bibílu-
sögur, meðan biblíufræði séu
kend í barnaskólum, þar sem
slept sé sköpunarsögunni úr 1.
Mós. og komi þar þó fram sú
heimsskoðyn, að jörðin sé flöt en
himininn sé festing, sem haldi
uppi vötnum, er streymi niður
þegar flóðgáttir himinsins ljúk-
ast upp, að sól, tungl og stjöm-
ur séu ljós, er hafi þann einan
tilgang, að lýsa jörðunni og ráða
nótt og degi o. s. frv. En þess
ber vel að gæta, hver munur er
á kveri og útdrætti úr gamla
testamentinu. Á því er sami
raunur og t. d. á kenslubókum í
náttúrufræði og í Islandssögu.
það er ekkert hneyksli þó sköp-
unarsaga Snorra-Eddu sé sögð í
Islandssögunni, en hneyksli væri
að taka hana upp í náttúrufræð-
ina sem fullgóðan sannleik. Kver-
in eru nútímarit og hafa engan
rétt á sér nema þau tilgreini það
eitt, er vér vitum sannast um þau
efni, er þau fjalla um, en biblíu-
sögumar eru útdráttur úr forn-
um söguritum, sem vitanlega get-
ur skeikað frá því, sem vér nú
vitum réttast. J>ó það sé e. t. v.
ekki viðurkent í orði, þá er það
þó viðurkent á borði. Eg þekki
engan þann hér á landi, sem kom-
ið hafi til hugar að kenna börn-
um þær skoðanir á himni, sól,
tungli og stjörnum, sem sköpun-
arsagan í 1. Mós. 1 er bygð á
og um var' getið, í stað kenninga
Brunos, Kopernikusar og New-
tons, um jörð vora og himin-
hnetti. Má af þessu skiljast mun-
urinn á kveri og biblíusögum.
Niðurstaðan er, að í kverinu eru
kenningar, sem tvímælalaust ríða
í bág við þekking nútímans og að
slept er aðalatriðum en langt mál
um aukaatriði.
Kverið segir, að guð hafi skap-
að Adam á sjötta degi sköpunar-
verksins, líkama hans af moldu
og gætt hann lifandi sálu, en Evu
af rifi úr síðu mannsins (§ 32).
Hér er ruglað saman tveim at-
riðum úr 1. Mós. 1 og 1. Mós. 2,
sem eru ósamrýmanleg. 1 1. Mós.
1 segir að guð hafi skapað mann
og konu síðast af öllu á sjötta
degi. En í 1. Mós. 2, en þaðan er
tekin lýsingin á því, hvernig
Adam og Eva hafi; verið sköpuð,
segir að Adam hafi fyrst verið
skapaður, síðan dýr og fuglar, í
þeim tilgangi að i'á manninum
meðhjálp, en þegar kom í ljós að
ekkert þeirra var við hæfi manns-
ins, þá fyrst gerði guð Evu úr
síðu mannsins. Frásögurnar eru
því ósamrýmanlegar. Kverið get-
ur þess, að guð hafi gætt Adam
lifandi sál, en ekki er þess getið
um Evu, og er það í samræmi
við 1. Mós. 2. Er það oe- í fullu
samræmi við hugsunarhátt aust-
urlenskra fj ölkvænismanna. í
Austurlöndum hefir lítilsvirðing
fyrir konunni legið í landi;. það
hefir jafnvel víða" verið trú, að
karlmaðurinn hefði sál en kven-
maðurinn ekki. Konan hefir ver-
ið talin eign mannsins. það hefir
því verið talið brot á eignarrétt-
inum að gimast eiginkonu náunga
síns. Kemur þessi hugsunarháttur
skýrt fram í tíunda boðorðinu,
þar sem konan er talin með öðr-
um eignum mannsins, þrælum
hans, fénaði og öðru, sem hans
er. þessi hugsunarháttur ríkir
hvarvetna þar sem fjölkvæni við-
gengst. Upp úr þessum jarðvegi
er sprottin hin síðari sköpunar-
sagan í 1. Mós. 2. Konan er skyld-
ari manninum en dýrin, en þó
ekki jafningi hans. pað er and-
inn í sögunni. Er það mjög ólíkt
hugsunarhætti Norðurlandabúa í
heiðni og kristi. Hér hafa kon-
ur og kariar jafnsn notið jafn-
réttis. í þeim anda er sköpunar-
saga mannsins í Snorra-Eddu, þar
sem segir að goðin hafi skapað
Ask og Emblu' af tveim trjám.
Hin bebreska heiðni er því aftur-
fór frá norrænni heiðni. Og svo
halda menn að þetta sé kristin-
dómur! Og þeir sem í fáfræði
sinni halda fastast í þessa hluti,
halda að þeir séu að verja helga
dóma kristinnar trúar! Ef öllum
væri það ljóst, að hér er um he-
breska heiðni að ræða en engan
kristindóm, þá myndi enginn
hreyfa hönd né fót til að verja
þessa hluti. — í 1. Mós. 1 stend-
ur að guð hafi skapað „þau karl
og konu“. þar er karli og konu
gert jafnt undir höfði. I þessu
efni, þar sem um tvent var að
velja, hefir því kverið tekið upp
þá kenninguna, sem ber vott um
minnii þroska.
Á það höfuðatriði sköpunar-
sögunnar, að guð hafi skapað
manninn í sinni mynd, er að vísu
drepið í kverinu, en því er jafn-
framt haldið fram, að guðdóms-
eðli mannsins hafi spilst í upphafi.
Hin upphaflega guðsmynd manns-
ins segir kverið að hafi verið
fólgin í „háleitri þekkingu, hreinu
hugarfari og sæluríkum sálar-
friði; en samfara þessu var þján-
ingalaust líf og ódauðlegt líkams-
eðli“ (§ 36). Manni verður að
spyrja í hverju hin háleita þekk-
ing Adams og Evu hafi, verið
fólgin ? Er átt við fróðleik og vís-
indi? Eða er átt við siðferðilega
þekking? Maður er engu nær þó
leitað sé svars í biblíunni. I. 1.
Mós. 3 virðist þvert á móti gefið
í skyn að hinir fyrstu menn hafi
verið fávísir og ekki einu sinni
þekt mun góðs og ils. það kem-
ur heldur hvergi fram í 1. Mós.
3 að maðurinn hafi verið gædd-
ur „ódauðlegu líkamseðli“. það er
að vísu sagt að maðurinn myndi
deyja jafnskjótt og hann æti af
skilningstrénu, en þar með er
ekki sagt að hann hafi verið
gæddur ódauðleika. þar að auki
reynist hitt sannara, sem högg-
ormurinn segir, að maðurinn
muni „vissulega ekki deyja“. 1
frásögunni kemur og skýrt fram
sú hugmynd, að það sé ávöxtur
lífsins trés sem veiti ódauðleik-
ann, en það tré var manninum
bannað (1. Mós. 2, 22). Jafnskjótt
og hann hafði rænt af ávexti
skilningstrésins, var settur sterk-
ur vörður um lífsins tré, svo
ekki skyldi hætta á að hann æti
sér til ódauðleika. pað er því svo
fjarri því, að það sé bygt á 1.
Mós. 3, að „hin upphaflega guðs-
mynds mannsins“ hafi verið fólg-
in í háleitri þekking og ódauðlegu
líkamseðli, að þar er ljóslega sagt
frá því, að manninum hafi ver-
ið bannað bæði skilnings- og lífs-
ins tré. í. 1. Mós. 3 er manninum
nánast lýst sem bami. Hann er
saklaus vegna þroskaleysis síns.
Hin tvö einkenni „hinnar upphaf-
legu guðsmyndar mannsins“, sem
kverið greinir, eru því jafnósönn,
þvi þar er átt við „hreint hugar-
far og sæluríkan sálarfrið“ hins
fullroskaða manns, eins og sam-
hengið ber með sér. En hreinleiki
og sálarfi-iður bamsins og hins
fullþroskaða manns er tvent
ólíkt. þar má með sanni segja
að ekki eigi saman nema nafnið.
En hvernig stendur þá á þessari
lýsingu kversins ? Hún er ekki
tilbúningur höfundar kversins
fremur en annað sem í því stend-
ur, heldur er hún einn þáttur
miðaldaguðfræðinnar, sem enn
teygir skugga sína inn í íslensk-
ar skólastofur. Er og í kverinu
tekinn upp sami þáttur þeirrar
guðfræði, þar sem sagt er að
guðsmynd hinna fyrstu manna
hafi spilst er þau átu af skilnings-
trénu (§ 53). þeirri kenningu má
að vísu finna stað í bréfum Páls
postula. Um hana skal ekki rætt
hér nánar, en aðeins bent á að
hún er síst samkvæmt 1. Mós. 3.
þar kemur skýrt fram sú skoð-
un, að maðurinn hafi orðið guði
líkari við að eta af skilningstrénu.
22. veris hljóðar svo: „Og Drott-
inn Guð sagði: Sjá maðurinn er
orðinn sem einn af oss, þar sem
hann veit skyn góðs og ills. Að-
eins að hann rétti nú ekki út
hönd sína og taki einnig af lífs-
ins tré og eti, og lifi eilíflega".
Samkvæmt þessu vantaði ekki
annað á en að maðurinn næði í
ávöxtinn af lífsins tré til að hann
yrði guði líkur. En það liggur
jafnframt í orðunum að það megi
ekki með nokkru móti verða.
Maðurinn er því rekinn burt úr
garðinum, og settur vörður um
lífsins tré, kerúbarnir og logi hins
svipanda sverðs. Nú kemur upp
sú spurning: Af hverju bannaði
drottinn manninum að eta af
skilningstrénu ? Kverið svarar á
þá leið, að hann hafi gert það
„til þess að þau fengju færi á
að beita frjálsræði sínu“ (§ 54).
það er heimspekisbragð að þessu
svari. það á ekki rót sína að
rekja til 1. Mós. 3. 1 22. v., sem
tilfært var, er skýrt og ótvírætt
fólgið það svar, að guð hafi vilj-
að koma í veg fyrir að. maðurinn
yrði „sem einn af oss“. Einn af
„oss“ hverjum? Oss guðunum?
Hér skín það bert fram, að frá-
sögn þessi á rót sína að rekja til
fjörgamallar fleirgyðistrúar, enda
er öll guðshugmynd frásögunnar
þess eðlis. Guðirnir vilja ekki
selja mönnunum í hendur allan
guðdóm sinn. Ávöxtui' skilnings-
og lífsins trés veitir þekking og
ódauðleik, en er heimill guðunum
einum. Minnir þessi guðafæða á
Mímisbrunn og Iðunnar epli, en
Eden, þar sem guð var á gangi
í kvöldsvalanum, á Miðgarð og
Olymp. — Af þessu er ljóst, að
hvorutveggja fullyrðing kversins,
að maðurinn hafi í upphafi verið
alfullkominn og hafi þó að vörmu
spori glatað guðdómseðli sínu, er
gagnstæð þeirri biblíufrásögu,
sem heita á að bygt sé á, enda
ekki skýrt rétt frá um ástæðuna
til forboðsins gegn því að eta af
ávexti trésins, sem þó liggur í
augum uppi þegar lesið er hleypi-
dómalaust.
Enn greinir kverið frá orsök-
inni til þess, að „vorir fyrstu for-
eldrar“ brutu forboðið. „Djöfull-
inn tældi þau til að óhlýðnast
guði, með því að hann ginti Evu
til að eta af skilningstrénu“, seg-
ir þar (§ 53). En í frásögn biblí-
unnar er enginn djöfull nefndur
á nafn. þar er sagt að höggorm-
urinn, sem var slægari en öll önn-
ur dýr merkurinnar, hafi' tælt
konuna til þess. Og það er ekki
hægt að finna flugufót fyrir þvi
að þar sé átt við annað en venju-
legan höggorm. Drottinn segir við
höggorminn: „Af því þú gjörðir
þetta, skalt þú vera bölvaður
meðal alls fénaðarins og allra
dýra merkurinnar". Reynum nú
skýringu kversins. Samkvæmt
henni á djöfullinn að vera bölv-
aður meðal alls fénaðarins! það
hljómar illa í eyrum. Imyndun-
Komandi ár.
Samvinnubyggingar (írh.).
Nú hefir verið sýnt fram á, að i kaupstöðum á ís-
landi verður langódýrast og best, fyrir fólk, sem ekki
er stórefnað, að leysa úr húsavandkvæðunum með því
að sameina garðaborgar-fyrirkomluagið og eignaryfirráð
samvinnunnar. Með því geta húsin orðið best og ódýr-
ust, leigu haldið niðri á sanngjörnu lágmarki, og húsa-
brask fyrirbygt. Fyrir einstaklingana og þjóðfélagið er
þetta hið besta þekta úrræði í húsamálum bæjanna,
hvort heldur sem litið er á nútíðina eða framtíðina.
Öðru máli er að gegna um sveitabæina. þar er að-
staðan gersamlega ólík að því leyti, að þar getur ekki
verið um sambyggingar eða félagseign á húsum að ræða.
En vandkvæðin í sveitunum í byggingarmálunum eru
raörg og ihugunarverð. A næstu 30 árum þarf að byggja
að nýju flestalla sveitabæi. þeir hafa verið reistir úr
haldlitlu efni, eru mjög oft ósmekklegir að formi, til-
högun hinna einstöku herbergja óhagkvæm, mikill hús-
kuldi og lítil ending. Allmörg af þessum húsum hafa
samt verið reist úr timbri eða steini, með ærnurn
kostnaði.
það fyrsta, sem úr þarf að bæta, er skipulagið, því
að það kostar lítið fé, aðeins meiri þekkingu og skyn-
samlegri hugmyndir. Fomíslendingar hafa fundið upp
nýjan húsastíl, sem var hentugur landsmönnum, í góðu
samræmi við byggingarefnið, og fór einkar vel við nátt-
úru landsins. það voru gömlu torfbæirnir, með mörg-
um göflum fram á hlaðið, háu risi, og einni eða tveim-
ur húsaröðum bak við bæjardyr, skemmu og stofu. Hver
slíkur bær minti á fjallaþyrpingarnar í nágrenninu, þar
sem háir kambar voru aðskildir hver frá öðrum með
djúpum giljum. Torfbæirnir voru smekklegir, fóru vel
í landslaginu, voru sæmilega hlýir, svo að húskuldinn
spilti ekki heilsu manna. Vitaskuld voru á þeim ýmsir
gallar. þeir voru haldlitlir, þurftu mikils viðhalds. Regn-
ið komst oft til skemda gegnum húsþökin. Gólfflöturinn
var töluvert stór, og þurfti nokkuð milila vinnu við að
halda bæjunum hreinum.
Fyrir liðugum mannsaldri breyttist húsagerðin. Timb-
urhús, járnvarin, komu víðaj í stað torfbæja, einkum í
rigningarhéruðunum. Síðar hafa allmörg hús úr höggn-
um steini og steinsteypu verið reist í sveitunum. Að
sumu Jeyti er framför að þessari breytingu. Nýju bæ-
irnir M-u oft bjartari, og auðveldara að halda þeim
hreinum. þar að auki eru þökin oftar vatnsheld, held-
ur en fyr var. En um meiri hlutann af þessum nýju
iiúsum má segja, að þeir séu stórgallaðir. Flest eru þau
ósmekkleg að ytri sýn, njóta sín illa í landslaginu.
Tveggja hæða hús, með hallalitlu þaki, eru eins og
íiskar á þurru landi, þegar horft er á þau uppi í is-
lensku fjalladölunum. Danskir sveitabæir, ein hæð með
háu þaki og sneitt af göflum, fara einkar vel á frjóum
sléttlendum, í þröngum skógarlundum.
í Noregi og Svisslandi eiga timburhús, með mörg-
um útbyggingum, stórum gluggum og háum, bröttum
þökum, vel við greniklæddar hlíðar sundurleitra fjall-
garða. Islendingar hafa aðeins átt einn fallegan bygg-
ingarstíl, torfbæina. Breyttar kringumstæður valda því,
að sá stíll og húsaskipun á ekki nema að litlu leyti
lengur við. Og það verkefni, að finna nýjan og heppi-
legan sveitabæjastíl, er enn að mestu óleyst. þetta hlýt-
ur að verða verkefni listamanna og byggingarfróðra
manna.
Alþingi getur á mjög einfaldan og kostnaðarlítinn
hátt hjálpað mikið til í þessu efni. það ætti að veita
fé til að gefa út á hverju ári dálítið hefti með myndum
og teikningum af húsum og skipulagi bæja. Verðlaun
yrði að greiða fyrir hinar bestu fyrirmyndir. Ársrit
þetta myndi seljast töluvert, og þannig minka hinn ár-
lega kostnað. En þó aö engar tekjur yrðu að slíkri út-
gáfu af húsafyrirmyndum, þá skifti það litlu máli. Á
næstu árum verður bygt hér á landi fyrir margar
miljónir allskonar hús í bæjum og sveitum. Tjónið við
að byggja fjölda af slíkum byggingum lakar en vera
þyrfti, sökum vantandi kunnáttu, yrði ótrúlega mikið.
Nýja hverfið í Skólavörðuholtinu ætti lengi að geta
orðið þjóðinni til viðvörunar um voða og skaðsemi van-
þekkingar og skipulagsleysis.
í slíku ársriti um byggingar ættu fyrst og fremst
að koma myndir af nýjustu og best gerðu húsum, sem
reist kunna að vera hér á landi eða erlendis. Ennfrem-
ur um götu- og garðaskipun í borgum og bæjum. I
þriðja lagi þreifa sig áfram eftir hinum nýja, ófædda
íslenska byggingarstíl, sem er í samræmi við náttúru
landsins og byggingarefnið, steinsteypuna. þar væri ótak-
rnarkað verkefni fyrir listgáfu listamanna okkar. Tveir
af þeim frægustu og snjöllustu, Einar Jónsson mynd-
höggvari og Ásgrímur Jónsson málari, hafa báðir gert
merkilegar tilraunir í þessu efni. Framhliðin á listasafni
Einars Jónssonar er ljómandi byggingarafrek í íslensk-
um stíl, þar sem listamaðurinn lætur anda blágrýtis-
fjallanna móta verk sitt. Sama má segja um teikningu
Ásgríms málara af bankabyggingu fyrirhugaðri. Eru
þar prýðilegir frumdrættir að íslenskum byggingarstíl.
En ytra útlitið er ekki nema nokkur hluti þessa
vandamáls. Öll gerð húsanna, innra skipulag þeirra, skift-
ir geysimiklu. þoir sem byggja úr steini, eiga að minn-
ast þess, að eftir mörg hundruð ár eiga þeir að bera
ábyrgð á hugmyndum sínum. Margar kynslóðir nota
slík hús. íslendingar ættu að hafa þann metnað að
vilja reisa byggingar, sem hefðu ævarandi gildi eins og
hof Forngrikkja, eða hinar gotnesku kirkjur miðaldanna.