Tíminn - 10.01.1931, Blaðsíða 3

TlMINN
3
fræðslu þvílíka, sem heimsblöð
stórþjóðanna veita um þá at-
burði, er gerast í lífi þjóðar og
umheims. I stórblöðum, sem
fylgja ákveðnum stjórnmálaflokk-
um eru stjórnmálaumræður af-
markaðar í vissri deild blaðanna.
Að öðru leyti leggja þau kapp á
að flytja alhliða fræðslu um
menn og málefni, staðreyndir og
mismunandi sjónarmið, þannig að
almenningur megi að fullu
treysta á sannindi málflutnings.
Smáblöð, sem þurfa að verja
rúmi sínu nálega eingöngu til
stjórnmálaumræðna, geta ekki
fullnægt þessari nauðsyn.
Markmið útvarpsins er að geta
hafið sig upp yfir þessa ann-
marka fámennisins og návígisins.
Það vill leitast við að verða þjóð-
inni það, sem heimsblöðin eru
öðrum þjóðum. Það á að verða
hlutlaus en eftirtektarsamur
áhorfandi, sem flytur sanna, víð-
tæka og fyrst og síðast óhlut-
dræga fræðslu um menn og mál-
efni. — Útvarpið er alþjóðareign.
Samkvæmt upphafi sínu, eðli
sínu og lögum þeim, sem um það
gilda, er hlutleysi æðsta skylda
þess. I erindisbréfum frétta-
manna útvai’psins verður lögð
megináherzla á þetta atriði og
vísvitandi og alvarlegt brot á
þessari meginreglu mun verða
látið varða stöðumissi. Allar út-
varpsfréttir eru geymdar í hand-
riti, staðfestar af þeim er flyt-
ur þær í útvarpið.
Hlutverk útvarpsins eitt hið
æðsta, verður þá, samkvæmt
framansögðu, þetta: Að flytja
þjóðinni daglega sem og fyllsta
fræðslu um innanlandsatburði og
málefni og sem víðtækast yfirlit
um heimsviðburði. Takmark þess
er að verða sú heimild, sem þjóð-
in megi á hverjum tíma hiklaust
treysta, til þess að segja satt og
veita þá fyllstu fræðslu, sem
kostur er á; þar sem greint verði
frá staðreyndum og einungis
staðreyndum. Þar sem dregin
verði fram sjónarmið allra þeirra
aðila, er um mál deila og byggt
á merkustu heimildum um þau
stórmál er mestum þrætum valda
í heiminum.
Takmarkið er nú ljóst. Hitt
vefst í vafa, hvort og hvenær það
muni nást að öllu leyti. Vildi ég
um það biðja landa mina að leiða
sér í hug þá staðreynd, að þessi
starfsemi er enn í barndómi eins
og allar aðrar greinir þeirrar
merku stofnunnar, sem hér er
verið að byggja frá grunni.
Heilir þér, sem hlýdduð!
Jónas Þorbergsson.
----o-----
Bækur
Vestur-Skaitafellssýsla
og íbúar henuar.
Svo heitii' bók er á markaðinn kom
skömmu fyrir jólin. Útgefandi henn-
ar er Björn prestur í Ásum í Skaft-
ártungu, sonur Odds prentsmiðju-
stjóra á Akureyri. En höfundarnir
eru margir og nálega allir Skaftfell-
ingar. Segja þeir í stuttum glöggum
greinum frá sýslunni sinni og at
vinnuvegum þar eystra og á þann
liátt að unun er að lesa það, sem
þeir skriía.
Eg er nýkominn heim austan úr
Skaftafellssýslu og hefi hitt flesta þá
menn að máli, sem bók þessa hafa
skrifað, Eyjólf á Hvoli — Einar í
þórisholti — Gísla sýslumann —
Ivjartan í Hvammi — Jón og Gísla
i Norðurhjáleigu — Svein á Fossi —
Snorra lækni og Lárus á Klaustri —
og mig furðar enganveginn þó bók
verði skýr og skemmtileg, sem þessir
og fleiri góðir menn hafa ritað.
Hve hressandi er það ekki að
fá slíka bók til lesturs, marg-
hvekktur af svokölluðum skáld-
sögum og „lyriskum" ljóðabók-
um. þarna er mörg bragðgóð frá-
sögn um baráttu Skaftfellinga við
höfuðskepnurnar, í þessari sýslu,
sem er um margt einhver einkenni-
legasta sýsla landsins. Vatna- og
veiðimenn, fjalla- og ferðamenn iiafa
þeir alla tíð verið góðir Skaftfeiling-
ar og mig undrar hve yfirlætislausar
frásagnir þeirra eru, i þessari bók,
um svaðilfarir við vötn og veiðiskap
á sjó og landi. þakkir á séra Björn
slcilið fyrir að hafa forðað svo mikl-
um þjóðlegum fróðleik frá gleymsku,
því enda þótt Skaftfellingar hljóti
um aldur og æfi að glíma við óbrú-
anleg stórvötn og aðrar vegleysur, þá
er þó margt þar að breytast frá því,
sem áður var og óðum að falla í
gleymsku.
Allur ytri frágangur bókarinnar er
hinn vandaðasti og bókina prýða um
60 myndir og sumar ágætar, en flest-
ar góðar. það er vandi að velja
myndir í bækur svo vel fari, og i
þessari eru margar góðar landlags-
myndir, en heldur fáar af öðru.
Gjarnan hefðu til dæmis mátt vera
þar fleiri myndir af Skaftfellingum,
því þeii' eru margir einkennilegir og
stórhreinlegir á svipinn eins og sýsl-
an sjálf. Og í bókinni er t. d. aðeins
ein mynd af ungri skaftfellskri konu.
þær hefðu gjarnan mátt vera fleiri,
mann langar í meira af svo góðu. —
Úr þvi ég minnist á konurnar skaft-
fellsku, er bezt að ég bæti einni að-
finnslu við um bókina, sem sé þeirri,
að konurnar koma þar of lítið við
sögu. Á þeirra valdi hefði það verið
bezt að lýsa einu og öðru viðvíkj-
anda heimilislífi þar í sýslu. Eigi
verk eins og þetta að verða sem
fullkomnast, sem lýsing á landshluta
og lifnaðarháttum fólks, þá verða
konurnar að vinna að þvi líka, enda
munu þær margar tii þess færar,
engu síður en karlamir.
Hafi svo séra Bjöm þökk fyrir bók-
ina, og mættu Skaftfellingar vel vera
honum þakklátir fyrir framtak sitt
við söfnum og útgáfu ritsins, því
bókin er bæði þeim og honum til
sóma. R. Á.
Hamar og slgð,
kvæði Sigurðar Einarssonar, eiga
nokkra sérstöðu í nútímakveðskap
vorum, ekki sízt fyrir þá sök, að þar
er mjög gengið á snið við jurtagróð-
ur, himintungl, fuglafræðilegar hug-
leiðingar, ástasorgir og annað af þvi
tagi, sem mjög er frægt í borgara-
legum ljóðakveðskap. Ljóð Sigurðar
eru orkt af miklum áhuga fyrir hag-
rænni og' menningarlegri viðreisn fá-
tækra manna, sem stunda erfiðis-
vinnu, en slíkur áhugi er nú farinn
að þykja dónalegur og glæpsamlegur
hér á landi eins og víðast annars-
staðar í heiminum. Aftur á móti ml
það heita huggunarrikt frá ákveðn-
um sjónarmiðum, að Sigui'ður er
ekki ádeilumaður og veitist til dæm-
is hvergi að fólki, sem hefir lagt í
fyíirtæki, utan hvað hann segir á
einum stað, að fingur einhvers smá-
kaupmanns iði i maura; en slikt er
gömul alþýðleg athugun hér á landi
og hefir aldrei orðið smáum kaup-
mönnum að falli, — stórir kaupmenn
hafa tekið einkarétt á því að verða
smáum kaupmönnum að falli, en
ekki skáld. Kvæði Sigurðar eru al-
staðar laus við tyrfni og með af-
brigðum ljós, en ekki mundi ég kalla
þau beinlínis þjóðleg eða alþýðleg á
þann hátt, sem gamlar þulur eru, og
Sláttuvísur eftir Jónas Hallgrímsson.
Sumstaðar hefði verið æskilegt, að
þessi ljóð hefðu haft minna svip af
Davíð Stefánssyni og jafnvel þor-
steini Erlingssyni, — enda þótt á-
deilur hins siðarnefnda gœtu verið
mörgu skáldi lærdómsríkar. Sum
yrkisefni Sigurðar hefðu líklega not-
ið sín enn þá betur í byltingar-
kenndara formi, því manni finnst
eðlilegast, ef saman fer stefna og
stíll. Ég get heidur eklci stillt mig
um að láta í ljósi, að sumstaðar er
ekki örgrant um að kenni jólaræðu-
mærðar þar, sem kaldhæðni hefði
sómt sér betur, en samt eru ljóðin
meistara í samanburði við beztu jóla-
ræður og kraftaverk, ef á það er lit-
ið, að liöf. hefir átt undir guðfræði-
kennurum að búa á þroskaárum sín-
um, en reynslan er sú, að vizka, sem
þangað er sótt, og það hókuspókut.,
sem henni fylgir, veitir heilabúum
manna að jafnaði slíkar búsifjar, að
þeir bera aldrei sitt bar upp frá
því. Ég hefi þá trú, að beina málýtn-
in eigi einkum heima í útbreiðslu-
ritum og á fundum, en óbeina mál-
ýtnin í skáldskap. En það hlýtur að
vera miklum erfiðleikum bundið
fyrir mann, sem er fæddur málflytj-
andi og prestur að uppeldi, eins og
Sigurður, að þræða leynistigu óbeinn-
ar málýtni og beita hennar hót-
fyndnu vélabrögðum. Kvæði eins og
Yfirstéttarbókmenntir sýnir, að Sig-
urður býr einnig yfir þessum hæfi-
leik. H.K.U
Ræða
Pálma Hannessonar, rektors
við setnmgu Menntaskólans
haustið 1930.
I.
Góðir áheyrendur: gestir, kenn-
arar og nemendur! Verið vel-
komin!
Einu sinni var ég á ferð uppi
á öræfum. Bar þá svo til, að
veðri brá til hins verra, og gerði
að mér harðviðri með stormi og
fjúki. Ég var einn á ferð og á
ókunnum slóðum. Á óförnum
vegi vissi ég á, mikið vatn og
viðsjált, og ég hugsaði til hennar
með hlökkun og hrolli. En dimm-
viðrið óx og sjóndeildin þvarr að
sama skapi, þvarr í gráa kólgu og
kafald. — Og framundan var áin.
— Hún átti að vera mér leiðar-
mál og vegvísir, en hún var
einnig hin mesta torfæra, hin
mesta hamingjuraun, sem mér
var á vegi kunn. —
Og svo bai- mig allt í einu að
ánni. Þar svall hún fyrir fótum
mér, görótt og grá, og stundi
þungt undan storminum. Hún
var bólgin og breið, svo að ó-
gerla sá yfir um hana til annars
lands. Og hún var úfin og ófrýn.
Alda reis af öldu, æstar öldur,
gráar, hvíttenntar, eins og hópur
soltinna varga sækti að mér utan
úr hríðinni. — En yfir um ána
lagði ísköld él, og gráar krapa-
flyksur bárust fram fyrir
strauminum.
Kalt var og ófrítt á ánni, svo
að aldrei gleymi ég þeim leik.
Bæði vai' að botninn var viðsjáll
og vatnið djúpt. En kiárimi bar
mig heilu og höldnu að landi, og
ég hélt áfram ferðinni.
Fyrir réttu ári síðan, þegar ég
leit fyrst yfir þennan sal, flaug
mér í hug sú mynd, sem ég hefi
nú brugðið upp: áin, kólgan og
kuldinn. — Fjöldi manna var þá
saman kominn. hér, og miklu
fleiri en venja er til, þegar skól-
inn er settur. Hér var maðui’ við
mann, andlit við andlit, hugur
við hug, — ókunnir hugir, ó-
ráðnir og ýfðir fyrir því kynja-
veðri, sem risið hafði í þessari
hneykslananna borg út af setn-
ingu minni. — Og eitt andartak
varð salurinn að fljóti, hugimir
að öldum, andúðin að hríð. —
Eitt andartak, og ég lagði út í
ána. —
Síðan er nú liðið ár. — En
oft á þessu ári hefir mér horfið
í hug hin sama mynd, — hin
sama minning — viðureign mín
Við óveðrið og fljótið. Stundum
hefir verið djúpt á, og stormur
og öldur hafa riðið að, svo að
erfitt hefir verið að halda í
horfi. Stundum hefir botninn
verið ótryggur, svo að fara hefir
orðið með varúð. Og aldrei
gleymi ég þeim leik. —
Það skal nú fúslega játað, að
íerðin hefir sókst seint, og lái
það hver, sem vill, en heilu og
höldnu er þó nú að landi komið.
Á þessu hðna ári hafa and-
stæðingar mínir þráfaldlega
fundið mér það til foráttu, að ég
væri maður óreyndur og óþekkt-
ur. Það munu þeir nú reynt
hafa, að ég verði ekki með orð-
um veginn, og ef til vill það
með, að ég sé ekki svo uppnæm-
ur fyrir hverju aðkasti, sem þeir
ætluðu í fyrstu. En fyrir hinu
hafa þeir sjálfir séð, að ég er
íekki svo mjög óþekktur lengur,
— og ekki alls óreyndur.
Fyrir ári síðan varu þeir menn
margir, sem ætluðu, að ég myndi
ekki setja hér skóla í annað sinn.
Ég hefi það sjálfur fyrir satt,
að ef ég ætti ekki að baki mér
baráttu við fjöll og ár, við hríð-
ar kólgur og kviksendi, þá hefði
þeim orðið að ætlun sinni. —
En nú er aftur liðið að skóla-
setningu. Og enn er ég hér, þrátt
fyrir illar spár ýmissa andstæð-
inga minna. Og ég er jafn glaður
yfir því, að sjá hópinn, sem hér
er nú, eins ig ég var kvíðinn yfir
fjöldanum í fyrra. Að vísu er hér
miklu færra gesta nú en þá. En
þess er að gæta, að flestir þeirra,
sem hér voru þá, höfðu skolast
hingað með þeim háu öldum, sem
riðu þá að þessari gömlu stofn-
un, vegna mín. Þeir voru hér
ekki af áhuga á málefnum skól-
ans. Og þeirra gesta sakna ég
ekki. Aftur munu þeir, sem nú
heiðra skólann með komu sinni,
vera hingað komnir flestir af
hollustu við hann. Slíkt eru góð-
ir gestir, því að það er mála
sannast, að þessum skóla er vant
vina.
Nú stendur ekki stuggur hins
óþekkta milli mín og nemanda
minna. Þeir þekltja mig flestir
og ég þekki þá alla og veit noklr-
ur deili á högum þeirra vel
flestra. Og nú eru andveður æs-
inganna að mestu gengin hjá.
Og vatnið líður áfram í ró, þó að
enn kunni að bærast í djúpunum
sá lyngormur, sem þar er á gulli
grafinn.
II.
Ég hefi nú um hríð rætt nokk-
uð um eigin málefni. Vera má, að
sumum áheyranda minna virðist
það um of, en þá menn vil ég
biðja þess að gæta, að hér er
minn vettvangur, og hefi ég
fárra annara leitað, enda þótt
andstæðingar mínir hafi sótt mig
í meiri hlutanum af blöðum
landsins. En nóg um það. Nú vík
ég að skólanum.
Það má heita almenn trúar-
setning, að þessi skóli sé stór-
lega gallaður. Ekki svo mjög fyr-
ir það, að kennslan sé ekki talin
góð yfirleitt, heldur af hinu, að
skólabragurinn, „andinn í skólan-
um“, eins og það er kallað, sé ó-
hollur. Þegar ég kom að skólan-
um, einsetti ég mér að grafast
fyrir um það, hvort þessi skoð-
un væri á rökum reist eða ekki
og yfirleitt kynna mér kosti skól-
ans og galla. Var það mér bæði
skylt og nauðsynlegt. Að þessu
sinni ætla ég ekki að ræða um
kosti skóla vors, enda má enginn
líta svo á, að ég þykist hafa
rannsakað hann til hlítar, svo að
ég telji mig þess umkominn að
meta til fulls kosti hans og
bresti. Ég ætla hér að minnast á
nokkra galla skólans, nokkra
galla og hættur, sem ég hlýt að
benda nemöndunum á til vamað-
ar og vegarbeina.
Ég hafði ekki verið lengi hér
1 skólanum, er ég átti tal við
einn hinna greindustu nemanda.
Og þá sagði hann mér frá því,
að hann héldi, að hann versnaði
á því að vera í skólanum. Ilann
sagðist vinna úti í sveit á sumr-
in, og' þaðan kvaðst hann koma á
liverju hausti með eldheit áhuga-
mál og gnægð góðra áforma. En
þegar hann hyrfi úr skólanum á
vorin, sagðist hann eiga hvorugt
aflögu.
Þetta er harla eftirtektarvert
dæmi, og ég hefi enga ástæðu til
að rengja þennan pilt, þó að ekki
væri hann minn vinur. — Er
ekki fólginn í þessari frásögn al-
varflegur áfellisdómur á skól-
ann? Er það ekki markmið skól-
ans „að efla sálar- og líkams-
þroska nemendanna“? Jú, meira
að segja samkvæmt reglugerð
hans. En þá er illa séð fyrir sál-
arþroskanum, ef áhuginn fölskv-
ast og áformin visna. Og þetta
er ekki eins dæmi. Ég hefi síð-
an talað við marga nemendur,
en einkum þó þá, sem á einhvern
hátt hafa gerst brotlegir við boð-
orð skólans, skráð eða óskráð.
■ Ég hefi reynt, að setja mig í
spor þessara nemanda, skilja þá,
og því er ekki að leyna, að ég
hefi orðið margs vísari af þeim
um hag skólans. Allir áttu þeir
nokkra kæru á hendur skólanum.
Sumir höfðu lært hér að reykja,
aðrir að neyta áfengis. Sumir
höfðu týnt hér áhugamálum sín-
um, og enn aðrir lært slæpings-
hátt og skróp. Og nánari eftir-
grenslan leiddi það í ljós, að
þessai’ kærur voru ekki út í blá-
inn.
Hvað veldur slíkum ófamaði?
Er það skólaskipunin eða skóla-
stjórnin eða kennaramir eða
nemendurnir sjálfir? Enginn sér-
stakur veldur, heldur allir og
enginn. Enginn á beinan hlut að
þessu hamingjuleysi, en allir ó-
beinan. Þess vegna finnur eng-
inn bjálkann, en allir sjá flís-
arnar. Þess vegna finna menn
elcki sök hjá sér, en verður því
tamara að varpa skuld á náung-
ann: kennurum á nemendur,
nemöndum á kennara og skóla-
stjóm.
Það sem veldur, er venjan,
venjan „traditionin“, hin gamla
fylgja skólans, sem einhverjir
kuklarar hafa vakið upp endur
fyrir löngu og síðan fylgir öllu
því, sem kennt er við þennan
skóla. Það er venjan, hin lífseiga
sóttkveikja, sem lifir í skúma-
skotunum, og tekur kynslóð eftir
kynslóð. — Sá, sem fyndi ömggt
meðal móti venjunni, væri vel-
g-erðaimaður mannkynsins.
Kæru nemendur, ég get ekki
bent ykkur nógu rækilega á þá
hættu, sem fólgin er í þessari
bráðnæmu pest, hinni vondu
venju. Þið eruð, við erum flest
haldin af henni, og hún berst
stöðugt frá hinum eldri til þeirra
yngri og lifir á því að sjúga saf-
ann úr æsku ykkar og vaxandi
manndómi, því að venjan sting-
ur vitinu svefnþom og leitast við
að draga manninn niður á bekk
með dýrunum.
Ég skal nú reyna að lýsa
henni nokkm nánar þessari kyn-
fylgju skóla vors. Gefið gaum að
crðum mínum, nemendur. Skyldu
hinir ófreskustu ykkar í með-
a! ekki kannast við kauða.
Hinar verstu fylgjur gátu tek-
ið á sig mai'gar myndir. Svo er
og um íylgju þessa skóla, venj-
una. Hún birtist og með ýmsu
móti. Eitt gerfi hennar er tóm-
læti, annað ástundunarleysi,
þriðja drykkjuskapm’, fjórða
andúð og hið íimmta skróp. Við
skulum nú athuga þessi fyrir-
bæri betur.
Fyrst er þá tómlætið. Það er
tízka 1 þessum skóla, að vera
„blaseraður“, að láta sem fæst
mál til sín taka, að láta sér finn-
ast fátt um málefni skólans,
þjóöfélagsins, memoingarinnai’ og
ypta öxlum yfir þeim nýjungum,
sem koma fram um þau mál. Það
þykir ekki „fínt“, að hafa brenn-
anda áhugamál. Hitt þykir betur
við hæfi að draga dár að áhuga-
málum annarra. Það þykir ekki
„íínt“ að ætlast mikið fyrir og
vilja hrinda fram umbótum. Hitt
þykir vænlegra til virðingar að
geta sagt smellinn „brandara“
um viðleitni náungans. — Þið
hljótið allir að sjá, ef þið aðeins
athugið, hve hættuleg þessi tízka
er fyrir ykkur sjálfa, fyrir skól-
ann og fyrir það félag, sem þið
lifið í. Því að hvenær skyldi mað-
urinn eiga áhugamál, ef ekki ein-
mitt meðan hann er ungur? Um
hitt verður ekki deilt, að áhug-
inn sé góður og ungum mönnum
nauðsynlegui'. Nei, verið þess vís-
ir, að lífið á nógan kala, nógan
fölskva til að draga að eldunum í
hugum ykkar.
Þið hljótið að vita, að í heim-
inum ríkir ekkert tómlæti nú á
dögum. Hin gömlu verðmæti eru
óðum að breytast, og hvarvetna
er nýgræðingur að spretta upp
við hlið liins gamla — eða á
rústum þess. Og sumt af hinu
nýja er gott og þroskavænlegt,
en annað illt eða einskisvirði. Og
hið nýja getur komið og krafið
ykkur dóms, fyrr en varir. Þess
vegna gegnir ykkur bezt að
sinna hverju máh af alúð og
sanngimi.
Ég þykist hafa veitt því eftir-
tekt, að tómlætið sé hér meira í
lærdómsdeild en gagnfræðadeild.
Ég sat flesta fundi „Framtíðar-
innar“ á síðastliðnum vetri, og