Tíminn - 24.01.1931, Side 1

(öjaíbferi
09 afarci&slumafcur Cimans cr
Hattnuei9 þorsteinsbóttir,
Sœfjargötu 6 a. Seyfjauíf.
2^fðteií>sía
C t nt a n s er t Ccefjargötu 6 a.
®pin öaglega fl. 9—6
Stmt 2353
XV. ár.
Erlent veitufé á Islandi
1.
Árið 1874 fékk íslenzka þjóðin
löggjafarvald og fjárforræði.
Hún fékk umráð síns eigin lands
og frelsi til að búa um sig í
landinu eftir eigin geðþótta og
möguleikum. Margar undan-
gengnar aldir hafði hún búið við
leiguliðakjör á óðali feðra sinna.
ÍJtlendingamir, sem töldu sig
hafa umráðarétt landsins, höfðu
farið með það eins og fégjam en
fyrirhyggjulítill jarðeigandi fer
með jörð sína. Landið var nið-
urnítt, illa byggt og illa hagnýtt.
Auðsuppsprettur jarðar og sjáv-
ar lágu ónotaðar fyrir fótum í-
búanna. Og þannig hafði ástand-
dð verið að mestu leyti síðan á
þjóðveldistímanum. Islenzka
þjóðin hafði aldrei verið auðug
og því fátækari sem lengra leið.
Hún átti hvorki peninga eða
varanleg verðmæti, sem neinu
næmi, annað en landið sjálft, ó-
ræktað og lítt notað.
Þrátt fyrir vinnusemi og ítr-
ustu sparsemi, hafði almenningi
á íslandi ekki tekizt að safna fé
til framkvæmda. í upphafi sjálf-
stæðisins stóð þjóðin því uppi
með tvær hendur tómar, og gat
ekki hagnýtt sér landið. Fram-
leiðsluvörum hennar var mjög á-
bótavant og því eigi samkeppnis-
færar á erlendum markaði. Verzl-
unin var almenningi óhagstæð.
Ef þjóðin hefði átt að búa við
þau iífsskilyrði, sem þá voru
fyrir hendi, hefði sjálfstæðið ver-
ið hefndargjöf og orðið sjálfu
sér að bana. En við þessi lífs-
skilyrði eða svipuð bjó hún þó
næstu tvo áratugina. Reynsla
þessara áratuga sýndi það á-
þreifanlega, hver framtíð beið
hennar, að lífsskilyrðum ó-
breyttum. Þegar harðindin miklu
skullu yfir landið laust eftir
1880, flykktist fólkið úr landi,
þúsundum saman, líklega nál. V5
hluti þjóðarinnar, og hóf nýja
lífsbaráttu í nýrri heimsálfu.
I'egar svo var ástatt, var um tvo
möguleika að ræða fyrir íslenzku
]»jóðina. Að sætta sig við lífs-
skilyrðin eins og þau voru, og
bíða átekta, láta framkvæmdir
og frekari hagnýting landsins
bíða eftir því, að þjóðinni sjálfri
tækist að draga saman fé og láta
svo skeika að sköpuðu, hvort
fljótar gengi, söfnun veltufjár
innanlands eða tortíming þjóðar-
innar í óbyggilegh landi. Hinn
möguleikinn var sá, að útvega
þjóðinni erlent fé að láni, og
verja því til að bæta lífsskilyrð-
ipt^á skömmum tíma, í von um
að slík breyting myndi hér eins
og annarsstaðar auka framleiðsl-
una nægilega til þess að standa
straum að vöxtum og afborgun-
um lánanna.
Síðari kosturinn var tekinn.
Erlenda fénu var veitt inn í
landið, með stofnun Islands-
banka stuttu eftir aldamótin. Og
hvað, sem um þær ráðstafanir má
segja, þá er þó óhrekjanleg sú
staðreynd, að aldrei hefir það
hent síðan, að fólk hafi flúið
land vegna harðinda.
Þegar að því kom að taka að
láni erlent fé og nota til umbóta
og^framleiðslu á íslandi, var um
tvær leiðir að velja. Hin fyrri var
sú, að þjóðin sjálf tæki féð að
láni gegn ríkisábyrgð og hefði
yfir því umráðarétt. Síðari kost-
urinn var sá að leyfa erlendum
mönnum að flytja fé irm í land-
ið, veita því íslenzka lagavernd,
en leyfa útlendingunum sjálfum
að hafa umráð fjárins. Þessi
kosturinn var tekinn, þegar ts-
iandsbanki var stofnaður. Islands-
banki var algjörlega útlent fyrir-
tæki undir yfirráðum erlendra
manna. En Alþingi veitti bank-
anum mikilsverð hlunnindi, m. a.
rétt til seðlaútgáfu, sem tekin
var af þjóðbankanum. Jafnframt
gjörði þingið það óheyrilega
glappaskot að ganga inn á það,
að sjálfur ráðherra landsins (síð-
ar forsætisráðherra) skyldi vera
fonnaður í bankaráðinu. Með því,
og nafninu, sem bankinn illu
heilli fékk að taka upp, var þessu
útlenda fyrirtæki gefin aðstaða
til að skáka í skjóli íslenzka rík-
isins út á við.
Stofnun Islandsbanka er tal-
andi vottur um það, hvemig sú
þjóð getur stundum farið að ráði
sínu, sem fákunnandi er og
óreynd í fjármálum. Sennilegt er,
að þessi aðferð til að útvega er-
lent vðeltufé hafi verið betri en
að útvega ekkert, en hún var
versta aðferðin, af þeim, sem fyr-
ir hendj voru. Vegna þess eins,
að sú aðferðin var tekin, hefir
landið orðið að taka á sig mil-
jónabyrðar síðasta áratuginn.
Hjá ýmsum þessum óþægindum
hefði að vísu verið hægt að kom-
ast, ef þjóðin hefði ekki goldið
óviturlegrar fjármálastjómar. Á
óframsýni íslenzku löggjafanna,
sem þessu óheillaráði fylgdu, hafa
íslendingar miklu tapað og mikið
lært.
II.
Eftir að heimsófriðurinn skall
á, varð það þegar ljóst, að hver
hefði nóg með sjálfan sig. Danir
höfðu ekki aðstöðu nema að mjög
takmörkuðu leyti til þess að
birgja Island að vörum eða að
annast samgöngur landsins. Af-
leiðingin af þessu verður sú, að
íslenzka ríkið verður að miklu
leyti að airnast um verzlun og
samgöngur. Landsverzlunin er
stofnuð og ríkisskipaútgerðin.
Auðvitað hefir þjóðin ekkert
handbært fé til þess að kaupa
fyrir vörur eða skip. 1917 0g ár-
in þar á eftir er hvert lánið tek-
ið af öðra til skipakaupa og
handa Landsverzluninni. Það varð
að lána þetta fé, að öðrum kosti
fullkomin einangrun og sultur.
Hér skal ekki dæmt um lands-
veralunina eða skipaútgerð ríkis-
ins á þeim árum. Aðeins skal á
það bent, að á þessum fyrirtækj-
um mun það hafa sannast á
stundum, „að neyðin er enginn
kaupmaður". Landsverzlunin gat
ekki að öllu leyti sneitt hjá verzl-
un við heiídsala og aðra verzlun-
armenn í Reykj avík og varð því
að sætta sig við að greiða milli-
liðagjald, sem stundum var ríf-
legt mjög og ríkið varð að kaupa
skip eins og Borg af milliliðum
(Kveldúlfi), sem hækkuðu það í
verði um 300 þús. kr. eftir að
hafa átt það í nokkrar vikur.
En hið alvarlegasta óhapp í
öllu þessu máli var hin afar-
slæma fjármálastjóm. Á þessum
Reykjavík, 24. janúar 1931.
árum voru þeir Bjöm Kristjáns-
son, Sig. Eggerz og síðast og
lengst Magnús Guðm. fjármála-
ráðheiTar. Fóru þessir meim með
fjármál landsins frá 1916 til síð-
ast á þingi 1922. öll þessi ár
nema eitt árið, 1919, var stór-
felldur tekjuhalli 2—2V2 miljón
árs árlega. Til þess að greiða
þennan tekjuhalla var svo notað
það fé, sem landsvezlunin endur-
borgaði ríkissjóði af þeim lánum,
sem upphaflega voru stofnuð til
verzlunarreksturs, en sem smátt
og smátt losnaði úr veltunni. Hin-
ar upprunalegu skuldir ríkisins —
vegna landsveralunarinnar urðu
því að föstum skuldum ríkissjóðs
og á þennan hátt safnaði ríkis-
sjóður nýjum skuldum á árunum
frá 1917 til 1923, sem námu frek-
lega 16 milj. Þetta var eyðslufé
— algjörlega tapað fé — engin
varanleg verðmæti höfðu verið
sköpuð fyrir það, sem í framtíð
gætu létt lífsbaráttu þjóðarinnar.
M. G. og fyrirrennarar hans í
fjármálaráðherrasessi höfðu sum-
part eytt of miklu fé og sum-
part látið undir höfuð leggjast
að sjá ríkisssjóði fyrir nægilegum
tekjum í góðærinu frá 1916—
1920. Með fyrirhyggjuleysi sinu
hafa þeir M. G. og félagar hans
því alið upp heila hjörð af mögr-
um, kúm, sem væru tilbúnar til
þess að éta feitu kýrnar í góðær-
um seinni tíma.
Þetta er sagan um fyrsta
verulega erlenda veltuféð sem
ríkið tók að láni. Hún er sorgleg
en lærdómsrík.
III.
I annað skipti er ríkinu aflað
veltufjár 1921. Lánið var að upp-
hæð 500 þús. pund sterling eða
nálægt 11 milj. kr. eftir núver-
anda gengi. Lán þetta tók M. G.
sem þá var enn fjármálaráð-
herra. Var það hið mesta „ó-
skapalán" eins og Jakob Möller
komst að orði um lántökuna,
þótt tvennt bæri af um ósköpin:
veðsetning tollteknanna og með-
ferð lánsins.
Hinir erlendu eigendur og um-
ráðamenn Islandsbanka voru á
stríðsárunum og eftir stríð
haldnir af sömu gróðasýkinni og
gripið hafði marga einstaklinga
og þjóðir um þær mundir. A
þessum tíma starfaði seðlapressa
bankans svo að segja nótt með
degi. Bankinn hafði traustan
rneira hluta í þinginu og veittist
því létt að fá leyfi þingsins til
stöðugt aukinnar seðlaútgáfu.
Lánsféð jókst, ný og fjárvana
fyrirtæki voru sett á stofn og
dýrtíðin náði hámarki sínu, en
1920—21 kom verðfallið. Dýrtíð-
in velti um hverju glæfrafyrir-
tækinu á fætur öðru og Islands-
banki gat ekki fengið endur-
greitt fé frá sæmilegum skuldu-
nautum sínum og sumpart
hi’undu þau fyrirtæki er hann
hafði lánað fé til, til grunna. Af-
leiðingin af verðfallinu og
greiðslutregðunni varð sú, að
bankinn gat ekki staðið í skilum
við lánardrottna sína erlendis.
Annaðhvort varð því íslands-
banki að fara á höfuðið eða að
ríkið varð að hlaupa undir bagga
með honum og hinum erlendu
eigendum hans. Þingmeirihlutinn
með M. G. í broddi fylkingar á-
kvað svo að hjálpa bankanum
og taka enska lánið.
Meira en helming af þessu 11
miljóna láni lánaði svo M. G.
Utan nr heimi.
Hverjar eru orsakir kreppunnar?
Það er ekki ætlun mín með lín-
um þessum, að gefa neitt tæm-
anda svar við þessari spurningu.
En mér datt ýmislegt í hug útfrá
orðum, sem maður nokkur sagði
við mig um daginn, er við hitt-
umst á götunni. „Þetta er ljóta
bölvuð kreppan, sem við erufn
komnir í hér“, segir hann, „nú
er stjórnin að fara með allt á
hausinn". Nánari skýringar fékk
ég ekki. En það er gott að vera
fljótur að finna skýringar á hlut-
unum og ennþá betra að hafa ein-
hvern, sem hægt er að kenna um
það, sem aflaga fer í landinu eða
í heiminum. Hver er þá úrlausn-
in? „Ég fer bara úr landi, ég er
„cívilseraður" maður og kemst
áfram hvar sem er“, heldur kunn-
ingi vor áfram. Þetta er úrlausn
sem dugir! Og þvílíkar úrlausnir
eru ekki óvenjulegar hjá mönn-
um, sem óánægðir eru með allt,
sem aðrir gera, en geta ekkert
sjálfir. En sá góði maður getur
farið úr landi í land og hann mun
víðasthvar reka sig á það sama,
deyfð yfir öllum framkvæmdum,
atvinnuleysi, — kreppu. En hvem-
ig stendur á þessari kreppu? Ekki
hefir verið misæri, uppskeru-
brestur eða fiskleysi, þvert á
móti ágæt uppskera og afli góð-
uv. Framleiðsla einstaka vöruteg-
unda hefir verið óvenjumikil,
eins og t. d. hveitis. Undanfarin
ár hefir eftirspum eftir hveiti
aukizt mjög mikið, fólk minnk-
aði rúgbrauðsnotkun sína og jók
í stað þess hveitineyzluna. Verð
hveitis varð hátt samanborið við
rúgmjölsverð, þá hættu bændur
auðvitað við rúgræktun og fóru
að framleiða hveiti í stærra stíl
og aðallega að leggja stund á
hana. Með margra ára ýtarlegum
tilraunum hefir líka tekizt að fá
harðgerðari hveititegund, sem
hægt er að rækta í norðlægari
löndum en hægt var áður. Breyt-
ingar þessar hafa því valdið því,
að hveitiframleiðslan hefir orðið
svo mikil að framboðið hefir orð-
ið miklu meira en eftirspurnin,
bændur sitja með nokkuð af sínu
hveiti óseldu, og það sem þeir
geta selt af því, borgar ekki
íramleiðslukostnaðinn. Það sem
mestum erfiðleikum veldur fyrir
Evrópubænduma er hið ódýra
ameríska hveiti, sem flæðir yfir
Evrópu.' Evrópubændumir geta
ekki framleitt jafnódýrt og þeir
amerísku, sem hafa miklu meira
landrými hver um sig, sem ekki
'liefir heldur verið jafnlengi
ræktað og þar af leiðanda feifc-
ara og ríkara af þeim efnum,
sem jurtirnar þurfa, og þarf þá
ekki eins mikinn áburð. Þar sem
akrarnir eru miklu stærri borgar
sig líka að hafa dýrari, stærri og
fljótvirkari vélar. Flutningurinn
yfir til Evrópu er tiltölulega ó-
dýr með hinum feikna stóru
flutningaskipum, svo verðið get-
íslandsbanka. Afgangurinn fór
til Landsbankans og til þess að
greiða með tekjuhalla ríkissjóðs.
Enska lánið fór því sömu leið-
ina og fé það, sem ríkissjóður
tók að láni til Landsverzlunar-
innar — það fór til þess að
greiða með töp bankanna og
tekjuhallann — engin ný verð-
4. blaS.
ur orðið mun lægra en Evrópu-
bændur standast við að selja sitt
hveiti. Bændumir vilja leggja
iimflutningstoll á ameríska hveit-
ið, en neytendumir neita því,
þeir vilja ekki borga meira fyrir
vöruna en þeir þurfa. Stefnan í
heiminum er sú, að hvert land
framleiði þá vömtegimd, sem
það er bezt fallið til og getur
framleitt ódýrast, og þá verður
útkoman bezt fyrir heildina. Og
þá ætti að vera ástæðulaust að
amast við þessu ódýra ameríska
hveiti. En márgir spá því, að
þessi ódýra framleiðsla Ameríku
sé ekki til frambúðar. Þegar
jörðin sé útsogin af frjóefnum,
þurfi að bæta henni þau með dýr-
um áburði, og altaf verða fleiri
og fleiri um hvem akurblett, og
þetta hljóti smámsaman að auka
framleiðslukostnaðinn. Ef Ev-
rópubændur t. d. hættu nú við
hveitirækt og fæm að framleiða
smjör og kjöt í stórum stfl, yrði
ef til vill ekki langt að bíða að
skortur yrði aftur á hveiti eða
það hækkaði í verði, svo að þeir
þyrftu aftur að breyta um. En
það eru breytingarnar, sem valda
kreppunum eða þessi offram-
leiðsla á einstökum vömtegund-
um. Það er skiljanlegt, að það fé
sem lagt hefir verið í táeki til
framleiðslu einnar vömtegundar,
getur ekki komið að notum við
framleiðslu annarar. Ef ég hefi
lagt mikið fé í bátaútgerð og
hún allt í einu borgar sig ekki
af því að það er lítið verð á fisk-
inum, fer auðvitað mikið af
þessu fé til ónýtis og ég hefi
ekkert gagn af því við rekstur á
sveitajörð, sem ég fer að búa á.
— Þessi offramleiðsla á hveiti
veldur þó sjálfsagt ekki einsöm-
ul kreppu þeirri sem nú er.
Allir muna sjálfsagt að eftir
stríðslokin voru Þjóðverjar skyld-
aðir til þess að greiða banda-
mönnum háar skaðabætur. Eftir
Dawes-sanmingnum, sem kendur
er við mann þann, er mest vann
að þessum samningi, áttu Þjóð-
\ærjar að borga rúmlega 1000 til
1250 milj. la’óna á ári fyrstu 4
árin, og úr því 2500 milj. króna
á ári, þar til skaðabæturnar væru
að fullu greiddar. Fé þetta var
svo mikið, að Þjóðverjar gátu
ekki staðið í skilum og var
skaðabótasamningi þessum breytt
1929 og kom þá hinn svokallaði
Youngsamningur í staðinn, sem
einnig er kenndur við þann
mann, sem formaður var í nefnd
þeirri, sem útbjó samninginn.
Eftir samningi þessum eiga Þjóð-
verjar að borga rúml. 2000 milj-
c.nir króna á ári þangað til 1988.
Þessi sanmingur er því nokkuð
betri en sá fyrri, en eigi að síður
er það gífurleg upphæð, sem
Þjóðverjar verða að borga og er
miklum erfiðleikum bundið fyrir
þá að standa við samninginn.
Getur kreppa sú, er nú gengur
yfir, að nokkru leyti stafað af
þessum skaðabótagreiðslum Þjóð-
verja? Hinn þekkti hagfræðing-
Frh. á 4. síðu.
mæti sköpuð. Aðstaða þjóðarinn-
ar í lifsbaráttunni versnaði að
sama skapi og skuldimar jukust.
Og þegar íslandsbanki fór á
höfuðið í fyrra komst ríkið að
raun um, að bankinn mundi
aldrei geta greitt 3 milj. af
þessu lánaða fé. Ríkissjóður tók
því hluti fyrir þetta tapaða fé.