Tíminn - 21.02.1931, Blaðsíða 1

(ðjaíöferi
oa afovcib&íutviaður límans cr
H a n n v e i <} p o r 51 e i n s b ó 11 i r,
ta'Pjargötu (5 a. Seyfjat>íf.
2^fgreiÖsía
(T i m a n s er t Ccefjarjötu 6 a.
©pitt öaglega fl. 9—6
Stmi 2353
*
XV. árg.
Reykjavík, 21. febrúar 1931.
11. blað.
Samvinna bændanna
Atvinnumálaráðuneytið hefir,
eins og kunnugt er, gefið út foók
með þessu heiti um Kaupfélag
Eyfirðinga eftir Ingimar Eydal.
Bókin hefði eins mátt heita sam-
vinna heimilanna, því kaupfjelag
er í rauninni samstarf heimil-
anna, hvort þau eru í sveit eða
foæ, um kaup nauðsynja og sölu
Vilhjálmur J»ór íramkvæmdastjóri.
afurða. Þó undarlegt megi virð-
ast þeim, sem nú alast upp, þá
er ekki langt um liðið frá því að
íslenzk heimili, einkum í sveitum,
bjuggu mest að sínu. Hús og
heimili, klæði, skæði og fæði, var
’að miklu leyti unnið og framleitt
heima. 1 þann tíma var ekki eins
mikils um vert verzlunina og nú
er, og þóttu þó ýms höft fvrii
tíma þrengja svo fyrir dyrum að
ekki væru aðrar plágur verri. Er
það og jafnan verst, sem er af
manna völdum, þvi tilfinningarn-
ar mæla hið ósjálfráða, sem telj-
ast má af náltúrunnar völdum, á
annan kvarða. Má þá nærri geta
hversu mikils er nú vert fyrir
afkomu og menning þjóðarinnar
um verzlunarhætti, þegar flest
er keypt og selt, sem neytt er
eða framleitt. Er því vel farið,
að almenningi sje gert ljóst,
hvemig famast hefir hinum
merkustu tilraunum um skipulag
verzlunar og viðskipta.
Þeim sem eru kunnugastir
Laugaveginum bregður í brún, að
koma til Akureyrar. Laugavegur-
inn í Reykjavík er ímynd marg-
skiptrar og skipulagslausrar verzl-
unar. Hver foúðin við aðra eins og
álagningin þolir mest. Hlutfalls-
lega margar búðir eru vottur ó-
þarflega hárrar álagningar, sem
enginn græðir á. Með hálfu færri
búðum gæti hver verzlunarmaður
haft helmingi hærri tekjur og
þjóðfélagið sparað mikið tap á
vinnu, sem betur er varið til
framleiðslu ýmsra verðmæta. Al-
menningur borgar allan ofvöxt í
ófrjóum atvinnugreinum. Það er
meginhætta einstaklingsreksturs
í verzlun, að fljótlega verði at-
inn er neinu bættari við slíkan
ofvöxt. Samvinna heimilanna ein
megnar að koma í veg fyrir þá
ógæfu.
Á Akureyri er Kaupfélag Ey-
firðinga hjarta bæjarins. Sam-
starf heimilanna, bæði sveitar- og
bæjarheimila, er svo öflugt, að
ekkert vekur eins athygli að-
komumannsins. Ég kom í sumar
í hið nýja verzlunarhús kaupfé-
lagsins og fann, mér til undrun-
ar og aðdáunar, að þar hefir
samvinna heimilanna skapað
bezta verzlunarhús landsins.
Byggingin er mjmdarleg á að sjá
að utan, en þó er meir um allt
vert, þegar inn kemur. Veggir
eru gerðir af sterkum stoðum og
stórum gluggum, en* skilveggir
milli deilda úr léttu efni og má
flytja þá eftir þörfum með litl-
um kostnaði. Kjallari er allur
neðanjarðar og fellur ljósið gegn
um þykk gler í gangstétt inn í
kjallarann. Þar er vörugeymsla,
miðstöð með olíukyndingu og
sjálfvirk innanhússsímstöð. Á
neðstu hæð er matvörudeild,
járnvörudeild, vefnaðarvörudeild
og brauðsölubúð og snyrtiklefar.
Gamalt einkenni bændaverzlunar
hér á landi er einkennilegur,
samsettur þefur af grænsápu,
vefnaðarvöru, gráfíkjum, súru
smjöri o. fl. En hér er allt svo
snyrtilegt, að fullkomlega jafnast
á við sérverzlanir stórborga. Á
annari hæð eru skrifstofur kaup-
íélagsins, Búnaðarbanka og
bæjarfógeta, en á þriðju hæð
aðrar leiguskrifstofur og læknis-
bústaður. Á þakhæð eru funda-
og samkomuherbergi. Húsið er
sannkölluð samvinnuhöll, heim-
kynni þess verzlunarskipulags,
sem er frjálsast. Eftir því
hvaða skipulag leysir flestar viðj-
ar viðskiftamannanna ber að
meta verzlunarfrelsi. 1 sam-
vinnufélagi remia hinir andstæðu
hagsmunir kaupanda og seljanda
saman í eitt. Kaupandinn er
sjálfur seljandi og leitin að
sannvirðinu er sjálfvirk eftir
settum reglum og samþykktum.
Þar þarf hvorki „prútt“ eða
„prócentur*. Breytingin er stór-
kostleg frá því sem var fyrir
þremur aldarfjórðungum, þegar
verzlun landsins var gefin frjáls
tilstilli Jóns Sigurðssonar.
Bændur og bæjarbúar við Eyja-
fjörð hafa notað til hlítar þá
möguleika, sem frelsið bjó þeim.
Án þess er frjálsræðið fánýtt að
möguleikar þess séu notaðir af
neytendunum og jafnvel skað-
legt þegar seljendumir einir hafa
manndóm til að færa sér þá í
nyt. Mikill er orðinn munurinn á
Eyfirðingnum, sem fyrir hálfri
öld kom með ullarlagðinn sinn
til „faktors" danskrar selstöðu-
verzlunar og bóndanum, sem nú
skiptir við sitt eigið fyrirtæki.
Jafnvel gesturinn, aðkomandi,
verður gripinn af sterkri tilfinh-
ingu, sem þau fyrirtæki ein
vekja, sem vinna að almennings-
heill.
Kaupfélag Eyfirðinga er stofn-
að 1886, sama ár og Landsbank-
inn, en vex fyrst fiskur um
hrygg eftir að Hallgrímur heit-
inn Kristinsson tekur við fram-
kvæmdastjórninni 1902. Þá hefst
öflug viðreisn félagsins undir
stjóm frábærs foringja, sem var
vel að sér um allt er að heil-
brigðri samvinnu lýtur. Kaupfélag
Eyfirðinga hefir verið heppið um
val framkvæmdastjóra. Sigurður
Kristinsson tók við af Hallgrími
bróður sínum og barg félaginu
yfir hina alvarlegustu tíma, sem
Nýja kaupfélagshúsið.
stýrt félaginu við sívaxanda gengi
og frá 1923 hefir Vilhjálmur Þór
stýrt félaginu við sívaxandi gengi
til þessa dags. Mannval er ekki
síður nauðsynlegt samvinnunni en
öðru skipulagi. Framtakið ræður
þar eins og annarsstaðar úrslit-
um. Það er hinn mesti misskiln-
ingur, að nokkur ein stefna hafi
einokun á einstaklingsframtak-
inu, en hitt er víst, að skipu-
lagið getur ráðið úrslitum um
gildi framtaksins fyrir almenn-
ingsheill. Áður var sagt, að Kaup-
félag Eyfirðinga hafi verið „hepp-
ið“ um framkvæmdarstjóraval.Þar
mun. tæpast- rétt að orði komizt.
Mannvalið er engin tilviljun, held-
ur stendur það í sambandi við
þann þroska, sem samvinnustefn-
an hefir fengið í Eyjafirði. Hinir
tveir síðari framkvæmdastjórar
eru svo að segja aldir upp innan
kaupfélagsins. Þannig skapar
samvinnufélagsskapurinn sjálfur
þann félagsþroska, sem honum er
nauðsynlegur og réttdæmi um
starfsmannaval.
Það er eftirtektarvert, hversu
ónóg hin frjálsa samkeppni í
verzlun hefir reynzt Islendingum.
Súgjskipun hefir jafnan búið við
meiri og minni óvinsældir af
hálfu landsmanna og þá einkum
bændastéttarinnar. Andstæðan
milli kaupanda og seljanda, sem
báðir vilja skapa sér sem mest-
an arð, hefir þar auðvitað ráðið
mestu eins og í öðrum löndum.
En við það hefir bætzt strjál-
býli landsins, sem veldur því að
samkeppnin hefir víða hvar
ekki orðið nein samkeppni á
sama hátt og í þéttbýlh löndum.
Frá því á fyrra hluta 19. aldar
hafa íslenzkir bændur stofnað til
ýmiskonar verzlunarsamtaka, en
samtökin áttu sér aldrei langan
aldur, þar til hin þingeyska sam-
vinna hófst og áhrifa frumherj-
anna frá Roehdale fór að gæta
meir og meir. Rochdale-vefaramir
gömlu eru postular samvinnu-
stefnunnar. Það er aðdáanlegt
hvernig þeim tekst að setja, þeg-
ar í upphafi, fastar reglur, sem
tæplega verður um bætt. Reglur
þeirra um jafnan atkvæðisrétt,
opinn félagsskap, eigið rekstrar-
fé, dagverð, vöruvöndun 0. s. frv.
tryggja framtíð hvers sam-
vinnufélags, sem kappkostar að
fylgja þeim. Frjálslyndi, víðsýni
og festa einkennir þessar megin-
reglur.
Með Hallgrími Kristinssyni
blés hressandi andvari Rochdale-
.. skipulagsins inn yfir Eyjafjörð.
Og er það aðdáanlegt að sjá
hversu langt hefir komizt í því
að fylgja reglunum frá Rochdale.
Dagverð hefir verið upp tekið, og
þó jafnan, eins og rétt er,
sett í upphafi nokkuð fyrir
r eðan kaupmannaverð. Allsherjar
verðlækkun hefir jafnan átt sér
stað, þegar kaupfélagið hefir fært
starfsemi sína yfir á nýtt svið.
Verður það aldrei talið hversu
mikinn hagnað almenningur utan
félags hefir haft af slíkri verð-
lækkun. En hinsvegar hefir verð-
lagi verið haldið nægilega háu til
að útdeila arði og safna í sjóði
félagsins til tryggingar og vaxt-
ar. Sjóðir nema nú hálfri annari
miljón og mun starfsemi félags-
ins rekin að mestu með eigin fé.
Vafasamar skuldir félagsmanna
frá kreppunni miklu eru komnar
niður í helming af eign skuld-
tryggingasjóðs og hafa ekki aðr-
ar stofnanir unnið glæsilegri sig-
ur á skuldasöfun þeirra ára, þeg-
ar verð innlendrar vöru féll að
óvöru um 40% og óvenjuleg fóð-
urbætiskaup lögðust á að auki.
Á vöruvöndun hefir verið lögð
rík áherzla og ekki síður á hitt
að vinna svo úr aðalframleiðslu-
vörum sem markaðurinn heimt-
ar. Mjólkursamlag og smjörlíkis-
gerð hafa stórlega aukið umsetn-
inga félagsmanna. Stöðugt er
beinzt að nýjum viðfangsefnum,
þegar öimur eru leyst og spáir
aðfleygari framför samvinn-
unnar á öllum sviðum. Þarf eng-
inn að halda, að slíkum árangri
verði náp án þess að félagsmenn
neiti sér um stundarhagnað. En
einmitt það ber gleggstan vott
um samvinnu og félagsþroska
Eyfirðinga. Slíkur félagsandi og
frábær forusta hefir skapað
Kaupfélag Eyfirðinga, sem nú er
lýsandi fyrirmynd íslenzkrar sam-
vinnu.
Eitt einkenni Kaupfélags Éy-
Kaupiélagshúsið 1898.
vinnurekendurnir fleiri en þörf
kaupendanna krefur eða þá að
hringmyndun eigi sér stað, en
hvorttveggja borgar almenningur,
til einskis ábata fyrir þjóðar-
heildina. Það veldur óhug að
ganga fram hjá búðarholu í öðru-
hverju spori, svo að segja. Það
er sannanleg staðreynd, að eng-