Tíminn - 21.03.1931, Page 1

Ojatbfeci
oo, cifgrciöslumaöur Címaní t*
Kannueit} p orstein»öóttir,
'icvfjanjölu 6 a. Keyfjatttf.
^XfQteibsía
2T í m a n s er í Cœfjar^ötu 6 a.
©pin ba^lega fl. 9—6
Simi 2353
XV. áXE.
Reykjavík, 21. marz 1931.
18. blaC.
Þrotabúíð mikla
I.
Um síðustu aldamót var mikið
rætt um það á Alþingi að leffg’ja
Landsbankann niður og að veita
nokkrum dönskum mönnum rétt
til þess að stofna hlutabanka í
staðinn, er fengi seðlaútgáfurétt-
inn. Með naumindum tókst að
bjarga Landsbankanum og fékk
hann leyfi til þess að hafa í um-
ferð 3/4 milj. kr. í seðlum. En
Islandsbanki var stofnaður 1902
með hlutafé að upphæð 3 miljónir
og auk þess fékk hann rétt til
seðlaútgáfu í landinu í 30 ár. Var
mikið rætt um það hvort réttara
væri að taka lán handa Lands-
bankanum og efla fjármagn hans
á þann hátt eða að veita útlend-
um hluthöfum leyfi til banka-
reksturs hér á landi. En endirinn
varð sá, að síðari leiðin vai’ val-
inn og íslandsbanki stofnaður. Er
það fyrsta útlenda veltuféð, sem
nokkru nam sem veitt vai’ inn í
landið. Það var í höndum útlend-
inga, sem í framkvæmdinni réðu
landsamlega mestu um, hvemig
því var stjórnað og hvemig at-
vinnuvegirnir vora studdir. Nú
munu fáir efast um það, að betra
hefði verið, að landið hefði tekið
féð að láni og um leið verið ein-
rátt um, hvernig það var lánað
út.
Strax fór að bóla á því, að hin-
ir erlendu hluthafar Islandsbanka
vildu tryggja aðstöðu sína sem
bezt og ná sem flestum íríðindum
fyrir banka sixm. Hlutaféð var
brátt aukið upp í 4Vá milj. kr. og
bankinn fékk þvert á móti til-
gangi sínum og áliti þjóðbankans
danska, rétt til þess að taka á
móti og ávaxta sparisjóðsfé.
Þannig lagði íslandsbanki undir
sig sparisjóðina í Reykjavík,
Akureyri og Seyðisfirði. Þá fékk
hann leyfi til þess að lækka gull-
trygginguna fyrir seðlunum og
loks leyfi til að gefa út banka-
vaxtabréf.
lslandsbanki hafði skapað sér
frá öndverðu aðstöðu til þess að
fá mikil viðskipti og verða vold-
ugur. Meðal annars má sjá það
á ummælum L. H. Bjamasonar
hæstaréttardómara o. fl., að bank-
inn hefir veitt ýmsum þingmönn-
um og mest ráðandi mönnum
þjóðarinnar aðstöðu til þess, með
hagstæðum lánum og öðram fríð-
indum, að kaupa hlutd í bankan-
um. Á þann hátt skapaði bankhm
sér velvild og hagsmunaaðstöðu
hjá hinum ráðandi mönnum þjóð-
arinnar.
En það kemur brátt í ljós, að
hagsmunir þjóðarinnar og hlut-
hafa íslandsbanka fara ekki vel
saman. Hluthafarnir hugsa fyrst
og fremst um að fá góðan arð af
hlutafénu, og bankinn leggur því
frá öndverðu út á þá braut að
hafa fáa og stóra viðskiptamenn,
sem gáfu bankanum mikinn
gróða, ef allt gekk vel, en á hinn
bóginn gátu ekki tryggt lánin svo
vel, að örugt væri, ef illa gekk.
Fyrsta alvarlega tapið, sem
bankinn varð fyrir, leiddi af við-
skiptum hans við P. J. Th. & Co.
1914. Tapaði bankinn þar mörg-
um hundraðum þúsunda króna og
hlutabréf hans féllu um langt
skeið mjög í verði. En bankinn
virtist rétta við von bráðar. Við-
skipti hans júkust stórum og
náðu hámarki sínu á áranum
1916—1920. Fékk bankinn þá
leyfi þingsins hvað eftir annað
til þess að auka seðlaveltu sína.
Seðlamir flóðu yfir landið, dýr-
tíðin og braskið jókst að sama
skapi, þangað til á síðara hluta
ársins 1920, að bankinn var kom-
inn í alvarlega kreppu og stór-
fé tapað. Hann gat ekki annast
yfirfærslur og gengi krónunnar
var stórfallið.
En hvernig stóð á því, að þing-
ið gaf samþykki sitt til hinnar
gengdarlausu seðlaaukningar Is-
landsbanka? Ástæðan er einungis
sú, að hinir útlendu hluthafar
höfðu tryggt þannig aðstöðu Is-
landsbanka að vilji bankastjór-
anna var einvaldur í þinginu. Að
vísu mæltu lög og reglugerðir Is-
landsbanka þannig fyrir, að bank-
anum skyldi stjórnað af 7 manna
fulltrúaráði, væru 3 fulltrúar
kosnir af hinum erlendu hluthöf-
um, 3 af Alþingi og ráðherra Is-
lands (síðar f orsæti sráðh erra)
var sjálfkjörinn fonnaður þess.
Höfðu Islendingar því að nafninu
meirahlutaaðstöðu í fulltrúaráð-
inu. „En í framkvæmdinni urðu
þegar þau hausavíxl á þessú, að
fulltrúaráðið fékk lengst af ekki
leyfi til annars en að undirskrifa
i’eikninginn og taka við launun-
um“. (L. H. Bjamason hæsta
réttardómari, í Tímanum, 21. júní
1922). Orsökin til þessara hausa-
víxla í stjóm bankans var meðal
annars sú, að fulltrúar erlendu
hluthafanna höfðu leyfi til þess
að vera búsettir í útlöndum og
vai' þess eigi krafizt, að þeir
iiefðu hér umboðsmann og þeir
fulltrúar, sem Alþingi kaus áttu
oft heima víðsvegar út um land.
Fulltrúaráðið, sem samkvæmt lög-
um bankans átti að annast aðal-
stjóm hans, hafði því enga að-
stöðu til þess og var í reyndinni
ekki annað en nafnið tómt. Við
Þetta bættist svo, að fram til
1920 var einn bankastjórinn út-
lendingur og var haim skoðaður
sem aðalbankastjóri og réði lang-
mestu um rekstur bankans. Það
var af honum og hans upplýsing-
um, sem meirihluti þingmanna
stjómaðist. Fulltrúaráðið vissi
ekkert um reksturinn, gat engatr
skýrslur gefið og fékk auk þess
laun sín frá bankanum.
En það voru ekki hluthafamir
einir, heldur einnig fulltrúaráðið
og bankastjóramir, sem ábötuð-
ust á gróða bankans, £ar sem
þeir fengu mjög háa ágóðahluti.
Árið 1919, þegar kreppan vai að
skella yfir bankann og stórkost-
leg- töp voru mynduð og í aðsigi,
námu laun bankastjóranna af
bankanum: annars kr. 80.957.00
og hins kr. 70.957.00, þar af var
ágóðahluti hvers bankastjóra kr.
40.957.00. Laun fulltrúa ráðs-
manna 7 námu fyrir hvern kr.
12.702.00, þar af ágóðahluti kr.
11.702.00. Hefir því launafúlga
yfirstjómar bankans það ár num-
ið samtals meir en fjórðung úr
miljón eða nákvæmlega kr.
233.828.00.
Með hina miklu ábatavon fram-
undan og hinn sterka vilja hlut-
hafanna til þess að græða á fé
sínu að baki sér, er það ekki
nema mannlegt þótt bankastjór-
amir rayndu að þenja viðskipti
bankans sem mest.. Þetta hefir
sjálfsagt átt sinn þátt í seðla-
flóðinu mikla. Hluthafamir og
bankastjómin hugsaði fyrst og
fremst um sinn hag, en gætti
miður sjálfsagðrar varfæmi og
hagsmuna þjóðarinnar. Enöa
kemst L. H. Bjamason hæsta-
réttardómari þamiig að orði um
þetta atriði í Tímanum 21. jan.
1922, þar sem hann gefur yfirlit
yfh’ helztu liðina í reikningum Is-
landsbanka á árunum 1910—1920,
að sér virðist að sér virðist mynd-
in af þeim viðskiptum, er þeir
sýni „líkust æðaslætti fárveiks
manns“*).
Af því, sem sagt hefir verið
Jiér að framan, sést því ljóslega,
að í framkvæmdinni er Islands-
banki fyrst og fremst rekinn sem
prívatstofnun með hagsmuni hlut-
Iiafa og yfirstjórnar bankans fyr-
ir augum og að hagsmunir bank-
ans og hagsmunir þjóðarinnar
íóru ekki saman.
II.
Eftir seðlaflóðið mikla og af-
leiðingar þess: Gengisfall krón-
unnar, dýrtíðina og kreppuna
varð Islandsbanki aldrei sjálf-
bjarga. Varð því Alþingi ærið
oft að hlaupa undir bagga með
bankanum, til þess að hægt væri
að halda honum opnum.
Á þinginu 1921 bai’ Bjarni
Jónsson þm. Dalamanna fram
frumvarp til laga um heimild
handa stjóminni til þess að taka
15 miljóna kr. gjaldeyrislán.
Magnús Guðmundsson, sem þá
var fjármálaráðherra, tók lán-
tökuheimild þessari heldur fá-
lega til að byrja með. En skoðun
hans breyttist fm’ðu fljótt, er
flokkur hans, íhaldsflokkurinn,
sem þá gekk undir nafninu spam-
aðarbandalagið, benti honum á,
að lánsins væri full þörf ekki
síst til þess að hjálpa Islands-
banka, sem þá var kominn alveg
að þrotum. Lánsheimildin var
því samþykkt og M. G. tók sam-
kvæmt henni enska lánið ill-
ræmda, að upphæð 500 þús. pund
sterling eða rúmlega 11 miljónir
króna eftir núveranda gengi. Lán
þetta var fyrst og fremst tekið
vegna Islandsbanka, enda lánaði
M. G. bankanum af enska láninu
280 þús. pund eða nokkuð á 7.
miljón króna. Fór fé þetta til
greiðslu á skuldum bankans er-
lendis. Ennfremur fékk bankinn
hjá dönsku stjóminni gjaldfrest
á nál. 5 milj. kr., sem hann
skuldaði danska póstsjóðnum,
sökum þess að bankinn hafði ekki
getað yfirfærf í lengri tíma.
Þetta bjargaði bankanum í bili,
en í árslok 1926 er hann aftur
kominn í þrot og þarfnast hjálp-
ar.
Á þinginu 1927 fær J. Þorláks-
son heimild þingsins til þess að
taka nærri 10 miljóna kr. rekst-
urslán í Ameríku handa Lands-
bankanum. Átti lán þetta að
greiðast að fullu einusinni á ári.
Landsbankinn þurfti aldrei sjálf-
ur á láni þessu að halda, en J.
Þ. lét þá Landsbankann taka 1
milj. króna af láninu til þess að
lána Islandsbanka. Landsbankinn
greiddi þessa miljón eftir ár
eins og um var samið við hina
amerísku lánardrottna. En þegar
Islandsbahki varð að loka í fyrra
skuldaði hann enn Landsbankan-
’) Leturbr. mín. H. 3.
um mikinn hluta af þessu láni.
Ef Jón Þorláksson og íhalds-
flokkurinn hefðu sigrað við kosn-
ingarnar 1927, hvað mundi flokk-
urinn með J. Þ. í broddi fylking-
ar hafa gert þegar Islandsbanki
komst enn í þrot? Mundi hann
hafa látið Landsbankann hefja
stærri fúlgu af ameríska láninu
til þess að lána Islandsbanka ?
Og er Islandsbanki gat ekki
greitt féð aftur, hvernig hefði
þá farið fyrir Landsbankanum ?
Hefði hann hrunið fyrst og Is-
landsbanki svo komið á eftir?
En er þessi hjálp nægði ekki
heldur, þá var íslandsbanki leyst-
ur undan þeirri skyldu sinni
1926, 1927 og 1928, að draga inn
1 milj. kr. af seðlum sínum ár
hvert. Þetta var það sama sem
að lána bankanum beinlínis 2/s
úr milj. á ári (seðlana h- málm-
forðanum, sem var til trygg-
ingar seðlunum) eða 2 milj. króna
öll þrjú árin.
En allt þetta reyndist ekki
nægileg hjálp handa íslands-
banka. Var því Landsbankinn lát-
inn lána honum miljón á miljón
oi'an, þannig að skuld Islands-
banka við Landsbankann nam
talsvert á fimmtu miljón, er
bankinn varð að loka í fyrra.
Má af þessu sjá, að sá stuðn-
ingur, sem Alþingi veitti bank-
anum, var mikill. Enda var því
stöðugt haldið fram af stuðn-
ingsmönnum bankans á þingi, að
hann væri þjóðbanki og aðalvið-
skiftabanki landsins, er hami
þurfti á hjálp þingsins að halda.
En aftur virtust sömu menn
skilja það þannig, að Islands-
banki væri einkastofnun, ef Al-
þingi ætlaði að fara fram á að
fá eitthvað nánar að vita um hag
bankans.
III.
Ætla mætti að hin alvarlega
fjárþröng íslandsbanka og hinar
stóru fjárfúlgur er ríkissjóður og
Landsbankinn urðu að leggja
bankanum til, hefðu hvatt yfir-
stjóm íslandsbanka til hins
mesta sparnaðar um rekstur og
útgjöld bankans. Reynslan virðist
þá benda nokkuð í aðra átt.
Þegar kreppan var 1 aðsigi og
fjárhag Islandsbanka tók að halla,
var þingmaður einn fenginn til að
meta bankann. Er það mat frægt
orðið sökum þess, að það var svo
fjarri sönnu og réttu, að það hef-
ir raskað trausti manna á öllum
mötum, svo veralega munar. Fyr-
ir þetta starf fékk maðurinn þó
margar þúsundir. 5 þús. krónur
hafa verið nefndar.
En þrátt fyrir þessar aðgjörð-
ir þrengdist hagur bankans óð-
um, svo sýnt var að gjaldþrot
var fyrir dyrum 1921, ef ekki
kæmi hjálp. Var þá skipt um
bankastjóra, og þótt hinir fráfar-
andi bankastjórar væru fyrst og
íremst ábyrgir fyrir því, hvemig
komið var fyrir Islandsbanka,
voru þeir síður en svo látnir sæta
nokkru harðræði frá bankanum.
Bankinn keypti hinn útlenda
bankastjóra af sér með 70 þús.
gullkróna þóknun, eftir því, sem
meim vita bezt og mun því ekki
hafa verið mótmælt, en hinn inn-
lendi bankastjóri fékk 4—6 þús.
kr. árlega eftirlaun með dýrtíðar-
uppbót. Um tölur þessar vita
menn ekki fullkomlega því þær
hafa verið eins og margt fleira
bankaleyndarmál, sem þingið eða
S v a r
Einars Ámasonar fjármálarftB-
herra við fyrirspumum Jóns Þor-
láksaonar um bráðabirgðauppgjðr
á tekjum og gjöldum rfldasjÓðs
árið 1930.
Flutt í efri deild föstud. 20. manu
Ég þarf ekki að eyða löngum
tíma til að svara þessari fyrir-
spum frá hv. 1. landskj. á þskj.
140.
Fyrirspumin snertii’ nær ein-
göngu fyrirkomulagsatriði þeirr-
ar bráðabirgðaskýrslu, er ég
flutti við 1. umr. fjárlagafrv. um
tekjur og gjöld ríkissjóðsins árið
1930. Er fyrirspumin í 4 liðum,
og skal farið nokkram orðum um
þá í þeirri röð, sem þeir eru
framsettir.
Um 1. liðinn er það að segja,
að það er alls ekki nýtt, þó færð-
ar séu greiðslur frá einu ári til
annars. Það hafa stjóraimar gert
flestar eða allar á undanfömum
árum. Stafar þetta að nokkru
leyiti af því að svo langt tímabil
líður, frá því að fjárlög eru full-
samin, þangað til þau koma til
framkvæmda. Ýmsar upphæðir,
sem standa á fjárlögum næsta árs
eru greiddar á næsta ári á undan,
en ekki reikningsfærðar endan-
ilega fyr en á því ári er viðkom-
andi fjárlög gilda fyrir. Er þetta
eðrir fengu ekkert að vita um.
Nú voru skipaðir 8 bankastjór-
ar í stað hinna sem frá fóru. Við
einn þeirra, E. Claessen, gerði
Jón Magnússon forsætisráðherra
samning um að hann fengi í laun
40 þús. krónur á ári í tíu ár, en
hinir tveir fengu 24 þús. kr. h.ver
að launum á ári.
En þetta eru smágreiðsiur hjá
öðrum stæni.
Fullyrða má, að Islandsbankl
hafi verið búinn að tapa öllu eig-
in fé, hlutafé og varasjóði, 1920.
Samt greiðir hann hluthöfunum
arð af hlutafénu og nema þœr
greiðslur sem hér segir:
1920 6 af hndr. kr. 270 þúa.
1922 5 ------— 225 —
1923 6 ------— 225 —
1924 5 ------— 225 —
1925 4 ------— 180 —
Samtals kr. 1. milj. 225 þús.
*
Mest af þessum arði var greitt
í dönskum krónum. Á þinginu í
fyrra var talið að þessi upphæð
muni nema 1 milj. 350 þús. í ís-
lenzkum krónum. Langsamlega
mestur hluti hefir verið borgaður
erlendum hluthöfum og því farið
út úr landinu.
Eftir að íslandsbanki er búinn
að tapa öllu sínu hlutafé og eftir
að hann árs árlega þarf á hjálp
ríkissjóðs og Landsbankans að
halda, tekur hann af veltufé sínu
og landsmanna 1 milj. 350 þús.
krónur og sendir til útlanda, sém
arð hluthafanna.
Samtímis þessu er Islandsbanki
stöðugt að borga af skuldum sín-
um í útlöndum með fé þvi, sem
hann fær lánað hjá ríkissjóði og
Landsbankanum. Islandsbanki hef-
ii' stöðugt frá því 1920 verið að
fiytja fé út úr landinu.
(Meira).
Hannflfl Jónsson.