Tíminn - 28.03.1931, Blaðsíða 1

Tíminn - 28.03.1931, Blaðsíða 1
©faíbfeti 09 afsmöslumaöur íímans et K a n nu ci 9 porsteinsöóttir, €cefjargötu 6 a. Keyfjainf. ^fetei&sía íimans er í €a:fjargðtu 6 a. ©pin baglega fL 9—6 5íihi 2353 XT. Reykjavík, 28. marz 1931. 19. blaS. Þrotabúið míkla Framh. IV. Þegar það er athugað, sem skýrt hefir verið frá hér að framan, að ríkissjóður og Lands- bankinn hafa orðið að styrkja íslandsbanka með stórfé og að síður en svo hefir verið gætt spamaðar við rekstur bankans, verður það óskiljanlegt að stjóm og þing skyldi ekki taka í taum- ana. Skal stuttlega skýrt frá, hvernig á því stóð. Það er auðsætt að yfirstjórn Islandsbanka var það Ijóst á miðju ári 1920, áður en verðfallið og hin eiginlega kreppa byrjaði,að hvorki traust né hagur bankans stóð með fullum blóma. Réði hún þess vegna einn af alþingismönn- unum til þess að athuga bank- ann. Gaf hann út skýrslu um á- rangurinn af rannsókn sinni og skýrir hann í skýrslu þessari svo frá: „Á fundi fulltrúaráðs íslandsbanka í júlíbyrjun, var ákveðið að líta eftir starfsemi bankans nokkru gjör, en áður hefir verið gert. Skyldi aðgæta: 1) við hverjum atvinnugreinum bankinn einkum gæfi sig. 2) hvernig lán hans væru trygð. 3) að hverju leyti mætti kenna bankanum um yfirstandandi viðskiftakreppu, og 4) hvað hæft væri í ýmsum ásökunum, sem komið hafa fram við hann“. Þá upplýsir hann, að bankinn hefði lánað til ver/lunar 23 milj. til fiskiveiða 73/4 milj. og til ýmislegs annars, rúmlega 8 milj. öll þessi lán væru ágætlega tryggð og því með öllu óhugsandi að bankinn biði nokkurt tap við þau. Bankastjórnin gaf skýrsluna út með þessum ummælum meðal annars: „Skýrslu þessa sendir bankinn í þeim tilgangi að gefa almenningi tækifæri til að kynnast störfum bankans nokkuð gjör og sjá órétt- mæti árása þeirra, sem gerðar hafa verið á bankann. Rvík, 20. ág. 1920. Bankastjórnin" En í ársbyrjun 1921 er bank- inn kominn að greiðsluþrotum. Hann getur ekki yfirfært og óumsamdar skuldir hans við út- lönd eru taldar þá á þinginu meira en 10 milj. kr. Á þinginu 1921 voru allir flokk- ar sammála um að eitthvað þyrfti að gjöra til að forða atvinnu og framleiðslu frá tjóni af völdum Islandsbanka. En flokkunum kom ekki saman um það á hvem hátt og með hvaða skilyrðum. Framsóknarmenn, 9 að tölu — yfirgnæfandi meirihluiti flokksins á þingi — bera fram tillögu til þingsályktunar á þingskjali 623, þar sem lagt er til, að sameinað þing kjósi með hlutbundinni kosningu þrjá menn í fjármála- nefnd. Er verkefni nefndarinnar ákveðið í tillögunni og segir þar meðal annars: „Ef gerðar verða ráðstafanir á þessu ári til að landið eignist hluti 1 íslandsbanka, skal nefmlin rann- saka allan hag bankans, og vera í ráðum með landsstjórninni ef kaup verða framkvæmd. Nefndin skal leggja fyrir næsta þing skýrslu um rannsóknina". En þessi tillaga Framsóknar- manna náði ekki fram að ganga á þinginu. Aðrir þingmenn, sem gíðar mynduðu íhaldsflokkinn, voru ýmist alveg á móti rannsókn á bankanum eða lögðu ekki næga áherzlu á það atriði. — Eftir mikið þjark var svo málið af- greitt sem „Lög um seðlaútgáfu íslandsbanka, hlutafjárauka o. fl.“. Þingskjal 675: „Hlutafé íslandsbanka skal auka um 100%, á þann hátt, að ríkis- stjórnin leggur hlutafjáraukann fram úr rikissjóði, þegar er hún hefir látið fara fram nákvæma athugun á hag bankans'), enda séu hlutafjárfram- lögin þá að hennar dómi tiltækileg. Verð hlutabréfa þeirra, sem ríkis- sjóður tekur, skal ákveðið af 5 mönn- um, tveim kosnum af sameinuðu Al- þingi með óhlutbundnum kosning- um*), tveim útnefndum af hluthöf- um íslandsbanka og oddamanni, sem hæstiréttur tilnefnir" (5. gr.). Framsóknarmenn vildu, eins og áður er sagt frá, að allur hagur bankans væri athugaður af 3ja manna nefnd, sem kosin væri af sameinuðu þingi með hlutbundn- um kosningum. Vegna þess að fyrirsjáanlegt var, að nefnd sú er kosin var samkv. lögunum, hafði enga að- stöðu til þess að geta rannsakað allan hag bankans, tóku Ff'am- sóknarmenn og nokkrir aðrir þingmenn ekki þátt í kosning- unni. Hinir 2 nefndarmenn, sem Alþingi kaus, voru því einungis kosnir með 15 og 17 atkvæðum, en 22 þingmenn skiluðu auðum seðlum. Nefndin var þannig kos- in af miklum minnihluta þings- ins. Kosningu hlutu Björn Krist- jánsson alþm., sem hafði lýst því yfir við umræður, að hann teldi fullkomna athugun á Islands- banka hættulega fyrir bankann,og Þorsteinn Þorsteinsson hagstofu- stjóri. Það voru þannig „vinir“ Islandsbanka á Alþingi og bank- inn sjálfur, sem kusu 4 af þeim 5 mönnum, sem sæti áttu í nefnd- inni. Einnig voru afgreidd á þessu þingi „Lög um heimild til lán- töku fyrir ríkissjóð" (þingskjal 676). Þau hljóða svo: „Stjórninni er heimilt að taka fyrir hönd ríkissjóðs það eða þau lán, sem nauðsyn er á, til að greiða úr pen- ingakreppu þeirri, sem nú er i landi, og, ef til kemur, til að kaupa hluti í íslandsbanka”. I hinu upphaflega frv. um lán- tökuheimild ríkissjóðs (þingskjal 508) hljóðaði 2 gr. svo: „Af láni þessu er stjóminni heimilt að lána bönkunum í landinu, ef nauðsyn krefur og svo mikið sem nauðsyn krefur“. Þetta var fellt á þinginu og breytingartillaga (þingskj. 622), sem heimilaði stjóminni að lána íslandsbanka hið vœntanlega lánsfé var tekin aftur. Samkvæmt lánsheimild þessari tók svo Magnús Guðmundsson enska lánið og lánaði Islands- banka af því fé nokkuð á 7. miljón króna, eftir núveranda gengi. Af þeim gögnum, sem fyrir liggja og ég hefi bixt út- drátt úr hér að framan virðist heimild M. G. til þess að lána Is- landsbanka þetta fé vera mjög hæpin, ef ekki er þá um algjört heimildarleysi að ræða. *) Leurbr. min. H. J. Eftir að Islandsbanki hefir fengið nokkuð á 7 milj. af enska láninu og getað samið til bráða- birgða um skuld sína, 5 milj., við póstsjóðinn danska, er fyrst byrjað á því að meta hlutabréf bankans. Metur nefndin þau á 91%, enda þótt gengi þeirra í útlöndum væri miklu lægra og þau stöðugt að falla í verði. En einn bankastjórinn, E. Claessen, var óánægður með þessa virð- ingu, og vildi láta landið, ef það keypti hlutabréfin, kaupa þau yfir nafnverð. Af hlutafjárkaup- , um ríkissjóðs varð svo aldrei '< neitt. Framsóknarflokkurinn var í örum vexti og blað hans, Tím- ínn, gerði mjög ákveðnar kröfur um að ef hlutir væru keyptir í Islandsbanka, þá væru það for- gangshlutir. Þetta mun aðstand- endum hafa þótt of hörð krafa. Gangur málsins er þá þessi: Þingið 1921 vill hjálpa íslands- banka. „Vinir“ bankans í þinginu eru í miklum meirahluta og vilja að ríkið kaupi helming af hlutafé bankans að undangengnu mála- myndar majti. En stjórnin er það lin í framkvæmdum, að hún lán- ar bankanum fyrst stórfé og læt- ur ekki framkvæma matið fyr en eftir á. Af hlutabréfakaupunum verður því ekkert og hluthafar íslandsbanka eru eim-áðir áfram. V. Á þinginu 1923 fluttu nær allir Framsóknarþingmenn tillögu til þingsályktunar í báðum deildum þingsins, þar sem farið var fram á, að í neðri deild væri skipuð 5 manna og í efri deild 3 manna nefnd „til þess að kynna sér svo sem unnt er fjárhagsaðstöðu Is- landsbanka gagnvart ríkinu, og þá sérstaklega tiyggingar þær, er hann hefir selt ríkissjóði fyrir þeim hluta enska lánsins, er bank- inn hefir fengið. Nefnd þessi leggi álit sitt fyrir einkafund sam- einaðs Alþingis nú fyrir þinglok, og sé hún bundin þagnarskyldu um hag bankans meðan hún er að störfum“. Rök Framsóknar- manna fyrir tillögu þessari voru meðal annars: Að eftir að ís- landsbanki hefði fengið enska lánið þá hefði hagur hans verið það erfiður, að hann hefði orðið að lána hjá Landsbankanum 2 miljónir króna, að landsmenn ættu hjá bankanum, að seðl- um og sparisjóðsfé meðtöldu, yfir 20 milj. kr., að sá orðrómur væri á, að hagur bankans stæði ver en reikningar hans sýndu og að það væri bankanum sjálfum fyrir beztu, að hið sanna yrði al- menning ljóst um afkomu hans. íhaldsmenn og aðrir vinir Is- landsbanka töldu tillögu þessa fjai’stæðu og árás á bankann. Jón Þorláksson bar fyrir sig mötin á bankanum og fullyrti að „hvemig sem reiknað er, á bankinn því um 2 milj. kr. í varasjóði. Hér við bætist svo hlutaféð 41/2 milj. kr., sem einnig er til tryggingar fyrir öllum skuldbindingum bankans. Hjá Islandsbanka stendur 6V2 milj. kr., sem hrein eign til /tryggingar gegn tapi, umfram það tap, sem nefndin*) áætlaði“. (Alþingistíð. C. bls. 131). Og Sigurður Eggerz vitnaði: „Bankastjórar Islandsbanka telja, að þegar miðað sé við viðurstöður nefndarinnar*), þá hafi hagur *) Bankamatsnefndin 1921. bankans batnað síðan um 25%, svo að hlutimir ættu núi að standa í 116 kr. Bankanum hefir farið það fram síðan rannsóknin var gerð, en ekki aftur“. (Aþ.tíð. C. bls. 139). Framsóknarmönnum og öðrum, sem vildu rannsaka hag bankans átti að ganga illvilji og tortryggni til að krefjast at- hugunar á bankanum. Þar um segir Jón Þorláksson: „Nú er íslandsbanki eign hluta- félags, svo sem kunnugt er, og meiri- hluti stofnfjárins eign útlendinga. þessi tilhögun hefir frá öndverðu verið þymir í augum þeirra manna, sem helzt vilja koma öllum atvinnu- rekstri í hendur hins opinbera. þeg- ar fjárkreppan dundi yfir og það vitnaðist, að þessi banki hefði orðið fyrir nokkuð miklu tapi, sáu þessir merm sér ieik á borði. það vöknuðu hjá þeim vonir um að svo rnundi mega veikla bankann, að hann yrði annaðhvort að gefast upp og hætta e8a ganga innundir yiirráð ríkisins*). Aðferðin átti að vera sú, að vekja tortryggni gegn bankanum. Gera menn hrædda um, að hann mundi ekki standast tapið og fá með þessu móti almenning og skiptuvini bank- ans til að taka innlánsfé sitt út úr honum. í þessu skyni var hafin róg burðarherferð gegn bankanum i tveim blöðum hér í bænum, s.em bæði eru og voru þá í höndum sömu klíkunnar, annað ætlað almenningi hér í bænum og við sjávarsíðuna og liitt ætlað sveitamönnum". (Alþingis- tíð. C. 127). Þá töldu „vinir“ bankans ekk- ert gagn að starfi þingnefndar, sem rannsakaði bankann í 3—4 vikur. Höfðu þeir auðsjáanlega gleyrnt þvi, að litlu lengur hafði sá þingmaður, sem athugaði bankann 1920 verið að verki og var það „plagg“ þá talið af bank- anum sterkt sönnunargagn og siðferðisvottorð í þann tíð. Þá töldu íhaldsmenn að þótt bankinn hefði tapað „töluverðu fé“, þá væri það ekki tap fyrir þjóðina, því að það færi bara úr einum vasa landsmanna í annan, en ekki út úr landinu. En traustalending vina bank- ans var sú, að Alþingi kæmi ekki við töpin eða eyðslan í bankan- um af því hér væri um einka- banka að ræða, „því hér er ekki um Landsbankann að ræða held- ur einkabanka, þar sem menn út í frá skiftir það ekki neinu, hvaða laun eru greidd, fremur en menn skiftir það, hvaða laun for- stöðumaður Alþýðubrauðgerð- arinnar ákveður sínum starfs- mönnum“ (Alþ.tíð. C., bls. 167). Endirinn á þessu máli varð sá, að þingsályktunartillaga Fram- sóknarmanna var felld með svo- hljóðandi breytingartillögu, sem borin var fram í Efri deild af Sig. H. Kvaran og í Neðri deild af Jóni Þorlákssyni (þingskjal 340 og 349): „Neðri (efri) deild Alþingis ályktar að skora á landsstjórnina að láta fjárhagsnefnd deildarinnar í té íull- komna og nákvæma skýrslu um tryggingar þær, er íslandsbanki hef- ir sett fyrir enska láninu'. Breytingartillaga þessi var samþykkt með öllum atkvæðum íhaldsmanna og Sigurðar Eggerz, í báðum deildum, gegn atkvæðum allra Framsóknarmanna og Jak. Möllers. Auðvitað fengu fjárhagsnefnd- ir þingsins engar skýrslur um á- stand íslandsbahka, sem nokkru máli skiftu, þar sem Sig. Eggerz *) Leturbreyting mín. H. J. var þá forsætisráðherra og ný- búinn að framkvæma „valdarán- ið“*) alræmda, sem veitti honum aðstöðu til þess að veita sjálfum sér bankastjórastöðu síðar, og þar sem hann hafði lýst því yfir við umræðurnar á þinginu, að hann teldi alla rannsókn á bank- anuin óþarfa og hættulega fyrir bankann. Og svo komst íhaldið til valda við kosningarnar 1923. íslands- banki hafði örugga aðstöðu í skjóli þessara vina sinna og fékk öll þau fríðindi, er hann vildi: eftirgjöf á innlausn seðlanna, meira lán úr Landsbankanum og að lokum fyi’stu miljónina af ameríska láninu. Bankinn þurfti alltaf á stuðningi að halda, þrátt fyrir góðærin og hann fékk tak- markalausan stuðning á meðan í- haldið sat að völdum. Honum var líka styrktarþörf á þeim tíma, þar sem hin öra gengishækkun Jóns Þorlákssonar á árunum 1924 og 1925 kom mjög hart niður á Is- landsbanka og gerði hinum stóru skuldunautum hans ómögulegt að standa nokkumveginn í skilum. Einnig minnkaði innlánsfé bank- ans mjög meðal annars af kreppu þeirri er gengishækkunin skap- aði. Þannig er talið að innistæð- ur Islandsb. á hlaupareikningi í árslok 1925 hafi verið 19 milj. I þessari upphæð er talið póst- sjóðslánið danska, 6 miljónir. Af þeim 13 milj., sem þá eru eftir, er sagt, að bankinn hafí mist 6 milj. árið 1926. (Alþ.t. B., 1927, bls. 560). (Meira). Hannes Jónsson, ----o----- Kyrrð sú, er ríkt hefir í bæjarblöðun- um hér í Reykjavík í sambandi við hneykslismál Knud Zimsen borgarstjóra viðvíkjandi vátrygg- ingarfélaginu „Albingia“, er næsta furðuleg. Hér er þó um svo alvarlegt mál að ræða, að ekki sæmir að niður falli. Með því að þögn um þetta mál er með öllu óviðunandi, mun Tíminn jafn- skjótt, sem rúm vinnst til, taka það til rækilegrar athugunar. Samgöngubannið á Akureyri vegna innflúensunnar hefir enn ekki verið upphafið, en horfur á að því verði létt af um páska- leytið. I Reykjavík er nú veikin að mestu horfin. *) í B.-deild stjt 1922, bls. 181 birt- ist svohljóðandi auglýsing: „Sam- kvæmt 1. gr. laga, 2. jan. 1917, um breyting á lögum nr. 17, 3. okt. 1903, um aðra skipun á æðstu umboðs- stjórn íslands, og eftir þegnlegum til- lögum forsætisráðherrans, hefir Hans Hátign konunginum, 6. þ. m., allra mildilegast þóknast að ákveða þá breyting á konungsúrskurði 12. febr. 1917 um skiftingmála milli deilda stjórnarráðs íslands, sbr. konungsúi> skurð 9. des. 1921, að forsætisráð- lierra undirskrifi með konungi skip- unarbréf fyrir hinum æðstu embætt- um, svo sem hæstaréttardómara, biskups, landlæknis, simstjóra, og undirriti ennfremur skipunarbréf fyrir bankastjórastöðunum bæðl i Landsbankanum og íslandsbanka. (Leturbr. mín. H. J.). — þetta er birt öllum þeim til eftirbreytni, er hlut eiga að máli. Forsætisráðherrann 15. nóv. 1922. Sig. Eggerz." í marz 1924 veitti svo Sig. Eggerz sjálfum sér bankastjórastöðuna i íslandsbanka.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.