Tíminn - 04.04.1931, Page 1

^.fgceiböía
íT í m a n s er í íœfjargötu 6 a.
©pin öaglega fl. 9—6
Sími 2353
XV. 6tg. Jj^
Þrotabúíð míkla
VI.
Eftir að íhaldsflokkurinn komst
í minna hluta við síðustu kjör-
dæmakosningar 1927, hélt Jón
Þorláksson áfram að vera um-
boðsmaður erlendu hluthafanna í
íslandsbanka og' margir sem trú-
að hafa á fjármálavit J. Þ. munu
hafa treyst því, að ekkert væri
að óttast á meðan hann hefði að-
stöðu til þess að gæta hagsmuna
bankans. Árin 1927.—1928 og
1929 voru einnig hagstæð um
framleiðslu og verzlun og héldu
margir að bankinn mundi á þeim
árum jafna sig nokkuð eftir
gengishækkunaráfallið og rétta
við hag sinn. En því ber samt
ekki að leyna, að alltaf voru sög-
ur að skjóta upp höfðinu um
einstaka menn, sem skulduðu Is-
landsbanka stórfé og ykju þær
stöðugt, en ættu ekki nálægt því
fyrir skuldum. Þannig var það
almælt, að 1926 hefði Jakob
Möller áætlað tap útbús bankans
á Seyðisfirði 600 þús. kr. og að
mikill hluti af því tapi væri hjá
einum manni, Stefáni Th. Jóns-
syni.
Ekki verður séð að bankaeftir-
litsmaður Jakob Möller eða
bankastjórar Islandsbanka hafi
geit sér nokkurt far um að fylgj-
ast sérstaklega með bankarekstr-
inum á Seyðisfirði, þótt vitað
væri um þetta tap 1926. Það er
fyrst snemma á árinu 1929 að
einn af bankastjórum íslands-
banka, Kristján Karlsson, fer til
Seyðisfjarðar til þess að athuga
útbúið þar. Niðurstaðan af þeirri
för bankastjórans virðist engin.
Engin óánægja heyrist, engar
aðgerðir, allt situr við það gamla
og útlán útbúsins ganga sinn
gang eins og venjulega.
En um sumarið 1929 er banka-
eftirlitsmaður J. Möller staddur
í útlöndum og veikist þar og er
veikur all lengi. Erf þá Svav-
ar Guðmundsson settur banka-
eftirlitsmaður. Tryggvi Þórhalls-
son forsætisráðherra og Einar
Árnason fjánnálaráðherra senda
hann svo til Seyðisfjarðar, til
þess að athuga útibúið og fá
vitneskju una1 hvemig hagur þess
sé og nú fæst loksins glögg
skýrsla um ástandið: Útbúið hef-
ir lánað Stefáni Th. Jónssyni
meirahlutann af því fé, sem það
hafði til umráða og Svavar áJít-
ur tap útbúsins á Stefáni einum
nálægt 2 milj. kr.
Ekkert hafði fengizt að vita
um ástandið á Seyðisfirði fyr en
forsætis- og fjármálaiáðherra
knúðu fram skýrslu um málið.
VII.
Skýrsla Svavars vakti allmikla
eftirtekt og blaðaumræður, en
engan óróa skapaði hún samt
um Islandsbanka hér heima og
innistæðueigendur rótuðu ekki
venju fremur við fé sínu. 25.
jan. var kosið í bæjarstjórn í
Reykjavík. Kosningahríðin var
hörð, en aldrei var minnst á Is-
iandsbanka eða stjórn hans á
hinum mörgu kjósendafundum,
sem haldnir voru. Sýnir þetta að
engum datt þá í hug,að bankinn
væri kominn að því að loka.
Eins og þruma úr heiðskíru
lofti kom því sú fregn, að íslands-
banki hefði lokað á laugardags-
kvöldið 1. febr. og mundi ekki
geta opnað aftur af eigin ramleik.
En smátt og smátt kom skýr-
ing á málinu. Privatbankinn í
Kaupmannahöfn hafði sagt upp
fyrir áramótin allstóru láni sem
íslandsbanki hafði haft þar fyrir-
farandi ár. Uppsögn Privatbank-
ans á láninu hafði síast út til lán-
ardrottna bankans erlendis.
Hlutabréfin hríðféllu og urðu
nær verðlaus og traust íslands-
banka erlendis var þorrið með
öllu.
En hversvegna sagði Privat-
bankinn upp láninu? Vegna þess,
að allmikill hluti af því var
tryggður með víxlum Stefáns
Th. Jónssonar á Seyðisfirði og
mun bankanum ekki hafa litist
á þá tryggingu, er fréttin kom
um ástandið á Seyðisfirði. Pri-
vatbankinn fór því fram á það
við íslandsbanka, að fá aðra víxla
eða tryggingu fyrir láninu, en
íslandsbanki gat ekki orðið við
þeirri ósk bankans, auk þess
sem greiðsluloforð frá íslands-
banka til Privatbankans munu
liafa reynst, vægast sagt, ekki
sem ábyggilegust.
Hræðslan við Islandsbanka var
orðin almenn erlendis. Viðskifta-
banki Islandsbanka í Englandi
„spurði Islandsbanka hvort nú
væri nokkur óróleiki á ferðinni og'
hvemig standi á því, að hluta-
bréf bankans hafi allt í einu fall-
ið í verði. Þá er sagt að Is-
landsbankastjórnin hafi gert
bankann rólegan með því að
svara á þá lund, að hún vissi
ekki neina ástæðu til þess að
hlutabréfin f alli í verði, og að hún
vissi ekki til, að hér innanlands
væru neinir erfiðleikar*). Ég segi
aftur, að það er ekki undarlegt,
að viðskiftabanki Islandsbanka
kveini, ef það er rétt, að hann
hafi fengið slíka yfirlýsingu 2—3
dögum áður en bankinn lokaði*).
Ég veit ekki hvað er að spilla
lánstrausti og áliti iandsins út á
við, ef það er ekki gert, þegar
svona er farið að“. (Fjármála-
ráðherra E. Á. Alþt. 1930, B.,
1880—1881).
Þá upplýstist það einnig, að
bankastjómin hafði haldið Is-
landsbanka opnum síðasta mán-
uðinn með því að afla sér og
taka á móti innlánsfé í bankann.
„28. des. síðastl. er lagt þar
inn vegna bæjarsjóðs Reykjavík-
ur 750 þús. kr. og um svipað
leyti 565 þús. kr. vegna ríkis-
bankans þýzka. Er það fé til
tryggingar útvarpsstöðvarinnar.
Þessir tveir aðiljar, bæjarsjóður
Reykj avíkur og ríkisbankinn
þýzki, hafa því lagt bankanum
til þessa einu miljón 315 þús. kr.
og þetta fé hefir fleytt íslands-
banka frá því um áramót og
þangað til hann lokaði. Mig undr-
ar það ef bankastjórar íslands-
banka hafa tekið við þessari einu
milj. 315 þús. í fullkomlega góðri
trú á það, að þeir gætu skilað því
aftur hvenær sem þess væri kraf-
izt, nema þeir hafi séð skemur
fram í tímann en gera verður ráð
fyrir um menn í sJíkri stöðu,
sem þeir eru, og vitað minna um
hag bankans en þeim var skylt“.
(Har. Guðm. Alþt. 1930 B, 1980).
*) Leturbreyting mln. H. J.
Reykjavík, 4. apríl 1931.
Þessar aðfarir bankastjóra Is-
landsbanka verða ekki skýrðar
með öðru en því, að þeir með
aðstoð íhaldsflokksins hafi ætlað
að knýja þingið til þess enn einu
sinni að hjálpa bankanum. Og i
þetta skipti þurfti á stærri hjálp
að halda en nokkru sinni fyr, ef
íslandsbanki átti að geta opnað.
VIII.
Á sunnudagskvöldið 2. febr, og
mánudagsnóttina var fundur
haldinn í sameinuðu þingi, til
þess að ræða um lokun íslands-
banka. Hafði bankaráðið skipað
]>á Jakob Möller bankaeftirlits-
mann og Pétur Magnússon hæsta-
réttarmálaflutningsmann, til þess
að athuga hag bankans. Var lögð
fram svohljóðandi yfiriýsing frá
þeim:
„Samkvæmt tilmælum forsætisráð-
herra og bankastjórnar íslandsbanka
liöfum við undirritaðir undanfarinn
sólarhring athugað, svo sem föng
voru á, viðskipti og skuldatryggingar
allra meiriháttar viðskiftamanna við
aðalsetur íslandsbanka, með hliðsjón
af rannsókn meðundirritaðs banka-
eftirlitsmanns frá árinu 1926. Eftir
þessa athugun á viðskiftum aðal-
bankans og samkv. upplýsingum
bankastjómar og því, sem að öðru
leyti liggur fyrir um útibú bankans,
þar á meðal skoðunargerð setts
bankaeftirlitsmanns á útibúinu á
Seyðisfirði frá síðastl. hausii, virðist
okkur, að muni láta mjög nærri því,
að bankinn eigi fyrir öllum skuldum
að frátöldu hlutafé. (Leturbr. mín.
H. J.). Er þettá álit miðað við það
að bankinn geti haldið áfram störf-
um sínum á eðlilegan hátt.
Reykjavík 2. febr. 1930.
Jakob Möller. Pótur Magnússon."
Ennfremur var lagt fyrir þing-
fundinn bi’éf frá bankastjórn Is-
landsbanka, til fjármálaráðherra,
og í því farið fram á það að ríkið
tæki ábyrgð á skuldbindingum
bankans og sæi bankaniun jafn-
framt fyirir 1 >/2 milj. kr í rekst-
ursfé.
Um matið fórust Ólafi Thors á
næsta þingfundi, 3. febr., svo orð:
„TJm mat þessara manna er það
að segja, að vitaskuld verður að við-
urkenna, að frestur sá, er þeim var
settur, er stuttur. En hann er ekki
stvttri en venja er til erlendis, þegar
um slíka rannsókn er að ræða undir
líkum kringumstæðum, og það þótt
rannsaka þurfi miklu stærri og
margþættari banka en íslandsbanka.
Rannsóknin var auðveld fyrir það,
að bankaeftirlitsmaðurinn hefir áður
framkvæmt nákvæma rannsókn á
bankanum, sem að sjálfsögðu hefir
flýtt fyrir bráðabirgðarrannsókninni.
En um hæfni rannsóknarmanna til
starfans er óhætt að fullyrða, að
Jakob Möller hefir lengi notið viður
kenningar fyrir að vera einn gleggsti
fjármálamaður þjóðarinnar, en Pétur
Magnússon er i senn gáfaður maður
og vel kunnur fjármála- og atvinnu-
lífinu og óvenju varfærinn. Veit ég
það af langri viðkynningu, að hann
segir sízt of mikið undir slíkum
kringumstæðum. Ég tel því alveg á-
stæðulaust að vefengja dóm þcirra
um, að bankinn eigi fyrir skuldum,
ef hann fær að starfa áfram (Letur
breyting mín. H. J.). (Alþt. 1930 C,
bls. 11—12).
Á þingfundi hélt Jón Þorláks-
son umboðsmaður erlendu hlut-
hafanna því mjög fast fram, að
fallizt yrði á að verða við þessum
tilmælum bankastj órnariunar til
fjármálaráðherra. Vísaði hann til
álits þeirra J. M. og Péturs
Magnússonar, og taldi hag bank-
ans samkv. því standa þannig að
þetta. væri sjálfsögð lausn á mál-
ínu. Fylgdu íhaldsmenn J. Þ. fast
að málum. Hinsvegar munu aðrir
þingmenn hafa verið búnir að
læra það af hinum mörgu mötum
á íslandsbanka, að þeim væri var-
lega treystandi og þá ekki sízt
þessu síðasta mati, sem að nokkru
var byggt á öðrum mötum, og
gert á svo skömmum tíma — sól-
arhring — að enginn möguleiki
var til þess að matsmennimir
gætu kynnt sér ástand bankans.
Ennfremur var það að ríkið tæki
ábyrgð á öllum skuldum bankans
— ca. 35 milj. — svo gífurleg
ábyrgð, að þeir þingflokkar, sem
voru óháðir íslandsbanka munu
ekki hafa talið að slíkt gæti kom-
ið til mála.
Enda fór nú svo, að J. Þ. og
íhaldsflokknum tókst ekki að
koma fram, að ríkið tæki ábyrgð
á skuldbindingum íslandsbanka
og lánaði ll/> milj. kr. tíl rekst-
urs bankanum.
Síðar á þinginu skipaði fjár-
fjármálaráðherra þá Helga Briem
bankastj óra og hæstaréttarmála-
flutningsmennina Sveinbjöm
Jónsson og Stefán Jóh. Stefáns-
son, til þess að meta íslands-
banka. Niðurstaða þessarar mats-
nefndar varð sú, að ef miðað
væri við, að bankinn héldi áfram
rekstri, eða skuldir hans heimtar
inn vægilega og á mörgum árum
með aðstoð lánsstofnunar, er
gæti yfirtekið öll hin heilbrigðu
viðskifti, þá væri skuldir bankans
umfram eignir 3 millj. og sex-
hundruð þúsund kr. íslandsbanki
ætti 3 milj. og 600 þús. krónum
minna en ekki neitt. Um þetta
mat er nú vitað, að það er ekki
of hátt. Það er þegar búið að af-
skrifa hærri upphæð en nemur 3
milj. og sex hundruð þús. kr.
Eins og flestum mun kunnugt
birtist leiðrétting í blöðunum frá
bankastjórum Islandsbanka þegar
er álit matsnefndai’innar síðustu
varð kunnugt. Töldu þeir matið
ósanngjamt og töpin metin of
hátt. Álitu þeir eins og Pétur
Magnússon og Jakob Möller, að
bankinn ætti sem næst fyrir
skuldum. — Reynslan hefir nú
sýnt hverjir höfðu réttara fyrir
sér og nú óttast menn einungis
þetta: að töp íslandsbanka muni
reynast miklu meiri en síðasta
matsnefndin áætlaði þau.
Á þinginu 1930 ætlaði Islands-
banki enn að £á hjálp hjá ríkinu.
Og í þettia sinn ótakmark-
aða hjálp. Þá, í fyrsta sinn,
fær bankinn ekki vilja sínum
fi-amgengt hjá þinginu. Bankinn
á sömu vini og áður í þinginu —
íhaldsmennina — og sömu aðferð
er beitt af vinum bankans og æf-
inlega fyrirfarandi, villandi
skýrslum um afkomu bankans og
hliðhollum mötum. Fyrst á þing-
inu 1930, f rá því íslandsbanki
var stofnaður 1903, eru þeir
menn orðnii- í meirahluta, sem
sýnilega meta meira hagsmuni
þjóðarinnai’ en hagsmuni einka-
bankans útlenda, íslandsbanka.
Eftir fundinn í sameinuðu Al-
þingi aðfaranótt mánudagsins 3.
febr. 1930, breytast kröfur í-
haldsins til Alþingis frá því að
heimta allt fyrir hönd íslands-
banka, í að bjarga því mesta,
sem bjargað yrði af gömlum fríð-
indum bankans.
22. blað.
EX.
Á fundi í neðri deild 3. febr.
var til umræðu frumvarp Ólafs
Thovs og Magn. Guðmundssonar
um breytingu á lögum nr. 6, 31.
maí 1921, um seðlaútgáfu Is-
landsbanka, hlutafjárauka o. fl.
Aðalákvæði frv. voi’U þau: 1) að
ríkissjóður legði íslandsbanka til
nú þegar forgangshlutafé að upp-
hæð 3 miljónir króna. 2) að ríkis-
sjóður ábyrgðist innlánsfé og
annað innstæðufé bankans í
hlaupandi viðskiptum til loka
leyfistímans, 31. des. 1933. 3)
„verð hinna eldri hlutabréfa skal
ákveðið með mati og nafnverð
þeirra fært niður í samræmi við
það á næsta aðalfundi bankans.
Matið skal framkvæmt af banka-
eftirlitsmanni og 4 öðrum mönn-
um, sem kosnir eru með hlut-
fallskosningu í sameinuðu þingi“.
Greinargerðin hljóðaði svo:
„Frv. þetta er flutt í þeim til-
gangi, að afstýra því þjóðartjóni,
(Leturbr. mín. H. J.) sem stöðv-
un íslandsbanka, er nú virðist
yfirvofandi, mundi hafa í för með
sér“.
Samkvæmt skýringu flutnings-
manna frumvarpsins og annara
íhaldsmanna, átti þetta þjóðar-
tjón einkum að vera fólgið í
tvennu: 1) stöðvun atvinnufyrir-
tækja. 2) lánstraustsspjöllum fyr-
ir ríkið, einkum sökum þess, að
þingið og stjórnin skipaði meira-
hluta bankastjómarinnar, og svo
héti bankinn íslandsbanki og
hefði verið og væri enn seðla-
banki. Mundi því verða litið svo
á, sem skuldbindingar Islands-
banka væru skuldbindingar lands-
ins.
En reyndin varð sú, að engin
atvinnufyrirtæki stöðvuðust
vegna greiðsluþrota íslands-
banlia, enda kom það í ljós og
sannaðist við umræðurnar um
máhð, að síðan 1920 hafði Is-
landsbanki stöðugt verið að
minnka skuldii* sínar við útlönd,
en að sama skapi og þó nokkuð
írekar, stofnað til nýrra skulda,
og stoðugt aukið þær, við ríkis-
sjóð og Landsbankann. I raun og
veru rak því bankinn á þessu
tímabili einungis útlánsstarfsemi
á fé þessara tveggja aðilja, ríkis-
sjóðs og Landsbankans.
Að því er snertir síðari ástæð-
una, þá var það viðurkennt, að
stofnendur íslandsbanka hefðu
verið slingari í samningum en
Alþingi, er þeir fengu nafn þings
og stjórnar til þess að prýða
bankann með, en hinsvegar væri
það vitanlegt, eins og bent hefir
verið á hér að framan, að það
voru hinir erlendu hluthafar og
umboðsmenn þeirra hér á landi,
sem raunverulega stjórnuðu ís-
landsbanka, enda lýst því yfir á
Alþingi, að þingi og stjórn kæmi
ekki fremur við launagreiðslur
eða útlánastarfsemi íslandsbanka
heldur en „hvaða laun forstöðu-
maður Alþýðubrauðgerðai'innar
ákvæði sínum starfsmönnum“.
Ennfremur vissu allir erlendir
fjármálamenn, sem viðskipti
hefðu við ísland, að íslandsbanki
væri einkabanki, er sem slíkur
hefði á sínum tíma fengið rétt til
seðlaútgáfu, að nafnið Islands-
banki væri aðeins ein af gylling-
unum á bankanum, að Lands-
bankinn væri þjóðbankinn og
eign þjóðarinnar, og að ríkið sem
ríki, bæri þessvegna enga ábyrgð
á íslandsbanka.