Tíminn - 02.05.1931, Side 1
©jaíbferi
09 afg,rci5slumaður Címans rt
K a 11 n p e i 9 £> 0 r s t e i n s>5 ó 11 i r,
Crvfjargötu 6 a. KeyfjaDÍf.
^fgceibðía
C f at a n s er i íœfjargötu 6 a.
©pin öaglega* fl. 9—6
Sírni 23S3
XV. irg.
Reykjavík, 2. maí 1931.
35. blaS.
Þinérofið
Tíldrög þess og yfsrlit um
sögu málsins
Eftir Jónas Þorbergsson
Inngangur.
Þingrofið 1931 mun verða tal-
inn merkur viðburður í stjórn-
málasögu landsins. Þykir því á-
stæða vera til þess að skrásetja
nú þegar samfellt yfirlit um sögu
málsins og tildrög þess. Verður
þeim mönnum, er þykir málið
miklu skipta, hægra um vik að
átta sig á samhengi atburðanna
og þýðingu þeirra fyrir þau
merku tíðindi, er í hönd fara —
meginátök um kj ördæmaskipun-
landsins og þar með veruleg atriði
í stjói'nskipun íslendinga. En
þessi meginátök eiga fram að fara
12. júní næstkomanda og má ætla
að úrslit þeirra ráði eigi litlu urn
framtíðarörlög sveitanna og bænda
stéttarinnar á íslandi.
Tildrög.
Þegar ihaldsflokknum var með
kosningunum 1927 hrundið frá
völdum, skipaðist svo til um af-
stöðu flokkanna í þinginu, að
Framsóknarflokkurinn tókst á
hendur að mynda stjóm. Varð
flokknum það auðið með þeim
hætti, að þingmenn Alþýðuflokks-
ins, fimm að tölu, hétu hinni
nýju stjórn skilyrðislausu hlut-
leysi um óákveðinn tíma. Hefir
sú afstaða Jafnaðarmannaflokks-
ins verið óbreytt fram á síðasta
þing og var styrkur flokkanna
sem hér segir:
Framsóknarmenn . . . . 19
Ihaldsmenn............17
Jafnaðarmenn.......... 5
XJtan flokka (G. Sig.) . . 1
Samtals 42
Framsóknarflokkurinn og flokk
ur Jafnaðarmanna eru hvor-
tveggja umbótaflokkar í skipu-
lagslegum efnum og hafa allt að
þessu verið samtaka um að
hnekkja valdi hinnar kaldrifjuðu
fjármuna- og atvinnudrotnunar
auðborgara Reykjavíkur. Var því
skiljanlegt, að samvinna tækizt
með þessum flokkum um að
hrinda fram í þinginu ýmsum um
bótamálum á undanförnu kjör-
tímabili. Án þessarar samvinnu
hefðu ekki gengið fram hinar
miklu umbætur í landbúnaðar-
rnálum, skólamálum og réttarfars-
málum. Eigi heldur hefði tekizt
að koma fram ýmsum mannúðai'-
málum og hagsbótamálum verka-
manna (togaravökulögin, verka-
mannabústaðir, Samvinnufélag Is-
firðinga, síldareinkasalan, síldai-
bræðsluverksmiðjan o. fl.).
Áður og um þær mundir er
Alþingi kom saman á liðnum vetri
mun sú skoðun hafa farið að gera
vart við sig í herbúðum sósíal-
ista, að talsverðar líkur gætu
verið fyrir því, að Framsóknar-
flokkurinn næði hreinum meiri-
hluta í þinginu við næstu kosn-
ingar. Slíkt mætti að vísu telja
einstæðan atburð í stjórnmála-
sögu landsins og þó víðar væri
leitað. Hefir sú orðið raun á, að
flestum stjómum hefir verið
hrundið eftir eitt kjörtímabil og
það þótt minni styr hafi um þær
staðið en núverandi stjórn Fram-
sóknarflokksins. En á hitt ber
að líta, að hin frjóva og stórstíga
málefnaþróun í landinu undir
handleiðslu foringja þeirra, er
barizt hafa fyrir málefnum Fram
sóknarflokksins, orkar ekki tví-
mælis fyrir sjónum bænda. Máj
því fyllilega vænta þess, að þeir
með atkvæðum sínum nú í sum-
ar styðji áframhald þeirrar þró-
unar, sem orðið hefir á undan-
fömum árum.
Þessi ótti Jafnaðarmanna mun
hafa aukizt nokkuð við hið glæsi-
lega flokksþing, sem Framsókn-
armenn héldu hér í Reykjavik
síðastl. vetur. Fór um það leyti
að bera á kynlegum og grunsam-
legum samdrætti með foringjum
andstöðuflokka Framsóknar. Virt-
ust einkum ætla að takast heitar
og óstöðvandi ástir með þeim
Héðni Valdimarssyni og ólafi
Thors. Jón Baldvinsson og Jón
Þorláksson urðu tindilfættir hvor
í kringum annan. Stefnumói. og
leynifundir með flokkunum ráku
hvað annað, enda fór brátt að
kvisast, að von væri ekki lítilla
tíðinda frá leynimakki foringj-
anna.
Nú gerðust mörg tíðindi í senn
og verður ekki frá öllum greint
jafnsnemma.
Þann 9. apríl sendu þingmenn
Jafnaðarmanna forsætisráðherra
bréf, þar sem þeir tilkynntu rík-
isstjórninni, að hlutleysi þein-a
gagnvart henni væri nú lokið og
að þeir skoðuðu sig í andstöðu
við stjómina.
Þann 11. apríl bám sex af
þingmönnum íhaldsflokksins fi'am
í Sþ. tillögu til þingsályktunar
um að lýsa vantrausti á núverandi
stjórn.
Þessi tvö meginatriði voru hin
ytri umgerð leynisamninganna
milli hinna nýju bandamanna. En
innri kjarni bandalagsins kom
brátt í ljós í nokkrum höfuðmái-
um, sem borin voru fram í þing-
inu að tilhlutun þeirra.
Þann 18. marz báru þeir Héð-
inn Valdimarsson og Sigurjón
Ólafsson fram í Nd. frumvarp
urn að fjölga þingmönnum lleyk-
javíkur um 5 og upp í 9 samtals.
Þann 27. marz flutti meiri-
hluti allsherjarnefndar Nd., sam-
einaðir fulltrúar bandalagsflokk-
anna, þeir Héðinn Valdimarsson,
Jón Ólafsson og Magnús Guð-
mundsson frumvarp til laga um
heimild handa bæjarstjórn Reyk-
javíkur til virkjunar á Soginu.
Var þar svo ákveðið, að ríkissjóð
ur skyldi ábyrgjast allt að 7
milljóna króna lán handa Reykja-
vík til virkjunarinnar og leggja
auk þess fram allmikið fé til
sérstakrar vegagerðar vegna
virkjunarinnar.
Loks báru þeir Jón Baldvinsson
og Jón Þorláksson fram í Ed.
breytingartillögur við stjórnar-
skrána, er fólu í sér víðtækar
breytingar á kosningum í land-
inu og þær, meðal annara, að
kjördæmaskipuninni gæti orðið
breytt með einföldum lögum.
Þessi glöggu tákn tóku af allan
vafa um hið nýja bandalag, enda
hafa leyniráð samherjanna smám-
saman komið í ljós í hita þeirrar
baráttu, er reis af atburðum síð-
ustu tíma og liggja nú ljósari
fyrir, en oddvitar hins nýja
bandalags á móti sveitunum
myndu kjósa.
Gerbreytt afstaða.
Atburðir þeir, sem gerðust í
þinginu um þessar mundir, voru
í stuttu máli þessir:
Flokkur Jafnaðarmanna, sem
hafði staðið hlutlaus gagnvart
Fi'amsóknarstj órninni breytti
skyndilega gersamlega um af-
stöðu sína, sagði stjóminni stríð
á hendur, en tók höndum saman
við fyrri féndur sína til andstöðu
gegn sveitum landsins og frek-
jegrar ágengni við ríkissjóðinn.
Liðstyrkur flokkanna varð í þing-
inu sá, að í neðri deild höfðu
bandamenn 15 að meðtöldum
Gunnari Sigurðssyni, er hafði
haft kosningabandalag með
Framsókn, en hljóp nú úr fyík-
ingu bændaflokksins, er á regmdi.
í efri deild höfðu bandamenn 8
á móti 6. Af þessu varð það fyr-
irsjáanlegt:
1. Að vantraustið myndi ná
fram að ganga.
2. Að mjög mikill hluti af
tíma þingsins hefði farið í árang-
urslausar tilraunir Jóns Þorláks-
sonar að mynda nýja stjóm, —
sbr. eftirminnilegt stjórnarmynd-
unarbasl hans eftir kosningarnar
1923.
3. Að í landinu hefði ríkt eins-
konar stjómleysisástand fram um
kosningar.
4. Að sameinaðir andstæðingar
núverandi stjómar hefðu neytt
aðstöðu, til þess að samþykkja
hina gífurlegu ríkissjóðsábyrgð,
þingmannafjölgun fyrir Reykja-
vík og undirbúið gerbyltingu á
kjördæmaskipun landsins.
Ríkisstjóm Framsóknarmanna
tók við völdum vegna þess að
hún hlaut hlutleysisyfirlýsingu
Jafnaðarmanna. Vegna þeirrar
afstöðu tókst henni að þoka fram
umbótamálum sveitanna og alls
landsins. Nú breyttist afstaðan
þannig, að stjórnin hefði ekki
einungis komist í minnihluta,
heldur hefði hún orðið að þola
það, að þingið tæki ákvarðanir
um hin háskalegustu málefni
gegn sveitunum og hagsmunum
ríkisins alls. Þegar svo var hátt-
að, var það skylda stjórnarinnar
að stöðva slík hei’mdai'verk sam-
einaðra andstæðinga og áfrýja
þessum stóru og alvai'legu málum
til dómstóls þjóðarinnar á kjör-
degi svo skjótt, sem lög og á-
stæður heimiluðu. Og ríkisstjórn-
in tók þann kostinn að afhenda
umboð sitt í hendur kjósenda
landsins fremur en í hendur Jóns
Baldvinssonar, Jóns Þorláksson-
ar, Héðins Valdimarssonar, ólafs
Thors og annara bandamanna.
Þingrofið.
Þann 14. apríl 1931 var aettur
fundur kl. 1 síðdegis í Sþ. og
skyldu þá hefjast umræður um
vantraustið. Höfðu með sam-
þykki allra flokka þingsins verið
gerðar ráðstafanir, til þess að
útvarpa umræðunum. Skyldi nú
af hálfu bandamanna skríða til
skarar, ekki einungis um það, að
ganga milli bols og höfuðs á
stjórninni, heldur voru þeir á
allar lundir sigurreifir og ham-
ingjusamir í hinu nýja tilhuga-
lífi og hugðu gott til þess að fá
ofbeldismálum sínum hrundið
gegnum þingið með auðveldum
hætti.
En er umræður skyldu hefjast
kvaddi forsætisráðherra sér
hljóðs utan dagskrár og las upp
konungsbréf, dags. 13. apríl, þar
sem konungur fellst á tillögu for-
sætisráðherrans um að rjúfa
þingið þegar í stað. Jafnframt
las hann upp annað bréf konungs,
dags. 13. apríl, um að kosningar
skyldu fram fara 12. júní í stað
4. júlí, er þær skyldu fram fara
lögum samkvæmt.
Rök forsætisráðherrans fyrir
þingrofinu birtust í Tímanum
sama dag og vísast hér til þeirra.
Kjarni þeirra er sá, sem vikið
var að hér að framan, að stjórn-
m kaus að afhenda kjósendunum
umboð þingsins þegar í stað og
áfrýja þannig hinum djúptæku
ágreiningsmálum til æðsta dóm-
stóls í stjórnmálum landsins, —
kjósendanna sjálfra.
Enginn atburður á Alþingi
mun hafa komið heilum þing-
flokkum meira í opna skjöldu,
heldur en þingrofið kom þessum
höfundum leynisamblástursins á
móti málstað sveitanna. Hin
fyrstu áhrif urðu á þá leið, er
sízt skyldi kjósa í fari þeírra
manna, sem hafa umboð þjóðar-
innar til úrlausna á vandamálum.
Sumir helztu forsprakkamir
misstu alla stjóm á geði sínu.
Má þar einkum til nefna Héðinn
Valdimarsson og Ólaf Thors.
Gerðist nú ókyrrð nokkur í þing-
salnum og háreysti af völdum
þessara vonbitnu manna. Hróp-
aði Héðinn Valdimarsson: „Nið-
ur með stjómina!“ „Niður með
konunginn!“ Síðan tóku for-
sprakkamir sumir það ráð að
hlaupa út á svalir Alþingishúss-
ins og halda þar æsingaræður
yfir margmenni því, er þar hafði
safnast saman. Voru þar einkum
komnir félagar úr Heimdalli, sem
höfðu setið á fundi, er þeir
spurðu tíðindin og komu nú á
vettvang. Af svölum hússins tal-
aði fyrstur Jón Baldvinsson, þá
Ólafur Thors, Héðinn Valdimars-
son, Magnús Jónsson, Sig. Egg-
erz og Haraldur Guðmundsson.
Boðuðu bandamenn til funda
hvorir í sínu liði þá þegar um
kvöldið. Ólafur Thors lét af svöl-
um hússins svo ummælt: „Nú
tökum við Héðimt Valdimarsson
höndum saman“. Hinir óvæntu
-atburðir og geðæsing þessara
rnanna knúði þannig fram opin-
bera játningu um bandalagið,
sem að vísu hafði þá þegar kvis-
ast allmjög fyrir verulega áber-
andi samdrátt þessara nýju,
pólitísku elskenda.
Atburðir þessir voru hvort-
tveggja í senn: samkvæmt mál-
efnurn andstæðinganna og fyrir-
boði þeirra menningareinkenna,
sem réðu í dagfari og æsingatil-
raunum forsprakkanna næstu
daga. Engir tveir menn í þessu
furðulega samsærisbruggi gegn
sveitakjördæmunum munu hafa
verið sigurvissari og veiðibráð-
ari en Héðinn Valdimarsson og
Ólafur Thors. Báðir virðast hafa
verið ölvaðir af þeirrí sælutil-
hugsun, að hljóta aðstöðu til þess
að hnekkja varanlega pólitísku
áhrifavaldi bænda. Hinn fyr-
fyrnefndi í misskilinni von um að
efla aðstöðu síns stjómmála-
flokks, hinn síðamefndi í von
um að geta þá fremur óhindrað-
ur skapað alþýðunni í landinu
tímanleg örlög eftir sínu hjarta-
lagi.
Æsingafundir
voru síðan haldnir þá þegar um
kvöldið. Voru þeir á nokkrUm
stöðum samtímis. Efnið í ræðum
manna og ályktanir fundanna var
hvai-vetna hið sama: að lýsa
megnri óánægju yfir þingrofinu.
Sameiginlegur ræðumaður á fund-
um bandamanna var Lárus Jó-
hannesson. Hann var einskonar
tákn hins sameiginlega „góða“
málstaðai- og ekki með öllu óvið-
eigandi.
Að loknum fundi í Varðarhús-
inu héldu fundarmenn með miklu
liði er slóst í för þeirra suður að
bústað forsætisráðhen’a. Hélt
Thor Thors æsingaræðu af tröpp-
um hússins. Forsætisráðhen-a
ávarpaði mannfjöldann og gerði
gnein fyrir þingrofinu. Þaðan
hélt leiðangur þessi til bústaðar
dómsmálaráðherra. Eftir óp nokk-
ur og ærsl dreifðist mannsafnað-
ur þessi.
Einai' Arnórsson.
Ætla má, að hið fyrsta uppþot
bandamaima, sem átti meginræt-
ur í geðofsa nokkurra manua,
hefði átt sér skamman aldur, ef
„stjórnlagafræðingur“ íhalds-
manna, Einar Amórsson prófess-
or, hefði ekki gerst upphafsmaður
að meginþætti í skopsögu sam-
herjanna. Á fundi íhaldsmanna í
Varðarhúsinu að kvöldi þingrofs-
dagsins lét hann sem lögfræðing-
ur uppi það álit sitt, að þingrofið
væri brot á 18. grein stjómar-
skrárinnar. Þann. 16. apríl ritar
Einar grein í Morgunblaðið og
heldur þessu sama fram. Sterk-
ustu rökin í grein hans voru talin
þau, að hann hefði í riti sínu er
nefnist Réttarsaga Alþingis, sem
kom út í júnímánuði síðastliðn-
um haldið fram hinum sama
skilningi, sem sé þeim, að eigi
mætti leysa upp þingið með þing-
rofi samkvæmt 20. grein fyr en
fullnægt værí ákvæðum 18. gr.
sem mæla svo fyrir að eigi megi
s 1 í t a þingi fyr en fjárlög eru
samþykkt.
Þessi staðhæfing sannaði það,
að ekki væru líkur til, að Einar
Amórsson héldi vísvitandi fram
röngum skilningi um málið. Hins-
vegar sannaði hún ekkert um hið
eiginlega deiluatriði með því að
engin rök öðlast sannindi við
það eitt, að þeim hafi verið haldið
fram áður og allra sízt meðan þau
hafa ekki verið gagnrýnd né
reynd til þrautai'. En svo var um
Hinsvegar hófst nú tímabil í lífi
þessi rök Einars Amórssonar.
þessa stjórnlagafræðings.sem varð
harla örlagaþrungið fyrir málstað
og sæmd samherja hans í stjóm-
málum og sem munu leiðrétta
hugmyndir samtíðarmanna hans
um skarpskygni hans sem lög-
fræðings. Er skemmst af því að