Tíminn - 02.05.1931, Side 1

Tíminn - 02.05.1931, Side 1
©jaíbferi 09 afg,rci5slumaður Címans rt K a 11 n p e i 9 £> 0 r s t e i n s>5 ó 11 i r, Crvfjargötu 6 a. KeyfjaDÍf. ^fgceibðía C f at a n s er i íœfjargötu 6 a. ©pin öaglega* fl. 9—6 Sírni 23S3 XV. irg. Reykjavík, 2. maí 1931. 35. blaS. Þinérofið Tíldrög þess og yfsrlit um sögu málsins Eftir Jónas Þorbergsson Inngangur. Þingrofið 1931 mun verða tal- inn merkur viðburður í stjórn- málasögu landsins. Þykir því á- stæða vera til þess að skrásetja nú þegar samfellt yfirlit um sögu málsins og tildrög þess. Verður þeim mönnum, er þykir málið miklu skipta, hægra um vik að átta sig á samhengi atburðanna og þýðingu þeirra fyrir þau merku tíðindi, er í hönd fara — meginátök um kj ördæmaskipun- landsins og þar með veruleg atriði í stjói'nskipun íslendinga. En þessi meginátök eiga fram að fara 12. júní næstkomanda og má ætla að úrslit þeirra ráði eigi litlu urn framtíðarörlög sveitanna og bænda stéttarinnar á íslandi. Tildrög. Þegar ihaldsflokknum var með kosningunum 1927 hrundið frá völdum, skipaðist svo til um af- stöðu flokkanna í þinginu, að Framsóknarflokkurinn tókst á hendur að mynda stjóm. Varð flokknum það auðið með þeim hætti, að þingmenn Alþýðuflokks- ins, fimm að tölu, hétu hinni nýju stjórn skilyrðislausu hlut- leysi um óákveðinn tíma. Hefir sú afstaða Jafnaðarmannaflokks- ins verið óbreytt fram á síðasta þing og var styrkur flokkanna sem hér segir: Framsóknarmenn . . . . 19 Ihaldsmenn............17 Jafnaðarmenn.......... 5 XJtan flokka (G. Sig.) . . 1 Samtals 42 Framsóknarflokkurinn og flokk ur Jafnaðarmanna eru hvor- tveggja umbótaflokkar í skipu- lagslegum efnum og hafa allt að þessu verið samtaka um að hnekkja valdi hinnar kaldrifjuðu fjármuna- og atvinnudrotnunar auðborgara Reykjavíkur. Var því skiljanlegt, að samvinna tækizt með þessum flokkum um að hrinda fram í þinginu ýmsum um bótamálum á undanförnu kjör- tímabili. Án þessarar samvinnu hefðu ekki gengið fram hinar miklu umbætur í landbúnaðar- rnálum, skólamálum og réttarfars- málum. Eigi heldur hefði tekizt að koma fram ýmsum mannúðai'- málum og hagsbótamálum verka- manna (togaravökulögin, verka- mannabústaðir, Samvinnufélag Is- firðinga, síldareinkasalan, síldai- bræðsluverksmiðjan o. fl.). Áður og um þær mundir er Alþingi kom saman á liðnum vetri mun sú skoðun hafa farið að gera vart við sig í herbúðum sósíal- ista, að talsverðar líkur gætu verið fyrir því, að Framsóknar- flokkurinn næði hreinum meiri- hluta í þinginu við næstu kosn- ingar. Slíkt mætti að vísu telja einstæðan atburð í stjórnmála- sögu landsins og þó víðar væri leitað. Hefir sú orðið raun á, að flestum stjómum hefir verið hrundið eftir eitt kjörtímabil og það þótt minni styr hafi um þær staðið en núverandi stjórn Fram- sóknarflokksins. En á hitt ber að líta, að hin frjóva og stórstíga málefnaþróun í landinu undir handleiðslu foringja þeirra, er barizt hafa fyrir málefnum Fram sóknarflokksins, orkar ekki tví- mælis fyrir sjónum bænda. Máj því fyllilega vænta þess, að þeir með atkvæðum sínum nú í sum- ar styðji áframhald þeirrar þró- unar, sem orðið hefir á undan- fömum árum. Þessi ótti Jafnaðarmanna mun hafa aukizt nokkuð við hið glæsi- lega flokksþing, sem Framsókn- armenn héldu hér í Reykjavik síðastl. vetur. Fór um það leyti að bera á kynlegum og grunsam- legum samdrætti með foringjum andstöðuflokka Framsóknar. Virt- ust einkum ætla að takast heitar og óstöðvandi ástir með þeim Héðni Valdimarssyni og ólafi Thors. Jón Baldvinsson og Jón Þorláksson urðu tindilfættir hvor í kringum annan. Stefnumói. og leynifundir með flokkunum ráku hvað annað, enda fór brátt að kvisast, að von væri ekki lítilla tíðinda frá leynimakki foringj- anna. Nú gerðust mörg tíðindi í senn og verður ekki frá öllum greint jafnsnemma. Þann 9. apríl sendu þingmenn Jafnaðarmanna forsætisráðherra bréf, þar sem þeir tilkynntu rík- isstjórninni, að hlutleysi þein-a gagnvart henni væri nú lokið og að þeir skoðuðu sig í andstöðu við stjómina. Þann 11. apríl bám sex af þingmönnum íhaldsflokksins fi'am í Sþ. tillögu til þingsályktunar um að lýsa vantrausti á núverandi stjórn. Þessi tvö meginatriði voru hin ytri umgerð leynisamninganna milli hinna nýju bandamanna. En innri kjarni bandalagsins kom brátt í ljós í nokkrum höfuðmái- um, sem borin voru fram í þing- inu að tilhlutun þeirra. Þann 18. marz báru þeir Héð- inn Valdimarsson og Sigurjón Ólafsson fram í Nd. frumvarp urn að fjölga þingmönnum lleyk- javíkur um 5 og upp í 9 samtals. Þann 27. marz flutti meiri- hluti allsherjarnefndar Nd., sam- einaðir fulltrúar bandalagsflokk- anna, þeir Héðinn Valdimarsson, Jón Ólafsson og Magnús Guð- mundsson frumvarp til laga um heimild handa bæjarstjórn Reyk- javíkur til virkjunar á Soginu. Var þar svo ákveðið, að ríkissjóð ur skyldi ábyrgjast allt að 7 milljóna króna lán handa Reykja- vík til virkjunarinnar og leggja auk þess fram allmikið fé til sérstakrar vegagerðar vegna virkjunarinnar. Loks báru þeir Jón Baldvinsson og Jón Þorláksson fram í Ed. breytingartillögur við stjórnar- skrána, er fólu í sér víðtækar breytingar á kosningum í land- inu og þær, meðal annara, að kjördæmaskipuninni gæti orðið breytt með einföldum lögum. Þessi glöggu tákn tóku af allan vafa um hið nýja bandalag, enda hafa leyniráð samherjanna smám- saman komið í ljós í hita þeirrar baráttu, er reis af atburðum síð- ustu tíma og liggja nú ljósari fyrir, en oddvitar hins nýja bandalags á móti sveitunum myndu kjósa. Gerbreytt afstaða. Atburðir þeir, sem gerðust í þinginu um þessar mundir, voru í stuttu máli þessir: Flokkur Jafnaðarmanna, sem hafði staðið hlutlaus gagnvart Fi'amsóknarstj órninni breytti skyndilega gersamlega um af- stöðu sína, sagði stjóminni stríð á hendur, en tók höndum saman við fyrri féndur sína til andstöðu gegn sveitum landsins og frek- jegrar ágengni við ríkissjóðinn. Liðstyrkur flokkanna varð í þing- inu sá, að í neðri deild höfðu bandamenn 15 að meðtöldum Gunnari Sigurðssyni, er hafði haft kosningabandalag með Framsókn, en hljóp nú úr fyík- ingu bændaflokksins, er á regmdi. í efri deild höfðu bandamenn 8 á móti 6. Af þessu varð það fyr- irsjáanlegt: 1. Að vantraustið myndi ná fram að ganga. 2. Að mjög mikill hluti af tíma þingsins hefði farið í árang- urslausar tilraunir Jóns Þorláks- sonar að mynda nýja stjóm, — sbr. eftirminnilegt stjórnarmynd- unarbasl hans eftir kosningarnar 1923. 3. Að í landinu hefði ríkt eins- konar stjómleysisástand fram um kosningar. 4. Að sameinaðir andstæðingar núverandi stjómar hefðu neytt aðstöðu, til þess að samþykkja hina gífurlegu ríkissjóðsábyrgð, þingmannafjölgun fyrir Reykja- vík og undirbúið gerbyltingu á kjördæmaskipun landsins. Ríkisstjóm Framsóknarmanna tók við völdum vegna þess að hún hlaut hlutleysisyfirlýsingu Jafnaðarmanna. Vegna þeirrar afstöðu tókst henni að þoka fram umbótamálum sveitanna og alls landsins. Nú breyttist afstaðan þannig, að stjórnin hefði ekki einungis komist í minnihluta, heldur hefði hún orðið að þola það, að þingið tæki ákvarðanir um hin háskalegustu málefni gegn sveitunum og hagsmunum ríkisins alls. Þegar svo var hátt- að, var það skylda stjórnarinnar að stöðva slík hei’mdai'verk sam- einaðra andstæðinga og áfrýja þessum stóru og alvai'legu málum til dómstóls þjóðarinnar á kjör- degi svo skjótt, sem lög og á- stæður heimiluðu. Og ríkisstjórn- in tók þann kostinn að afhenda umboð sitt í hendur kjósenda landsins fremur en í hendur Jóns Baldvinssonar, Jóns Þorláksson- ar, Héðins Valdimarssonar, ólafs Thors og annara bandamanna. Þingrofið. Þann 14. apríl 1931 var aettur fundur kl. 1 síðdegis í Sþ. og skyldu þá hefjast umræður um vantraustið. Höfðu með sam- þykki allra flokka þingsins verið gerðar ráðstafanir, til þess að útvarpa umræðunum. Skyldi nú af hálfu bandamanna skríða til skarar, ekki einungis um það, að ganga milli bols og höfuðs á stjórninni, heldur voru þeir á allar lundir sigurreifir og ham- ingjusamir í hinu nýja tilhuga- lífi og hugðu gott til þess að fá ofbeldismálum sínum hrundið gegnum þingið með auðveldum hætti. En er umræður skyldu hefjast kvaddi forsætisráðherra sér hljóðs utan dagskrár og las upp konungsbréf, dags. 13. apríl, þar sem konungur fellst á tillögu for- sætisráðherrans um að rjúfa þingið þegar í stað. Jafnframt las hann upp annað bréf konungs, dags. 13. apríl, um að kosningar skyldu fram fara 12. júní í stað 4. júlí, er þær skyldu fram fara lögum samkvæmt. Rök forsætisráðherrans fyrir þingrofinu birtust í Tímanum sama dag og vísast hér til þeirra. Kjarni þeirra er sá, sem vikið var að hér að framan, að stjórn- m kaus að afhenda kjósendunum umboð þingsins þegar í stað og áfrýja þannig hinum djúptæku ágreiningsmálum til æðsta dóm- stóls í stjórnmálum landsins, — kjósendanna sjálfra. Enginn atburður á Alþingi mun hafa komið heilum þing- flokkum meira í opna skjöldu, heldur en þingrofið kom þessum höfundum leynisamblástursins á móti málstað sveitanna. Hin fyrstu áhrif urðu á þá leið, er sízt skyldi kjósa í fari þeírra manna, sem hafa umboð þjóðar- innar til úrlausna á vandamálum. Sumir helztu forsprakkamir misstu alla stjóm á geði sínu. Má þar einkum til nefna Héðinn Valdimarsson og Ólaf Thors. Gerðist nú ókyrrð nokkur í þing- salnum og háreysti af völdum þessara vonbitnu manna. Hróp- aði Héðinn Valdimarsson: „Nið- ur með stjómina!“ „Niður með konunginn!“ Síðan tóku for- sprakkamir sumir það ráð að hlaupa út á svalir Alþingishúss- ins og halda þar æsingaræður yfir margmenni því, er þar hafði safnast saman. Voru þar einkum komnir félagar úr Heimdalli, sem höfðu setið á fundi, er þeir spurðu tíðindin og komu nú á vettvang. Af svölum hússins tal- aði fyrstur Jón Baldvinsson, þá Ólafur Thors, Héðinn Valdimars- son, Magnús Jónsson, Sig. Egg- erz og Haraldur Guðmundsson. Boðuðu bandamenn til funda hvorir í sínu liði þá þegar um kvöldið. Ólafur Thors lét af svöl- um hússins svo ummælt: „Nú tökum við Héðimt Valdimarsson höndum saman“. Hinir óvæntu -atburðir og geðæsing þessara rnanna knúði þannig fram opin- bera játningu um bandalagið, sem að vísu hafði þá þegar kvis- ast allmjög fyrir verulega áber- andi samdrátt þessara nýju, pólitísku elskenda. Atburðir þessir voru hvort- tveggja í senn: samkvæmt mál- efnurn andstæðinganna og fyrir- boði þeirra menningareinkenna, sem réðu í dagfari og æsingatil- raunum forsprakkanna næstu daga. Engir tveir menn í þessu furðulega samsærisbruggi gegn sveitakjördæmunum munu hafa verið sigurvissari og veiðibráð- ari en Héðinn Valdimarsson og Ólafur Thors. Báðir virðast hafa verið ölvaðir af þeirrí sælutil- hugsun, að hljóta aðstöðu til þess að hnekkja varanlega pólitísku áhrifavaldi bænda. Hinn fyr- fyrnefndi í misskilinni von um að efla aðstöðu síns stjómmála- flokks, hinn síðamefndi í von um að geta þá fremur óhindrað- ur skapað alþýðunni í landinu tímanleg örlög eftir sínu hjarta- lagi. Æsingafundir voru síðan haldnir þá þegar um kvöldið. Voru þeir á nokkrUm stöðum samtímis. Efnið í ræðum manna og ályktanir fundanna var hvai-vetna hið sama: að lýsa megnri óánægju yfir þingrofinu. Sameiginlegur ræðumaður á fund- um bandamanna var Lárus Jó- hannesson. Hann var einskonar tákn hins sameiginlega „góða“ málstaðai- og ekki með öllu óvið- eigandi. Að loknum fundi í Varðarhús- inu héldu fundarmenn með miklu liði er slóst í för þeirra suður að bústað forsætisráðhen’a. Hélt Thor Thors æsingaræðu af tröpp- um hússins. Forsætisráðhen-a ávarpaði mannfjöldann og gerði gnein fyrir þingrofinu. Þaðan hélt leiðangur þessi til bústaðar dómsmálaráðherra. Eftir óp nokk- ur og ærsl dreifðist mannsafnað- ur þessi. Einai' Arnórsson. Ætla má, að hið fyrsta uppþot bandamaima, sem átti meginræt- ur í geðofsa nokkurra manua, hefði átt sér skamman aldur, ef „stjórnlagafræðingur“ íhalds- manna, Einar Amórsson prófess- or, hefði ekki gerst upphafsmaður að meginþætti í skopsögu sam- herjanna. Á fundi íhaldsmanna í Varðarhúsinu að kvöldi þingrofs- dagsins lét hann sem lögfræðing- ur uppi það álit sitt, að þingrofið væri brot á 18. grein stjómar- skrárinnar. Þann. 16. apríl ritar Einar grein í Morgunblaðið og heldur þessu sama fram. Sterk- ustu rökin í grein hans voru talin þau, að hann hefði í riti sínu er nefnist Réttarsaga Alþingis, sem kom út í júnímánuði síðastliðn- um haldið fram hinum sama skilningi, sem sé þeim, að eigi mætti leysa upp þingið með þing- rofi samkvæmt 20. grein fyr en fullnægt værí ákvæðum 18. gr. sem mæla svo fyrir að eigi megi s 1 í t a þingi fyr en fjárlög eru samþykkt. Þessi staðhæfing sannaði það, að ekki væru líkur til, að Einar Amórsson héldi vísvitandi fram röngum skilningi um málið. Hins- vegar sannaði hún ekkert um hið eiginlega deiluatriði með því að engin rök öðlast sannindi við það eitt, að þeim hafi verið haldið fram áður og allra sízt meðan þau hafa ekki verið gagnrýnd né reynd til þrautai'. En svo var um Hinsvegar hófst nú tímabil í lífi þessi rök Einars Amórssonar. þessa stjórnlagafræðings.sem varð harla örlagaþrungið fyrir málstað og sæmd samherja hans í stjóm- málum og sem munu leiðrétta hugmyndir samtíðarmanna hans um skarpskygni hans sem lög- fræðings. Er skemmst af því að

x

Tíminn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.