Tíminn - 02.05.1931, Blaðsíða 2

112
TlMINN
segja, að Einar Arnórsson stóð
uppi aleinn meðal lögfræðinga,
svo kunnugt sé, með álit sitt um
hófuðatriði það, sem um var deilt.
Þaxrn 15. apríl birtist í Tíman-
um grein er nefnist „Þingslit —
þingarof' eftir Bjöm Þórðarson
lögmann í Reykjavík. Þar heldur
hann fram gagnstæðum skilningi
og færir margháttuð rök fyrir
máli sínu.
Lögfræðingar höfuðstaðarins
eru langsamlega flestir samherj-
ar Einars Amórssonar í stjórn-
málaskoðunum. Ef þeir hefðu
getað fallizt á skoðun hans, hefðu
þeir haft tvöfalda hvöt, til þess
að veita honum lið í þessu máli.
En enginn þeirra lagði honum
minnsta liðsyrði.
Atburðir þessir vöktu mikla at-
iiygli á Norðurlöndum, eigi sízt í
Danmörku. Bárust brátt fréttir
hingað heim um álit helztu stjóm-
lagafræðinga Dana um afstöðu
þingrofsins til ákvæða stjómar-
skráinnar. Hnigu allar umsagnir
þeirra á einn veg og gegn mál-
stað Einars Amórssonar og sam-
herja hans.
Þann 17. apríl kom út í Tíman-
um fyrirspurn til Einars Amórs-
sonar. Var hann þar beðinn að
gefa álit sitt um það atriði,
hversu það mætti verða, að fram-
kvæmd ákvæða 18. gr. um „sam-
þykkf ‘ fjárlaga ætti að vera skil-
jTði fyrir því, að þingrof samkv.
20. gr. mætti koma til fram-
kvæmda, ef svo kynni að takast
til, að þing fengist ekki til að
samþykkja fjárlög.
I svari sínu fellst Einar Am-
órsson á það, að ef ekki næðist
afgreiðsla fjárlaga þá gæti fram-
kvæmd 18. gr. ekki orðið skilyrði
fyrir þingrofi. — Hinsvegar veik
hann rökum sínum inn á þá hlið-
arbraut, að stjóminni hefði borið
gkylda til þess „að gefa þinginu
kost á“ að afgreiða fjárlög. Þing-
rofið bryti því bág við þingræðis-
venju.
Með þessari einföldu spum-
ingu var stjómlagafræðingurinn
í raun réttri hrakinn yfir í bros-
lega vamarafstöðu. Staðhæfing
hans um að „samþykkt" fjár-
laga samkv. 18. gr. væri ófrá-
víkjanlegt (absolut) skilyrði fyr-
ir þingrofi var niður fallinn og
rökum hans snúið í nöldur um
„brot á þingræðisvenjum“. Sam-
kvæmt hinni glöggu greinargerð
Bjöms lögmanns Þórðarsonar,
áliti helztu stjómlagafræðinga í
nágrannalöndunum og eigin rök-
flótta Einars Amórssonar sam-
kvæmt framansögðu, er það upp-
lýst í máhnu:
1. Að við setningu 18. greinar
stj ómarskrárinnar árið 1919 og
1920 „var sú hugsun hvergi
orðuð“, að ákvæði hennar talc-
markaði þingrofsréttinn samkv.
20. gr.
2. Að þegar svo kynni til að
takast, að eigi væri u n n t að
framkvæma ákvæði 18. gr. um
„s a m þ y k k t“ f járlaga eru
sjálffallin þau rök Einars Am-
órssonar, að slík „samþykkt“ sé
skilyrði fyrir þingrofi.
Eftir að Einar Amórsson
hafði þannig verið knúinn, til
þess að vitna á móti sínum eigin
rökum og að hann, mitt í stórri
þvögu íhaldslögfræðinga, stóð al-
einn hrópandi í röksemdaeyði-
mörku íhaldsins, féll hann fljótt
af baki, sem von var. Síðan hefir
ekki heyxst til hans stunur eða
hósti. Afleiðingamar af frum-
hlaupi hans og rökvillum urðu
hinsvegar alvarlegar fyrir heiður
og málstað samherja hans og
sæmd landsins út á við.
En frumhlaup Einars Amórs-
sonar og gersamlegur ósigur
hans, mun dýpka þá þögn, sem
um mörg undanfarin ár hefir
ríkt yfir pólitískum moldum
hans.
Uppþotsforingjamir á rökstólum.
Enda þótt „stjómlagafræðing-
ur“ íhaldsins rynni brátt af hólmi
fyrir ofurefli röksemdanna, verk-
aði staðhæfing hans um stjóm-
arskrárbrot eins og ölvun á for-
ingja uppþotsins hina næstu
daga. Daginn eftir þingrofið sett-
ust oddvitar beggja flokkanna á
rökstóla í Alþingishúsinu og sátu
á ráðstefnum ýmist hverjir sér
eða sameiginlega. — Á sameigin-
legum fundi kl. 2 um daginn
mætti fyrverandi forseti Sþ., Ás-
geir Ásgeirsson, að beiðni for-
sprakkanna. Var Ásgeiri „bent
á“, að meiri hluti þingsins liti
svo á, að þingrofið væri brot á
stjómarskránni, þar sem ekki
væri búið að samþykkja fjárlög
samkv. 18. gr. Skoruðu forsprakk-
amir á Ásgeir að halda þing-
fundum áfram!
Ásgeir Ásgeirsson svaraði á þá
leið, að með þingrofinu teldi hann
umboð þingmanna niður fallin og
gæti hann ekki af þeirri ástæðu
orðið við þessari áskomn.
NI- 8V2 um kvöldið fóru þeir
Jón Baldvinsson og Jón Þorláks-
son heim til forsætisráðherra og
báru fram kröfu þess efnis að
hann segði af sér fyrir hönd
ráðuneytis síns þegar í stað.
Kváðust þeir við því búnir að
benda á mann, sem gæti myndað
stjóm með löglegum þingmeira-
hluta að baki sér. Forsætisráð-
herra kvaðst senda þeim svar sitt
næsta dag kL 3—3i/2.
Var svar hans á þá leið, að
þar sem Alþingi hefði verið rof-
ið samkvæmt tillögu sinni, þá litl
hann svo á, að lausnarbeioni frá
sinrn hálfu fyrir hönd ráðuneyt-
isins væri í fullu ósamræmi við
það og gæti hann ekki orðið við
þeirri tillögu.
Ráðuneytisbreyting.
1 greinargerð forsætisráðherra
fyrir þingrofinu er látið um mælt
meðal annars á þessa leið:
„Skal það tekið fram, að frá
þessum degi og til kosninganna
lítur stjómin á aðstöðu sína sem
stjórnar, sem starfar til bráða-
birgða“.
Þann 16. aprfl sendi stjórnin
miðstj ómum andstöðuflokkanna
beggja svohljóðandi tilkynningu:
„Til viðbótar og áréttingar því,
sem áður hefir verið tekið fram
um það, að ríkisstjómin skoðar
sig aðeins sem stjórn, er starfar
tii bráðabirgða og þar eð því
samfara verður um aðeins lítil af-
greiðslustörf að ræða í ráðaneyt-
inu munu ráðherramir Einar
Ámason fjármálaráðherra og
Jónas Jónsson dómsmálaráðherra
beiðast lausnar frá embættum
sínum. Einn af skrifstofustjórum
stjómarráðsins komi inn í ráðu-
neytið til bráðabirgða“.
Nú tókust ekki samningar um
það, að neinn af skrifstofustjór-
unum tækju sæti í ráðuneytinu.
Varð því að ráði, að forstj. Sam-
bands íslenzkra samvinnufélaga,
Sigurður Kristinsson tók að sér
forstjóm atvinnumálaráðuneytis-
ins, en forsætisráðherra gerðist
dómsmála- og fjármálaráðherra.
Bandamennimir snúa sér til
konungs.
Götuóspektir.
Þegar kröfur hinna sameinuðu
forsprakka uppþotsins í fyrsta
lagi á hendur Ásgeiri Ásgeirssyni
um að halda áfram þingfundum
og í öðru lagi á hendur forsætis-
ráðherra um að beiðast lausnar
ekki báru árangur, gerðu for-
sprakkarnir tvennt samtímis.
Þeir sneru sér beint til konungs
og þeir efndu að nýju til upp-
þotsfunda, þar sem haldnar voru
æsandi ræður um ágreiningsefnið.
Héldu þeir og uppteknum hætti
um ráðstefnur og tilkynntu jafn-
an af svölum Alþingishússins
hvað liði ráðabmggi þeirra og
hugsanlegum fyrirætlunum. Til-
kynntu þeir jafnan hvenær vænta
mætti næstu tilkynningar. A5
vísu vom tilkynningar þessar
oftastnær þess efnis, að ekkert
liefði gerzt og að ekkert væri
afráðið, en að f orsprakkamir
væru að hugsa ráð sitt! Nægði
þetta til þess, að forvitni manna
um þessa furðulegu tilburði hélzt
vakandi og þyrptist hvað eftir
annað saman á götum bæjarins
múgur og margmenni. Færðist
stundum fullkominn skrílsbragur
á framferði sumra manna, sem
æstu unglinga, til þess að gera
óp að einstökum mönnum. Heim-
sótti þessi söfnuður einkum for-
sætisráðherra, en jafnframt
dómsmálaráðherra, fyrverandi for-
seta sameinaðs þings og sendi-
herra Dana. Var framkoma þessi
gagnvart sendimanni erlends rík-
is stórvítaverð. Stundum voru
sjálfir höfuðforsprakkarnir orsók
i þessum götuaðförum, en stund-
um aðrir liðsmenn þeina af göt-
unni. Yrði of langt mál að telja
hér nöfn og greina frá einstökum
atvikum þessarar uppþotssögu.
Afstaða verkamanna.
Þess ber að geta í höfuðfrá-
sögu af þessum atburðum, að
verkamemi í Reykjavík létu ekki
æsast af foringjum sínum, heldur
stóðu álengdar. Mun þeim haf'a
þótt mjög orka tvímæhs um ráða-
breytni foringja sinna og banda-
lag þeii’ra við höfuðfjendur verk-
lýðsfélaganna. Var mælt, og fór
ekki dult, að foringjamir Jón
Baldvinsson, Héðinn Valdemars-
son 0g Sigurjón Ólafsson hefðu
orðið að hlýða á beizkar athuga-
semdir á verklýðsfundunum og að
þeim hafi ekki orðið slíkt rauna-
léttir í hinni ströngu og ófrjóvu
baráttu þeirra við ríkisstjómina
og konunginn!
Skeytasendingar til konungs.
Nú víkur sögunni aftur að við-
skiptum bandamanna við konung
og dregur þá jafnframt til leiks-
loka i þessum pólitíska skopleik,
sem tveir stjómmálaflokkar í
landinu urðu samtaka um að
halda uppi um meira en viku-
tíma.
Þann 16. apríl sátu forsprakk-
amir enn á ráðstefnu í Alþingis-
húsinu. Kl. 9 um kvöldið til-
kynntu þeir af svölum hússins,
að hvor flokkurinn fyrir sig hefði
sent konungi símskeyti. Eru
skeyti þessi birt í Tíir.anum 18.
apríl.
I skeyti jafnaðarmanna er skor-
að á konung að veita ráðunej’ti
Tyggva Þórhahssonar lausn og
skipa nýtt ráðuneyti í samráði
við meirahluta Alþingis*). Kon-
ungi er bent á það, að með þing-
rofinu hafi hann brotið 18. gr.
stjórnarski’ái-innar. Áherzla er
lögð á það að þingmeirihluti sé
við því búinn að benda nú þegar
í stað á þingræðislega leið tfl
myndunar nýs ráðuneytis.
I skeyti íhaldsmanna er bent á,
að ekki megi samkv. 18. gr.
stj ómarskrárinnar slíta þingi fyr
en fjárlög eru samþykkt. — Lagt
er til við konunginn að þingrofið
verði ekki látið koma itil fram-
kvæmda fyr en þinginu hafi gef-
izt kostur á að samþykkja fjár-
lögin og virðist þar hallast að
síðustu málsskýringu hins flúna
stjómlagafræðings Einars Am-
órssonar. Lögð er áherzla á það,
að þingmeirihluti sé við því bú-
inn að benda á þingræðislega leið
til myndunar nýs ráðunejhis.
Eftir að þessi skeyti höfðu
verið lesin upp af svölum Alþing-
ishússins skýrði Jón Baldvinsson
frá því, að hann hefði skýrt for-
sætisráðherra frá efni og orðalagi
skeytisins. Jón Þorláksson skýrði
frá því, að sér hefði verið fahð,
að afhenda forsætisráðherra eftir-
rit af skeytinu. Mun þessi yfir-
lýsing hafa verið gerð, til þess
að mælast tfl fylgdar suður að
bústað ráðherrans. Enda fylgdu
honum þangað þær þúsundir
manna, er voru saman komnar
við AusturvöU. Lét hann mann-
fjöldann hrópa húrra fyrir þing-
ræðinu og Alþingi.
Næsta dag, þann 17. aprfl,
fengu flokkamir bráðabirgða-
’) Allar leturbr. mínar. J. þ.
svarskeyti frá konungi, þar sem
hann tekur það fram, að sam-
þykki sitt til þingrofsins hafi ver-
ið byggt á 20 gr. stjórnarskráv-
innar.
Þann 18. api-fl héldu íhalds-
menn fund í Varðarhúsi, en
Framsóknarmeim í Kaupþings-
salnum. Leituðust óspektarfor-
ingjar íhaldsins í Rvík við að
hindra fundarhald Framsóknar-
manna með ruddaskap og dóna-
legum látum. Lá við ryskingum
er fundarmenn héldu brott af
fundinum um kvöldið. Þennan
dag bámst ekki frekari skeyti frá
konungi.
Otvarpið og þingrofið.
Þann 17. rítaði Jónas Jónsson
ráðherra í umboði miðstjórnar
Framsóknarflokksins miðstjómum
andstöðuflokkanna bréf og bauð
þeim að taka upp umræður í út-
varpið um þingrofið, að því til-
skyldu, að samkomulag næðist við
stjóm útvarpsins. Jón Baldvins-
son svaraði fjrir hönd síns flokks
og kvaðst fús til að taka þátt í
umræðunum. Jón Þorláksson færð
ist undan og taldi sem ástæðu, að
flokkur hans vænti þess, að brátt
yrði haldið áfram umræðum á
Alþingi og vænti þess þá jafn-
framt, að þeim umræðum yrði
útvarpað.
Tjaldið fellur.
Þann 20. apríl taka bandamenn-
imir að ókyrrast að nýju og
senda nú til konungs fyrirspum-
arskeyti þess efnis, hvenær megi
vænta íullnaðarsvars hans. Upp-
lýstist það af svarskeyti konungs
ritara og tilkynningu forsætis-
ráðherra í sambandi við það
skeyti, að fullnaðarsvar konungs
drægist vegna þess, að forsætis-
ráðherra hefði ekki sent endan-
legai’ tillögur um ráðuneytisbreyt
inguna. Voru þær tillögur sendar
konungi milli kl. 3 og 4 þann
dag.
Næsta dag, þann 21., komu
svarskeyti konungs til forsætis-
ráðherra, þar sem hann féllst á
tillögur hans um breytingai á
ráðuneytinu. Jafnframt kom þá
endanlegt svar til miðstjóma
andstöðuflokkanna svohljóðanda:
„Um leið og ég legg áherzlu á
það, að Alþingi, samkvæmt ein-
dreginm tillögu alls ráðuneytis-
ins og á ábirgð þess, var rofið
13. apríl*) þessa árs „nú þegar“,
skal hérmeð tjáð, að ég hefi ekki
getað fallist á skilning andstöðu-
flokkanna á ákvæðum stjómar-
skrárinnar um þetta atriði“.
Að fengnu fullnaðarsvari kon-
ungs hófst hinn síðasti þáttur
þessa skrípaleiks 0g sem með
réttu verður talinn grátbrosleg-
ur í sögu þingræðisins á Islandi.
Foringjar bandamanna settust
eim á ráðstefnu og um kvöldið
kl. um 91/2 komu foringjamir
fram á svalirnar til þess að gjöra
síðustu játningar fyrir lýðnum.
Var það hverjum manni ljóst,
sem á hlýddu, að hvorirtveggja
höfðu varið síðustu ráðstefnu til
þess að „smíða“ sér afsakanir
handa hinum vonsviknu fylgis-
mönnum, sem höfðu verið narr-
aðir ofan að Alþingishúsi dag
eftir dag í heila viku í von um
einhver stórtíðindi frá ráðstefn-
um forsprakkanna.
Jón Baldvinsson las upp bréf,
sem Alþýðuflokkurinn hafði þá
um daginn sent samherjum sín-
um, svohljóðanda:
„Stjórn Alþýðuflokksins hefir
samþykkt að hafa þingrof
Tryggva Þórhallssonar og kon-
ungs að engu og halda áfram
þingstörfum, ef til þess fæst
nægilegur þingmeirihluti.
Fyrir því biðjum vér yður að
skýra oss frá því, hvort þing-
menn flokks yðar eru reiðubún-
ir til þess að mæta á þingfundi
og til að halda áfram störfum
þingsins og gera ósamt oss þær
ráðstafanir, sem nauðsynlegar eru
’) Bréí konungs var dags. þaun
13. apríl. J. þ.
í því sambandi, vegna neitunar
konungs, en fyrsta þeirra teljum
vér stofnun lýðveldis“.
Undir þetta bréf rita allir fyrv.
þingmenn flokksins ásamt lands-
kjömum þm., Jóni Baldvinssyni.
Eftir að þessir vísu menn höfðu
þannig boðið bandamönnum sín-
um að setja þing, afgreiða lög
og stofna lýðveldi með 22 mönn-
um, flestum umboðslausum, þá
kom Jón Þorláksson fram á sval-
irnar til þess, að vitna fyrir hönd
síns flokks. Lýsti hann yfir því,
að flokkurinn hefði verið reiðu-
búinn til þess að setja þing með
Alþýðuílokksmönnum og hafa
þingrofið að engu, ef hægt hefði
verið að halda uppi löglegum
þingfundum. En nú vildi svo tfl,
að Gunnar Sigurðsson setti þing-
flokknum stólinn fyrir dymar og
skoraðist undan að sitja með þeim
þingfundi. Væri nú ekki annars
kostui-, en að taka upp baráttuna
á kjördegi.
Þannig neyddist Jón Þorláksson
tfl þess að játa það í lokin, að
allt gort flokkanna um ályktunar
fært þing og stjómarmyndun, í
kröfum þeii-ra á hendur forsætis-
ráðherra og í skeytum tfl kon-
ungs, hafði annað tveggja verið
falsháttur eða óráðshjal eitt,
mælt út í bláinn.
Þegar þessir tveir hrjáðu for-
ingjar snéru baki að áhorfendun-
um við Austurvöll þennan minn-
isstæða dag, féll tjaldið 1 síðasta
þætti í skopleiknum.
Á sumardagsmorguninn fyrsta
vöknuðu íhaldsmenn úrillir eftir
hið misheppnaða stríð. Létu þeir
það verða fyrsta verk sitt, að
senda konungi einskonar ávítun-
arskeyti, sem þeir nefndu „mót-
mæii“. Bfltist það í Mbl. laugar-
daginn 25. apríl svohljóðanda:
„Undirritaðir flokksmenn Sjálf-
stæðisílokksins mótmælum harð-
lega þingrofinu 14. þ. m. og
höldum fast við þann skilning'
vorn, að með því hafi verið
framið þingræðisbrot og stjórn-
arskrái'brot á ábyrgð ráðuneytis-
ins. Teljum vér að skylt hefði
verið að veita konungi, áður en
hann undirritaði tillögu ráðu-
neytisins um þingrofið, itækifæri,
til að kynna sér skoðanir and-
stöðuflokkanna og aðstöðu þeirra
til nýrrai’ stjórnarmyndunar á
þingræðislegum grundvelli“.
Gunnars þáttur Sigurössonar.
Eins og getið var hér að fram-
an, hefir Gunnar Sigurðsson frá
Selalæk verið utan flokka. Þegar
bandamenn hófu ráðabrugg sitt,
til þess að hnekkja áhrifavaldi
sveitanna, virðast þeir hafa
tryggt sér fylgi Gunnars. Eins
og síðar kom í ljós, voru allar
fyrirætlanir bandamanna um
stj ómai’myndun „á þingræðisleg-
um grundevlli“ og þinghald 1
trássi við þingrof byggðai’ á því,
að Gunnar veitti þeim brautai-
gengi. Og þegar Gunnar brást
hrundu allar fyrirætlanimai- í
rústir.
Tveir menn hafa fyrir rás við-
burðanna og eigin tflverknað
komið sérstaklega upp á yfir-
borðið í byltingasögu hinna
hrjáðu samherja; annar í byrj-
un, hinn í lokin. — Einar Arn-
órsson átti í byrjun höfuðsök á
því, hversu bandamenn gengu
langt í uppþotsbrölti sínu, en
hvarf fljótlega undir yfirborðið,
er rök hans stóðust ekki og jafn-
vel hans eigin samherjar hættu
að leggja trúnað á lögskýringar
hans.
Gunnar Sigurðsson varð aftur
á móti mest umtalaður maður í
lokaþætti uppþotsins, þegar hann
virðist hafa gert það í þægðar-
skyni við samherjana, að bregða
fæti fyrir ráðagerðir þeirra um
„þinghald“ og veita þeim þannig
á síðustu stundu tylliástæðu, til
þess að éta ofan í sig allar full-
yrðingar sínar um „þingræðis-
legan meirihluta“ og veita þeim
færi á að hverfa sem hljóða-
minnst af vígvellinum.