Tíminn - 23.05.1931, Blaðsíða 1

Tíminn - 23.05.1931, Blaðsíða 1
Ojaíbferi o3 afijrci&sluma&ur tE í m a n s et Hannueiij jDorstcinsöóttir, iíœfjargötu 6 a. Hcyfjaoíf. ^fgteifcsía QT í m a n s cr í €íEf jargötu 6 a. ©pin öaglega fl. 9—6 Simi 2353 XV. áxg. Reykjavík, 23. maí 1931. *----------------- 44. blað. Þingrofið og þýðing þess í íslenzkum stjórnmálum. [Mbl. liefir í gær birt íúkyrta skammagrein útaf þvi, að stórblaðið Politiken í Khöfn hefir fyrir nokkr um dögum birt grein eftir Jónas Jónsson fyrv. ráðherra um þingrofið og atburðina, sem gjörðust í sam- bandi við það- Slcrifaði J. J. grein- ina fyrir tilmæli frá blaðinu. Eins og sjá má í greininni gjörir J. J. einmitt tilraun til þess að afsaka hina miður kurteislegu framkomu í- haldsmanna gagnvart danska sendi- herranum. og gæti það atriði verið fyrirmynd íslenzlcra stjórnmóla- manna um það, hversu’þcim ber að koma fram gagnvart andstæðingum hér heima á erlendum vettvangi. Tíminn leyfir sér héxmeð að birta greinina ó isienzku, svo að almenn- ingur geti séð, hvað það er, sem svo hrapai'lega hefir farið í taug- arnar á ritstjörum Mbl.]: Frá hálfu Politiken liefir verið óskað eftir að ég léti í ljós skoð- un mína á þingrofinu 14. apríl og afleiðingum þess í íslenzkum stjómmálum. Ég hefi játað að verða við þessum tilmælum, af tveim ástæðum. Fyrst af því að svo undarlega vill til, að tvö af stærstu blöðum Danmerkur, Poli- tiken og Berlingske Tidende hafa fyrir tíðindameim íRvík menn, sem eru nátengdir blöðum hægri- manna, sem fyi'verandi og nú- verandi starfsmenn og hefir það sett sinn blæ á fréttaritun þeirra bæði fyr og nú, og í öðru lagi af því, að vissir þættir í hinni póli- tísku baráttu á íslandi gætu, ef þeir væru lítið skýrðir, orðið til að spilla að óþörfu þeirri vinsam- legu samvinnu sem fiestir Islend- ingar vonast eftir að jafnan hald- ist milli allra hinna skandinav- isku frændþjóða. Þau atriði, sem mér þykir mest ástæða til að skýra, eru: 1. Til- efni þingi’ofsins og breytingar í ráðuneyti Tryggva Þórhallssonar. 2. Ástæðan til hinnar sterku óá- nægju sócialista og hægrimanna út af því að geta ekki haldið þinginu áfram eftir að það var rofið. 3. Kjördæmaskipunin, sem um er barizt og hvort mótmæli þau, sem komu fram gagn- vart Danmörku í sambandi við deiluna um þingrofið, hafi staf- að af óvild gegn dönsku þjóðinni, eða augnabliks tilfinningum. I. I nálega 4 ár hafði Framsókn- arflokkurinn, sem er aðallega bændaflokkur, unnið með sócia- listum í þinginu að alhliða um- bótum á kjörum almennings í landinu. Aldrei hefir á nokkuru einu kjörtímabili á íslandi verið gert jafnmikið af vegum, símum og brúm, aldrei ræktað jafnmik- ið af landi, byggt jafnmikið af góðum bændabýlum og skólum fyrir æsku landsins. Aldrei höfðu socialistar fengið jafngóða að- stöðu eins og á þessum árum til að þoka málum verkamanna á- leiðis, með bættri aðstöðu í löggjöf landsins, og beinni forustu í peningamálum og at- vinnumálum, þar sem verkalýð- urinn hafði mesta hagsmuni. Ef verkalýðurinn íslenzki óskaði að bæta kjör sín með friðsamlegri þróun, var einsætt að halda á- fram vinsamlegu samstarfi við hinn frjálslynda bændaflokk. Andstæðurnar milli flokks so- cialista og hægrimanna höfðu jafnan verið mjög glöggar. 1. ap- ríl í vetur fer blað socialista afar- hörðum orðum um hægrímenn- ina, fjársóun þeirra 1924—’27, sem hefði verið óhæfileg, og að þeir hefðu í raun og veru notað íslandsbanka, sem gafst upp fyrir ári síðan eins og sjóð flokksins. En 17. apríl lýsir blaðið yfir að socialistar og hægrimenn muni þá um stund starfa sem einn flokk- ur. Þetta voru mikil veðrabrigði. Á þessum stutta tíma höfðu socialistar og hægrimenn gert leynilegan samning um að ger- breyta kjördæmaskipun landsins, þannig, að vald höfuðstaðarins yrði algerlega ráðandi í ís- lenzkum stjómmálum. Socialistar og hægrimenn ætluðu að breyta 5tjómarskránni þannig, að hægt yrði með einföldum lögum að afnema hin gömlu 1—2 manna kjördæmi og innleiða hlutfalls- kosningar í stórurn kjördæmum. En í vetur átti aðeins að gefa heímild til þessa.Kosningar liefðu farið ófram um 6 vikum eftir að þingi sleit, og hinir nýju banda- menn munu hafa vonast eftir að heimildinni um kjördæmabreyt- inguna yrði veitt lítil eftirtekt, enda stuttur tími til að ræða málið, og kosningamar almennar en að engu leyti sérstaklega um þetta þýðingarmikla atriði. Síð- an átti að vera vinsamleg sam- vinna milli hægrimanna og socia- lista, þannig, að socialistar hefðu frambjóðendur í hverju kjör- dæmi, þar sem þeir ættu 12 með- mælendur eða meira. Venjulega höfðu socialistar, þar sem þeir voru svo fáir,fremur kosið Fram- sóknarmenn en íhaldsmemi. En nú var það áhugamál socialista að Framsóknarþingmönnum fækkaði, svo að þeir gætu ekki á Alþingi 1932 fellt stj órnarskrárbreytinguna, sem þá var til síðari samþykktar og lögin um hina nýju kjördæma- skipun, sem þá átti að sam- þykkja. Ríkisstjómin taldi liér rangt að iarið á tvennan hátt. Fyrst að tveir hai’ðandstæðir flokkar, sem fyrir fáum dögum höfðu gagn- rýnt „moral“ hvor annars afar- harðlega, skyldu í lok kjörtíma- bils byrja algerlega nýtt póli- tískt samstarf, ákveða að gera gerbyltingu í hinni pólitísku þró- un í landinu og það sem lakast var, gera það með leynd, þannig að aUur þorrinn af kjósendum vissi ekki fyr en allt var um garð gengið, að hin stórvægilegasta breyting hafði orðið á stjómar- háttum landsins. Þess vegna á- kvað ríkisstjómin að leggja til við konung íslands, að hann leysti upp þingið þegar í stað og að kosningar færu fram 12. júní n. k. Fyr gátu kosningar ekki farið fram sökum erfiðra sam- gangna. Jafnframt lýsti stjómin yfir að hún myndi þennan tíma skoða sig sem bráðabirgðastjórn. Með því að leysa upp þingið, var tvennt unnið frá sjónarmiði lýðræðisins. Hið stóra mál, gerbylting hins pólitíska valds, með breyttri kjördæmaskipun, kom beint fram í dagsljósið. Kosningamar snerust um það fyrst og fremst. Og ef socialistar og hægrimenn ynnu saman, sigr- uðu í kosningunum 12. júní, sam- þykktu síðan breytingu á stjóm- arskránni, til að koma á kjör- dæmabreytingunni, ]xá varð að kjósa í annað sinn um málið, og fyrst eftir að kjósendur hefðu þannig kveðið upp dóm sinn tvis- var, og vel vitandi hvað þeir vora að gera, konist hin mikla valda- tilfærsla í framkvæmd. Til að sýna það að fyrir lands- stjórninni vekti aðeins eitt, að gefa þjóðinni færi á að dæma um hið nýja samband socialista og hægrimanna, með tveim kosning- um, en ekki það að stjórnina langaði til að framlengja líf sitt um nokkrar vikur, afréð stjóm- in að tveir af þrem ráðherrunum skyldu segja af sér, en skrif- stofustjóri í stjórnan’áðinu eða einhver annar hlutlaus maður koma í stjórnina og starfa með forsætisráðherra í bráðabirgða- stjórn þar til þingið gæti komið saman í byrjun júlí. II. Socialistar og hægrimehn tóku þingrofinu mjög illa. Urðu tölu- verðar æsingar í bænum næstu daga. Leiðtogar socialista og hægrimanna héldu marga mót- mælafundi, stundum saman, stundum hvorir í sínu lagi. Einu sinni og tvisvar á dag gengu fjölmennir hópar 1 skrúð- göngu að bústað forsætisráð herra og létu í ljósi andúð sína á þingrofinu með háværum söng, og ýmiskonar háreisti. Foringjar verkamanna áttu nokkum þátt í undirbúningi þessara götufunda, en verkamennirnir tóku nálega engan þátt í þeim. Þeir voru frá upphafi tregir til að samþykkja þetta nýja bandalag við íhalds- menn. 1 15 ár hafði þeim verið kemit, að hægi’imenn væra erfða- féndur þeirra. Og þeim gekk ekki vel að skilja, að nú væri þetta allt breytt og að socialistar og kapitalistar ættu að vera bræður og ganga í einn flokk. Langsamlega mestur hlutinn af því hði, sem stöðugt heimsótti forsætisráðherra og einu sinni sendiherra Dana, vom úr félagi ungra hægrimanna, sem kallar sig Heimdall. I hóp með þeim slógust allskonar menn af göt- unni, sem sungu og kölluðu hátt, en brutu ekki nema tvær rúður, sem verður að telja mikla friðsemi, ef tilgangurinn var að gera byltingu. En það sem skiftir meiru en söngur og hávaði Heimdalls, var „juridisk“ meinloka, sem fram kom straks eftir þingrofið og sem setti leiðtoga hægrimanna og socialista í mikil vandræði. Við háskólann íslenzka starfar prófessor sem heitir Einar Arn- órsson. Hann er hægrimaður, talinn vel viti borinn og vel að sér í lögum. Hann hélt fram undir eins 14. apríl, að þingrofið væri ólöglegt. Það væri ekki hægt að rjúfa Alþingi íslendinga fyr en fjárlög hefðu verið sam- þykkt. Leiðtogar hægrimanna og socialista þóttust trúa þessu. Þeir létu þess vegna eins og þeir væru þingmeim, þótt umboð þeirra væru fallin niður. Þeir trúðu að þeir gætu haldið löglega þingfundi, samþykkt stjórnar- skrárbreytingar og ýms lög til bæta úr atvinnuleysinu, sem socialistar vildu koma fram. Framsóknarfélag Reykjavíkur heldur fund í Kaupþingssalnum þriðjud. 26.þ. m. kl. 8þ£ síðd. DAGSKRÁ: 1. Inntaka nýrra félaga. 2. Kosningin í Reykjavík. JÓNAS JÓNSSON alþingism. hefur umræður. Æskilegt, að allir þeir, sem ætla sér að ganga í félagið á næstunni, gjöri það á þessum fundi og gefi sig fram í fundar- byrjun. Skilyrði til inntöku er að hafa meðmæli tveggja manna, sem nú eru í félaginu. Félagsskírteini verða afhent við ínntöku. FÉLAGSSTJÓRNIN. Þessi sérstaki misskilningur varð þess valdandi, að umboðs- lausir borgarar í Reykjavík lét- ust í heila viku vera þingmenn, stóðu í skeytasambandi við kon- unginn og gerðu ýrosar mjög einkennilegar uppástungur um stjórnskipulega hluti. Enginn lögfræðingur, sem nokkurt álit hefir, hvorki á Is- landi né í öðrum löndum Skand- inavíu studdi kenningu Einars Araórssonar. I Danmörku var dómurinn um þetta atriði sér- staklega ákveðinn, því að grein- arnar um þingrof í íslenzku stjórnarskránni, eru nákvæmlega þýðing orði til orðs á samsvar- andi greinum í grundvallarlög- um Dana. Ef skýring Einars Arnórssonar hefði verið rétt, þá hefði þingrof Staunings og Mad- sen-Mygdals líka verið grand- vallai'lagabrot. I stjórnarblaðinu Tíminn var Einar Arnórsson spurður hvort þingrof væri óleyfilegt á íslandi fyr en fjárlög hefðu verið sam- þykkt, ef eitthvert þing, í stað þess að samþykkja fjárlögin, feldi þau, eins og socialistar í Danmörku gerðu áður en Madsen- Mygdal rauf þing. Einar Arnórs- son varð að játa, að i því tilfelli væri þingrof heimilt. Eftir þessa játningu var vöm hans þrotin, og það því fremur þegar kunn- ugt var um samdóma álit lög- fræðinga á Norðurlöndum á skoðun hans. Socialistar og íhaldsmenn voru nú komnir í mikinn vanda, og var ekki vel ljóst hversu þeir skyldu enda hinn pólitíska sjón- leik. Að lokum sneru þeir sér beint til konungs og fóra fram á að hann heimilaði þeim stjórnar- myndun. Konungur svaraði eins og eðlilegt var, að hann hefði framkvæmt þingrofið samkvæmt heimild stjómarskrárinnar og á fullri ábyrgð ráðuneytis Tryggva Þórhallssonar. Daginn eftir lýsti Morgunblað- ið, aðalblað hægrimanna því yfir, að íhaldsmenn og socialistar gætu ekki haldið áfram þingsetu, úr því það kæmi í ljós að þingið hefði verið rofið 14. apríl og um- boðin þar með fallin mður. Nú byrjuðu talsverðar deilur, en þó mjög mildar og góðlyndar milli socialista og hægrimanna, hvorum flokknum væri að kenna, að þeir hefðu ekki til samans komið upp lýðveldi, þegar það vitnaðist, að konungurinn gat ekki með einhverju dásamlegu kraftaverki gefið umboðslausum borguram umboð til að verða þingfulltrúar án kosninga. Nið- urstaðan af þessum deilum kom fljótt í ljós, að báðir flokkamir hefðu í sjálfu sér viljað lýðveld- ið, en hætt við að halda lengra út á þá braut, af því að einn ut- anflokkamaður, hr. Gunnar Sig- urðsson, sem oftast hafði verið í bandalagi við Framsóknarflokk- inn, vildi ekki ganga með til lýð- veldisstofnunar. Almennt var ekki lagður mikill ti’únaður á byltingarhug socialista og hægri- manna, eins og síðar skulu leidd rök að. Eftir þetta breyttist viðhorf stjórnmálanna. Þingmenn fóru heim til sín og tóku að undirbúa kosningarnar 12. júní. Kosninga- fundir byrjuðu og kemur í ljós, að leiðtogai’ sósíalista og íhalds- manna ætla að hafa samvinnu við kosningarnar um kjördæmaskipt- ingarmálið. Hinsvegar er verka- mönnum enn sýnilega mjög lítið gefið um þetta bandaJag og er erfitt að spá hvaða áhrif þessi sveifla til hægri hefir á fralh- tíð flokksins á næstu áram, og það því fremur, sem komroún- istar sækja að sósíalistum frá vinstri hlið. Stjómin hefir fengið það, sem liún ætlaðist til. Kosningarnar snúast nú um kjördæmaskipunina, og öll ráðagerð hægrimanna og sósíalista um það efni er nú opin- ber. Ef borgarar landsins í hinum dreifðu byggðum afsala sér sínu pólitíska valdi, þá gera þeir það með í'áðnum hug. Þingrafið hefir þannig náð tilgangi sínum frá lýðræðislegu sjónarmiði. IH. Sósíalistar og hægrimenn segja að núverandi kjördæmaskipun sé úrelt, að bændumir fái of mörg þingatkvæði og að bæjamenn, einkum í Reykjavík fái of lítið. Höfuðstaðurinn hefir 4 þingmenn. En hinir nýju bandamenn vilja að Reykjavík fái 9 af 36. Ef dæmt er eftir höfðatölu hef- ir Reykjavík vitanlega of fáa þingmenn. En annarsstaðar á landinu era kjördæmi ekki ójafn- ari en gerist í mörgum löndum. Raunverulega er þessvegna aðeins um það deilt, hvort Reykjavík hafi nú sem stendur of lítil áhrif á niðurstöðu mála á Alþingi. Enn sem komið er mun erfitt að nefna. eitt einasta dæmi um að hlutur höfuðstaðarins hafi verið fyrir borð borinn á Alþingi. Og raunverulega hefii' Reykjavík nú 8 þingmenn, því að 4 af hinum 6 landkjömu eru aðallega kosnir með fylgi í Reykjavík, eru bú- settir þar og skoða sig fyrst og fremst sem borgara í höfuðstaðn- urn. Auk þessara 8 þingmanna eru 12 af þingmönnum frá síð- asta kjörtímabili búsettir í bæn- um, og margir þeirra mjög ná- tengdir atvinnulífi bæjarins. Þar sem 20 af 42 þingmönnum eru bú-

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.