Tíminn - 29.08.1931, Blaðsíða 2

194
TÍMINN
ustu fréttum frá umheiminum
myndi hann vita -að svo er ekki.
Hann myndi vita að svo að segja
öll ríki Norðurálfunnar berjast nú
við tekjuhalla á fj árlögum sínum.
Hann myndi vita, að þessar ríkis-
stjórnir eiga ekki einn eyri af-
gangs frá góðu árunum til að
mæta atvinnukreppunni.
Hann myndi vita, að sjálft
brezka stórveldið, auðugasta ríki
álfunnar, sér nú fram á tekju-
halla á næsta ári, sem nemur 120
miljónum sterlingspunda, að Eng-
lendingar hafa orðið að grípa til
þess neyðarúrræðis, sem ekki
hefir þekkzt þar síðan á styrjald-
artímum, að mynda samsteypu-
stjórn með þátttöku úr öllum
flokkum til þess að forða ríkinu
frá deilum um fjárhaginn. Hann
myndi vita, að þetta auðuga land
verður nú á næstunni að draga
stórlega úr fjárframlögum til al-
mennrar fræðslu í landinu, og til
nauðsynlegustu samgöngubóta, að
það hefir orðið að takmarka til
mun það fé, sem undanfarin ár, í
góðærinu, var notað til að draga
úr neyð þeirra manna, sem ekki
höfðu atvinnu.
Ekki hefir þar verið „safnað í
sjóði í góðærinu“, eins og ís-
lenzka ríkisstjórnin átti að gjöra
að dómi J. M.
En það er líka hægt að benda
J. M. á annað dæmi, sem homnn
stendur sjálfum nær. Það er fjár-
málastjórn Reykjavíkurbæjar í
góðærinu.
1 Reykjavíkur ræður íhaldið.
Það hefir meirahluta í bæjar-
stjórn. J. M. á sjálfur sæti í þeim
meirahluta. Enginn maður gat
hindrað íhaldið í bæjarstjórn
Reykjavíkur frá því að safna
sjóðum í góðærinu, ef það hefði
haft til þess vilja og mátt.
Reykjavíkurbær hefir haft
óvenju háar tekjur undanfarin
ár, engu síður hlutfallslega en
ríkið. Útsvörin hafa farið hækk-
andi ár frá ári. Seinast í fyrra
fékk bærixm heimild til þess að
hækka þau um miljón.
Var það til þess að safna í
sjóði handa atvinnulausum mönn-
um á krepputímum?
Ennþá hefir a. m. k. enginn
maður orðið var við þessa „sjóði“
hjá bæjarstjórn Reykjavíkur.
Eftir því sem bezt verður séð,
er bærinn nú sem stendur svo
aumlega staddur fjárhagslega
sem fremst má verða. Til þess að
framkvæma fjiárhagsáætlun bæj-
arins fyrir yfirstandanda ár þótt-
ist íhaldið þurfa að taka milj.
kr. að láni. Bærinn þarf að láta
leggja nýja vatnsveitu, til þess
að íbúarnir hér geti lifað eins og
siðaðir menn. Ennþá virðist eng-
inn sjóður frá góðærinu hafa
fyrirfundist til að leggja í þessa
vatnsveitu. Til þess að koma í
framkvæmd þessu aðkallanda
nauðsynjamáli þarf bæjarstjómin
að taka 700 þús. kr. að láni, og
hingað til hefir hún ekki einu
sinni getað fengið þetta lán.
Ihaldsmeirahlutanum í bæjar-
stjórn hefir yfirleitt verið neitað
um lán nema því að eins að hann
fengi ábyrgð hjá ríkisstjórninni.
Óneitanlega hefði það verið gott
fyrir íhaldið að geta nú gripið til
„sjóðanna“ og þurfa ekki að fara
ibónarveg að hinum „eyðslusömu“
andstæðingum sínum í lands-
stjórninni. En íhaldið virðist alveg
hafa gleymt að safna sjóðunum.
Og því miður virðist íhaldið í
Reykjavík hafa verið svo óhepp-
ið í góðærinu að hafa ekki getað
komið á neinum varanlegum
framkvæmdum í bænum nema
fyrir lán. Barnaskólinn nýi er svo
að segja eina framkvæmd góðær-
isins hjá bæj'arfélaginu. Þessi
nauðsynlega stofnun er í marga
staði prýðileg. Eú hún er byggð
fyrir lán, til mikillar sorgar fyrir
fyrirhyggjusama menn eins og J.
M., sem vilja láta safna í sjóði í
góðærum.
Þessar fáu staðreyndir úr fjár-
málastjórn Reykjavíkur eru
óneitanlega mjög sorglegar fyrir
J. M. nú þegar hann langar til
að ámæla Framsóknarflokknum
fyrir það, að hann hefir notað
tekjur góðu áranna til þess, sam-
kvæmt fyrirmælum þingsins, að
bæta lífsskilyrðin í landinu. Og
það raunalegasta fyrir J. M. og
samherja hans er ekki það, þó að
þeir hafi ekki handbæran „sjóð-
inn“ frá góðærinu. Hitt er miklu
raunalegra, að bæjarfélagið skuli
ekki hafa eignast neitt það fyrir
tekjur góðu áranna, sem geti létt
borgurum lífsbaráttuna á kreppu-
tímanum, eins og nýræktin nú
sparar bændunum fóðurbætis-
kaup. Framkvæmdir íhaldsins eru
ósýnilegar eins og sjóðirnir.
---o——
Fyr og nú
Eftir kosningarnar sumarið
1927 birtist í þessu blaði yfirlits-
grein um ástandið eins og það
var þá, og um horfurnar. Þá
hafði íhaldið farið með völd í 4
ár. Það hafði lamað atvinnulífið
með hækkun krónunnar. Það
hafði rekið ríkisbúskapinn með
halla í tvö ár, án þess að um
nokkrar verulegar framkvæmdir
væri að ræða. Það ha,fði látið
anda kyrstöðunnar ráða, alstaðar
þar sem vöxtur þjóðarinnar
leyfði.
Þá var bent á hversu bæta yrði
úr syndum íhaldsins á öllum svið-
um þjóðlífsins. f stað deyfðar og
kyrstöðu yrði að koma framsókn.
Og framsóknin kom. Næstu árin
urðu mestu umbótaár, sem komið
hafa yfir landið. Vegakerfi lands-
ins var endurbætt, svo að nú er
að verða akfært milli allra hinna
stærri byggða á íslandi. Jafnhliða
hafa samgöngur með ströndum
fram verið bættar, svo að lestar-
flutningur á fólki á nú að geta
horfið, og flestar smáhafnir geta
komið nýjum vörum til allra inn-
lendra markaða. Túnræktin hefir
tekið stórkostlegri breytingu.
Iíraðvirkar vélar og aflmikill
áburður hafa skapað túnauka á
flestum býlum landsins, og það
sem meira er um vert, að nú er
sýnt, að líf sveitafólksins muni í
framtíðinni byggjast á fullrækt-
un landsins og vélavinnu með
samsvarandi býlafjölgun. Fyrir
þá, sem lifa á síldveiðum var
komið skipulagi á söluna og reist
öflug verksmiðja á Siglufirði. Nú
í sumar hefir sú framkvæmd ver-
ið líftaug þess atvinnuvegar.
Gæzlu landhelginnar með skipum
sem þjóðin á, hefir verið komið
í það horf, að landhelgisbrot eru
nú orðin það fátíð, sem líklegt er
að þau verði, meðan nokkur veru-
leg freisting er fyrir veiðiskip að
láta greipar sópa upp við land-
steinana. Þjóðbankinn fékk fast
skipulag og fulla viðurkenningu
sem meginstoð íslendinga í fjár-
málum. En raunar hafði það
kostað aldarfjórðungsbaráttu við
íhaldsöflin í landinu, að hindra
það, að erlendur hlutafélags-
banki fengi æðsta sess í fjármál-
unum. Þá var komið upp vísi að
sjálfstæðri lánstofnun fyrir land-
búnaðinn og að síðustu skapað
eðlilegt skipulag til að koma ís-
lenzkum verðbréfum á erlendan
markað, án þess að ríkið væri lán-
takandi þeirra vegna. Áður ríkti
nálega alstaðar fullkomið sleifar-
lag um framkvæmd ríkisvaldsins.
Innheimtu skatta var svo fyrir
komið, að Einar Jónasson sýslu-
maður Barðstrendinga gat leynt
árum saman sjóðþurð, sem var
yfir 100 þús. krónur. Innheimtu-
mönnum ríkisssjóðs var nú feng-
ið í hendur skipulegt, nýtízku
bókhald, og látnir gera ríkissjóði
skil mánaðarlega. Árleg endur-
skoðun kom í stað þess sem kalla
mátti fullkomið endurskoðunar-
leysi. 1 stjórnarráðinu var bók-
haldið jafn úrelt eins og allt ann-
að, er að þessu laut, en því var
breytt í nútímahorf með löggjöf
og stjórnarframkvæmd. Réttar-
farinu var þannig háttað að lög-
in virtust helzt ekki ná í mörg-
um tilfellum nema til þeirra um-
komulausu. I mörg ár hafði mað-
ur, sem að jafnaði gekk með hvítt
lín um hálsinn aldrei framið neitt
það, sem virtist gera hann hæfan
til fangelsisvistar. En fangelsið í
Reykjavík rúmaði þó ekki nema
um helming þeirra umkomulausu,
sem hlotið höfðu dóm. Þegar
íhaldið lét af forstöðu réttarfars-
málanna voru nálega tveir ár-
gangar af dæmdum mönnum, sem
biðu eftir afplánan. Til þess var
góð og gild ástæða, því að fang-
elsið í Reykjavík var svo hörmu-
legt, að læknir stofnunarinnar
varð venjulega, hin síðustu ár,
að leggja til að enginn væri þar
nema nokkra mánuði. Annars var
líf og heilsa í veði. Úr þessu var
bætt, með því að gera fangelsið
í Reykjavík að mannabústað og
bæta við hælinu á Eyrarbakka.
Með því var hafinn nýr kapituli
í réttarsögu Islendinga. Fangelsis-
vistin hætti að vera heilsuspjöll
og líkamlegt kvalræði. Vinna
undir hreinu lofti eða við smíðar
í góðu verkstæði kom 1 stað inni-
lokunar í daunillum pestarklefum,
þar sem rotturnar skriðu yfir
andlit fanganna um nætur. Jafn-
hliða umbót fangelsanna kom
breyting á framkvæmd réttar-
farsins. Ihaldið hafði gefizt upp
við Hnífsdalssvikin, og ætlaði að
láta margra ára sjóðþurð í
Brunabótafélaginu sofna án rann-
sóknar. Og þegar upp komst um
einn af máttarstólpum þesa
flokks, að til hans höfðu runnið
vextir af fé dánar- og þrotabua,
sem nam allt að 60 þús. kr. Þá
gerði íhaldið allt, sem það gat til
að kæfa niður rannsókn og skipu-
lagsbreytingu og gekk þó hvort-
tveggja fram að flokki þess
nauðugum. Sama var raunin, þeg-
ar vitnaðist um hin miklu svik
með fiskveðin í Hafnarf. síðastl.
haust. Þá gekk einn af þingmönn-
um íhaldsins bónleiður milli búða
til að hindra rannsókn, alveg eins
og reynt hafði verið í brunabóta-
málinu áður fyrr.
I heilbrigðismálunum hafði
hópur lækna í Reykjavík raun-
verulega náð undir sig valdi yfir
veitingu héraðslæknaembætta út
um land og ætlaði að færa sig
upp á skaftið. Sú óvenja er nú
brotin á bak aftur, og í stað þess
hefir þróast frjálsmannleg stefna,
að borgarar landsins ráði sem
mestu um, hvaða lækni þeir
nota. Lokið var við byggingu
Landspítalans og var það slíkt
átak að til þess húss gekk allt að
því miljón króna árið, sem lokið
var við stofnunina. Þar er nokk-
uð af því fé, sem íhaldið telur
Framsóknarfl. hafa varið til eink-
is. Um sama leyti var byggt
hið fyrsta hæli, þar sem brjóst-
veikir menn geta unnið nokkuð
undir góðum skilyrðum, og þar
með flýtt fyrir bata sínum. Sú
framkvæmd er líkleg til að marka
stórt spor í heilbrigðismálum
iandsmanna. Og það spor hefir
verið stigið án nokkurs stuðn-
ings, og enn síður íorgöngu, frá
þeim félagsskap lækna, sem hugð-
ist að ná undir sig stjórn ís-
lenzkra heilbrigðismála. Undir
stjórn íhaldsins höfðu útgjöld
ríkissjóðs til berklavarna farið sí-
vaxandi, en með breyttu skipu-
lagi tókst Framsóknarmönnum að
færa þann lið úr einni miljón
króna árlega niður í 700 þús.
krónur. Sá sparnaður gekk að
mestu út yfir aukatekjur ýmsra
manna, sem engan eðlilegan rétt
höfðu til stórtekna af veikindum
brjóstveikra manna.
Einhver mesta umbót síðustu
ára gerðist í skólamálunum.
Ihaldið taldi sig eiga einn skóla,
og vilja honum vel. En jafnvel
þennan eina skóla vanrækti það
svo sem mest mátti vera. Húsið
var orðið svo óheilnæmt, að eftir
skýrslum skólalæknis urðu oft
20—30 brjóstveikir þar árlega.
Hús skólans og bókasafn var
endurbætt, svo að þess munu
lengi sjást merki. Jafnframt var
gagnfræðaskólinn á Akureyri
efldur svo að hann er nú jafn-
framt menntaskóli, og þannig
bætt úr aldargamalli yfirsjón, er
Hólaskóli var lagður niður. Kenn-
araskólanum var hrófað upp laust
eftir aldamótin, og hann síðan
vanræktur svo sem mest mátti
vera um alla meðferð hússins og
lóðir umhverfis. Úr hvortveggja
því var bætt á síðasta kjörtíma-
bili svo að lengi má við una, nema
ef um viðbætur er að ræða. Sér-
menntun kvenna var yfirleitt
vanrækt sem mest mátti verða,
en úr því er nú töluvert bætt með
húsmæðraskólunum á Staðarfelli,
Laugum og Hallormsstað. Ihaldið
hafði lagt hina mestu fæð á ung-
mennaskóla í sveitum. Á fyrstu
starfsárum Framsóknarflokksins
voru tveir ungmennaskólar til í
sveitum, báðir einkafyrirtæki,
báðir í fátæklegum húsum og
báðir vanræktir af þjóðfélaginu.
Þetta voru skólarnir á Núpi og
Hvítárbakka. Fyrstu átök Fram-
sóknarflokksins voru að gjöra
Eiðaskólann að almennum ung-
mennaskóla, og síðan að knýja
fram fjárveitingu til byggingar
þar, í trássi við allan íhaldsflokk-
inn í neðri deild, nema einn mann
sem þá var þingmaður Norðmýl-
inga. Næst kom baráttan um
Laugaskóla í Þingeyjarsýslu, þar
sem íhaldið beitti öllum kröftum
móti skólunum, og menn eins og
Jón Þorláksson og Björn Líndal
fóru með staðlaus óvildarorð um
stofnum þessa á þingi og mann-
fundum úti um land. En Fram-
sókn bar sigur úr býtum í því
máli. Laugaskóli var byggður á
hverastað, og fékk litlu síðar
sundlaug, líka að óvilja íhaldsins.
Og svo mjög skipti um giftu
flokkanna í þessu máli, að irm-
an skamms var það viðurkennt af
alþjóð manna, að Laugaskóli
markaði nýja stefnu í uppeldis-
málum landsmanna, og einn af
þekktustu mönnum Háskólans lét
svo um mælt, að Laugaskóli væri
eina nýsköpunin í uppeldismálum,
sem lægi eftir Islendinga. Ihaldið
gafst ekki upp, þótt það biði ósig-
ur í viðureigninni um Lauga-
skóla. Vorið 1926 var sýslunefnd
Árnesinga búin að ákveða að
veita 50.000 kr. til héraðsskóla-
byggingar á Laugarvatni. En þá
kveikti íhaldið ófriðareld í héraði
um máhð, og þegar átti að byrja
á verkinu, ne'itaði Jón Magnússon
að samþykkja teikningu af hús-
inu, og að samþykkja skólastað-
inn, og að láta fé úr ríkissjóði til
verksins. Varð þá að hætta í bili,
og mun íhaldssálunum sunnan-
lands hafa þótt vænlegt, að um
langa stund myndi æskulýður
suðurlands geta verið án skóla
eins og verið hefði. Þó fór þetta
á aðra leið. Eftir kosningaósigur
íhaldsins 1927 mynduðu leiðandi
menn í 5 hreppum í Árnessýslu
samband sín á milli um að hrinda
málinu áleiðis og tókst það. Er
nú á Laugarvatni stærsti skóli í
sveit á íslandi. Og æskan lítur
öðrum augum á þörf fyrir slíka
stofnun, heldur en íhaldið, því að
um 150 umsóknir munu nú vera
komnar um skólann fyrir næsta
vetur. En dyggilega hefir íhaldið
haldið áfram óvild sinni til þeirr-
ar stofnunar, en á því óhægra um
vik þar sem náttúrugæði staðar-
ins eru svo mikil, að það er nú
orðinn vinsælasti hressingar- og
skemmtistaður höfuðstaðarbúa,
er þeir leita í sveit um sumar-
tímann. 1 Borgarfirði var Hvítár-
bakkaskólinn að grotna niður. I
stað hans hefir nú risið upp skól-
inn í Reykholti. Var þar um-
myndað fjós og hlaða, sem íhald-
ið hafði látið reisa í þá byggingu,
sem margir telja einna fegursta
af íslenzkum húsum. Geta þar
með tíð og tíma stundað nám
60—80 ungmenni á vetri undir
skilyrðum svo sem þau geta orð-
ið bezt hér á landi. Þá hafa
Strandamenn og V.-Húnvetn. reist
sfr héraðsskóla að Reykjum við
Hrútafjörð og mun sá skóli, er
tímar líða í engu þurfa að kvíða
samkeppni við aðrar skyldar
stofnanir, því að náttúruskilyrðin
á Reykjum eru að sumu leyti
betri en nokkur annar skóli á við
að búa. Að síðustu hefir verið
komið upp mikilli rafstöð við
Núpsskólann og er byrjað að
reisa þar myndarlega steinbygg-
ingu. Hefir æskulýður sveitanna
nú aðgang að 6 ágætum skólum
í sveit, við hin beztu skilyrði til
bóknáms, íþrótta, og sumstaðar
til verklegs nánas. Jafnhliða þessu
hefir, fyrir forgöngu Framsókn-
arflokksins verið komið skipulagí
á ungmennafræðslu kaupstað-
anna, í Vestmannaeyjum, Hafnar-
firði, Isafirði, Akureyri og Nes-
kaupstað. Á öllum þessum stöðum
starfa nú í vetur skólar imdir
nýrri löggjöf, sem orðin er til
fyrir forgöngu Framsóknar-
manna.
Tæplega verður skilizt svo við
þetta mál að eigi verði að minn-
ast á þróun sundlaugabygginga í
landinu. 1 tíð íhaldsins var veitt-
ur Vs af byggingarstyrk sund-
iauga í sveitum, og dræmt tekið
á öllum þeim málum. Fyrir for-
göngu Fi-amsóknarmanna var
hlutfallinu breytt þannig, að
ríkissjóður legði helming fram af
kostnaði við sundlaugar í sveit-
um, og fjárveitingin hækkuð.
Jafnframt var Jóhann Kristjáns-
son byggingafræðingur sendur
til að rannsaka sundlaugarstæöi
á suðurláglendinu, í Borgarfirði,
Mýrum, Húnavatnssýslu, Barða-
strandasýslu, Dölum og Snæfells-
nesi. Á síðustu árum hefir hver
sundlaugin annari vandaðri risið
upp í þessum héruðum og sund-
íþróttin eflst meir en nokkru
sinni fyr. Á Alþingi 1923 hafði
einn af þingmönnum Framsókn-
armanna beitt sér fyrir því að
byggð yrði vönduð sundhöll í
Reykjavík. Jón Magnússon, Knút-
ur Zimsen og aðrir íhaldsforkólf-
ar eyddu málinu í það sinn.
Framsókn þokaði þó málinu
áfram, og á þinginu 1928 var
samþykkt frv., sem heimilaði
ríkisstjórninni að leggja úr ríkis-
sjóði 100 þús. kr. í sundhöll í
Reykjavík, ef fylgt væri ákveðn-
vun skilyrðum. Margir íhalds-
menn á þingi lögðust fast á móti
málinu, og í Mbl. og af mörgum
ræðumönnum íhaldsins á fundum
út um land var Framsókn legið
á hálsi fyrir forgöngu í málinu.
Lét Mbl. sem þessi aðstaða væri
sönnun þess, að Framsókn sæti
á svikráðum við sveitirnar, því að
bændaflokkur hlyti að vera á
móti öllum umbótum fyrir bæjar-
fólkið. Iþróttamenn buðu Zimsen
að grafa skurð fyrir sjóveituna
í laugina sunnan frá Skerjafirði.
En svo mikil er tregðan, að það
boð hefir ekki verið þegið. Hús-
ið er orðið þakhelt nú, og lítur
út fyrir, að verða hin mesta
bæjarprýði. En bæinn vantar fé
til að halda byggingunni áfram,
og þó máske öllu meira vilja til
að koma verkinu í það horf, að
það uppfylli skilyrði laganna frá
1928. Þó mun að því ltoma að
sundhöllin verður fullger. En lít-
ið mundi því verki nú hafa þok-
að áfram, ef íhaldið hefði ekki í
því sem mörgu öðru notið for-
göngu umbótamanna, sem lítið er
um í fjölskyldu Mbkmanna.
Eftir kosningarnar 1923 skírði
Jón Þorláksson flokk sinn á mjög
viðeiganda hátt, og nefndi hann
íhaldsflokk til að tákna sem
gleggst andstöðuna við Fram-
sóknarstefnuna. Báðir flokkamir
hafa verið trúir nafni sínu og
flokkur Jóns engu síður eftir að
hann hefir talið sér hagkvæmt að
afneita heiti því, sem flokksfor-
inginn valdi liði sínu. Saga síð-