Tíminn - 03.10.1931, Síða 1
^Xfgreibsía
Cínians cc t €œfjargötu 6 a.
©pin baQlega fL 9—6
Sími 2353
©faíbferi
0g afgrci&sluma&ur Citnans «
SannDctg f> o r s t ci nsöóttir,
Cccfjarijötu 6 a. Seyfjapíf.
XV. árg.
Reykjavík, 3. október 1931.
63. blað.
Gengisnefnd hefir einum rómi
tekið ákvörðun um að hlutfallið
milli íslenzkrar krónu og sterl- (
ingspunds skuli haldast óbreytt
og að gengi annars gjaldeyris
skuli miðað við þessa skráningu
á sterlingspundinu. Samkvæmt
þessu hefst aftur gjaldeyrisverzl-
un bankanna í dag, 2. október,
en hún hefir legið niðri frá því
gullinnlausn var upphafin á
Englandi 21. september síðastlið-
inn. Gengi helztu erlendra gjald-
aura sem okkur varða, verður
því í dag:
Sterling.............kr. 22.15
Dollar...............— 5.651/2
Þýzkt mark.............— 132.71
Líri...................— 29.08
Peseti.................— 50.73
Sænskar krónur... — 130.55
Norskar krónur... — 124.36
Danskar krónur... — 123.74
Síðast þegar skráð var gengi,
21. sept., var gengi sömu mynta
sem hér segir:
Sterling.............kr. 22.15
Dollar...............— 4.561,4
Þýzkt mark.............— 108.31
Líri...................— 23.96
Peseti.................— 42.03
Sænskar krónur . .. — 122.11
Norskar krónur... — 121.90
Danskar krónur... — 121.84
Eins og sést á þessu hefir all-
mikil röskun orðið á verðgildi
gjaldauranna á síðustu tíu dög-
um. Sterlingspund hefir fallið um
ca. 22%, íslenzk króna jafn-
mikið, Norð urlandakrónur álíka,
og sænska krónan þó minnst, líri
og peseti hafa haldið sér, enda
voru þeir gjaldaurar mjög fallnir
áður, og markið og dollarinn
standa í óbreyttu gullgildi.
Hér á landi hefir ekki verið
gullinnlausn frá því fyrir ófrið-
inn mikla. Þó verðgildi íslenzkr-
ar krónu hafi að vísu verið mið-
að við gull,þá hefir framkvæmdin
þó verið sú, að íslenzk mynt hef-
ir verið innleyst með sterhngs-
pundum síðustu sex árin hvert
pund á kr. 22.15 og aðrar myntir
í samræmi við það. Er þetta
nefnt gullvíxilfótur, en gullfótur
þegar innleyst er með gulli. 1
gullvíxilfætininn, eða gjaldeyris-
verzluninni, hefir verið fólgin
tryggingin fyrir verðfestu ís-
ienzkra peninga síðari árin. Er
það alkunnugt, að það veldur
hinum mestu truflunum og ó-
þægindum, þegar hlutfallið breyt-
ist milli tveggja mynta, sem hafa
verið í jafn nánu sambandi og ís-
lenzka krónan og sterlingspundið
um langt skeið. Má með réttu
segja, að hin erlenda mynt, sem
skráning er aðallega miðuð við,
sé hinn raunverulegi gullfótur ó-
innleysanlegrar myntar. Þar með
er þó ekki sagt að íslenzka krón-
an sé, hverju svo sem fram
vindur, bundin við sterlings-
pundið. Þó miðað hafi verið við
sterlingspund um langt skeið, er
ekki fyrir það skotið, þó óþæg-
indum valdi, þegar röskun verður
á gullgildi, að taka upp aðra mynt
t. d. dollarinn, sem gullvíxilfót
eða hverfa að gullinnlausn í
stað gullvíxilfóts eins og t. d.
Danzig hefir gert síðustu dag-
ana. En eins og hér á stóð kom
hvorugt til greina af mörgum og
þungvægum ástæðum, eins og nú
verður sýnt. Það eru mikil tíð-
indi, sem orðin eru, þrátt fyrir
það að hlutfall íslenzkrar krónu
og sterlingspunds helzt óbreytt,
og er skylt að skýra þau fyrir
ahnenningi.
Það mun öllum ljóst, að ekki :
kom til greina að hverfa að gull- j
innlausn, þegar af þeirri einföldu i
ástæðu, að ekki hefir verið unnt
að búa þjóðbankann undir slíka
breytingu á undanförnum árum.
Gullinnlausn var óframkvæman-
leg, og er ekki um það að sak-
ast við neinn, eins og rás við-
skifta og bankamála hefir verið
hér á landi undanfarin ár. Af
þeim myntum, sem haldið hafa
gullverði sínu, þá er þýzka mark-
ið ótryggt af ástæðum, sem hér
verður ekki farið út í, og dollar-
inn svo fjarlægur, að hann hefir
enga úrslitaþýðingu fyrir ís-
lenzk viðskifti og gjaldeyris-
verzlun. Væri hann því á allan
hátt óeðlilegur gullvíxilfótur fyrir
íslenzka krónu. Aftur á móti fara
að minnsta kosti fjórir fimmtu
hlutar íslenzkra útflutningsvið-
skifta fram í sterlingspundum og
engin mynt hefir jafnmikla þýð-
ingu fyrir allt verðlag í Norður-
álfunni sem sterlingspundið. 1
gengi pundsins kemur fram
stefna ensku stjórnarinnar og
Englandsbanka í viðskifta- og at-
vinnumálum, og er það enginn
auðnuvegur fyrir smáþjóðir að
rísa gegn þeirri stefnu í með-
ferð síns gjaldeyris, einkum þeg-
ar vitanlegt er, að þau tíðindi,
sem orðið hafa um verðbreyting
sterlingspundsins, eru ein höfuð-
ráðstöfun brezkra stjórnarvalda
og Englandsbanka til að létta af
þeirri stórkreppu, sem nú þjak-
ar allar þjóðir. Það hefði verið
sjálfsmorð íslenzkra atvinnuvega
að fylgja ekki rás viðburðanna í
helztu viðskiftalöndum.
Nú er að byrja hinn þriðji vet-
ur heimskreppunnar, og hafa
þjóðirnar litið með skelfing
fram í tímann, þegar kuldi vetr-
arins og atvinnuleysi hleðst ofan
á þau ókjör, sem sumrinu hafa
fylgt. Víðast hvar horfði til vand-
ræða nema tækist að stöðva verð-
fall á vörum, og ekkert annað
en hækkanda verðlag gat hleypt
nýju fjöri í lamaða atvinnuvegi.
Fyrst létti undir brún, þegar
Bandaríkin gáfu í júnímánuði
greiðslufrest á afborgunum og
vöxtum ófriðarskulda. En fljótt
sótti í sama horfið. í júlímánuði
kom þýzka bankakreppan, og nú
síðast í september verðfall punds-
ins. Allt eru þetta ytri tákn hins
þjakandi kreppuástands, og þó
gegnir nokkuð sérstöku máli um
verðfall pundsins. Það er að vísu
afleiðing verðfalls og trausts-
spillis, en þó um leið lækning
kreppunnar á sjálfri sér. Það
bendir til hækkanda gengis at-
vinnulífs og viðskifta.
Kreppan sem nú stendur yfir,
er hin geigvænlegasta, sem yfir
hefir dunið á þessari öld og þó
lengra sé litið aftur í tímann.
Heildsöluverð hefir lækkað á
Englandi frá 1929 til þessa tíma
úr 83.6 í 64.0 (1924 = 100). At-
vinnuleysisstyrkir hafa hlaðist
á aðkreppta atvinnuvegi. Lömun-
in hefir fluzt um allan þjóðarlík-
amann. Á fjárlögum var stór-
felldur tekjuhalli fyrirsjáanlegur.
Því var kippt í lag með sterku
átaki af samsteypustjórn allra
flokka með niðurskurði og aukn-
um álögum. En um framleiðslu
og afurðaverð féll allt áframhald-
anda á ógæfuhlið. Traustið brast
og erlendar kröfur um innlausn
skuldbindinga streymdu inn yfir
Lundúnabankana. Þá var það, að
Englandsbanki og Bretastj órn
gerðu tillögu um afnám gullinn-
lausnar á seðlum og núverandi
foringi jafnaðarmanna, Hender-
son, reis upp í þinginu og mælti
með tillögum stjórnarinnaí’ um
ráðstafanir gegn yfirvofandi
hættu, þótt afnám gullinnlausn-
ar þýddi hækkanda verðlag jafnt
fyrir neytendur sem framleiðend-
ur. Það verður gleggst á kreppu-
tímum, að þessir tveir aðiljar
eiga sameiginlegra hagsmuna að
gæta. Afurðir landanna og sala
þeirra er undirstaðan undir öllu,
hvað sem líður deilunni um skift-
ing arðsins. Þegar litlum eða eng-
um arði er lengur að sldfta fall-
ast hagsmunirnir í faðma og þá
er þörf sameiginlegra átaka um
að blása því lífi í atvinnuvegina,
að að minnsta kosti verði ein-
hverju að sMfta milli svangi-a
manna og arðlauss fjármagns.
England hefir undanfarið gert
sér ljóst, að þar verði að gera
þær ráðstafanir, sem hrökkvi til
að leysa vandræði heimskrepp-
unnar. Það var ekM tilgangur-
inn að nota verðfall gjaldeyrisins
til að létta undir byrðina. Eng-
land hefir skapað gullfótinn og
gert hann að nokkurskonar al-
þjóðagjaldeyri. England hefir oft
lagt á sig byrðar til að varð-
veita gullfót sinnar myntar. En
þegar heimskreppan leggur viðj-
ar sínar um öll lönd, þá beygja
Englendingar sig heldur en að
brotna, og engum stjórnmálafor-
ingja þeirra kemur til hugar að
nota ástandið í flokkslegu eigin-
hagsmunaskyni. Englendingar
hafa tekið skjótar ákvarðanir um
fjárlög og gengi og með því
aukið álit sitt sem ein hin þrosk-
aðasta þjóð í stjórnmálalegu til-
liti. Það skal samt enginn halda
að Englendingar liafi engu haft
að offra. Allar innieignir þeirra
erlendis, sem skifta tugum milj-
arða sterlingspunda, eru í verð-
föllnum sterlingspundum og allar
ófriðarskuldir þeirra til Banda-
ríkjanna í gullgildum dollurum.
Þegar gullinnlausnin var upp-
hafin í Englandi var hér tekin á-
kvörðun um að hætta gjaldeyris-
verzlun með föstu gengi og sjá
hverju fram yndi. Leit fyrst út
fyrir að önnur Norðurlandaríkin
ætluðu fyrst um sinn að verð-
veita gullgildi mynta sinna.
Skráningar voru þar og í Lund-
únum fyrstu vikuna á ringulreið
og stundum hver upp á móti
annari og að mestu eingöngu að
nafninu til. Gjaldeyrisverzlun og
viðskifti trufluðust öll og hættu
að mestu. Var því ólíkt betra,
eins og hér var gert, að bíða á-
tekta, og fresta skráningu meðan
viðskiftalífið þoldi og festa var
að skapast. 1 byrjun þessarar
viku var sú ákvörðun tekin á öll-
um Norðurlöndum að hverfa frá
gullinnlausn og var þar með séð,
að gjaldaurar þeirra mundu
fylgja sterlingspundinu að mestu,
enda hefir svo orðið. Höfuðgjald-
eyrir heimsins, sterlingspundið,
er þungt á metum og örðugt
smáþjóðum að skiljast úr leik,
þegar Englendingum tekst ekki
„að varðveita sitt pund“. Danir
flytja mestallar landbúnaðaraf-
urðir sínar til Englands, Norð-
menn selja fisk og leigja sMpa-
stól sinn í pundum og Svíar nota
pundið á síðari árum í margvís-
legum framkvæmdum og lánveit-
ingum um allan heim. Líkt er
um Island, ef það er þá ekki
enn bundnara af verðgildi sterl-
ingspundsins í öllum sínum er-
lendu viðskiftum. Mynteiningin
brezka er eins og ensk tunga,
sem gengur um allan heim. Hún
er verðmælir stærstu lánveitinga,
viðskifta og siglinga, notuð ekki
síður af öðrum þjóðum en Eng-
lendingum sjálfum.
Islenzkir bændur, sjómenn og
útgerðarmenn þola ekki auMð
verðfall frá því sem orðið er, og
raunar tvísýnt hvernig þeir
standa það af sér, ef ekki
greiðist úr. Norska krónan
er fallin eins og pundið. Ef ís-
lenzku krónunni hefði verið hald-
ið í óbreyttu gullgengi, þá hefðu
allt að því 20% færri íslenzkar
M’ónur fengist fyrir það kjöt,
sem flutt er út í haust til Nor-
egs og Englands. Mestallur ís-
lenzkur fiskur er seldui' í sterl-
ingspundum. Verðfall á pundinu
er um fiskverð þyngra á met-
unum en hitt, að lírinn og- peset-
inn hafa haldið sér nokkurnveg-
inn. Útgerðin er auk þess búin
að þola svo þungar búsifjar af
lausgengi pesetans, að hún er vel
að því komin að nokkur verð-
hækkun geti nú orðið í íslenzk-
um krónum. Vonandi leiðir hin
nýja skráning af sér hækkandi
verð á útflutningsafurðum okkar
yfirleitt. En það er ekM víst hve
langan tíma sú verðhækkun tek-
ur. Öruggust ætti verðhækkunin
að vera í viðsMftum við þær
þjóðir, sem halda fast við
hið eldra gullgengi, svo sem í
ullarsölu til Bandaríkjanna.
Skuldabyrði bænda og annara
hefir aukizt stórlega af verðfalli
undanfarins hálfs annars árs, og
er í því ekkert ranglæti fólgið
gagnvart öðrum, að sú byrði létt-
ist nokkuð til móts við þann
þunga, sem skuldirnar höfðu, er
þær voru stofnaðar. Svo mætti
lengi rekja ástæðurnar fyrir rétt-
mæti hinnar nýju sMáningar, og
er þess að vænta, að allir sjái
nauðsyn hennar, nema þeir, sem
vilja nota vaxandi kreppu til að
láta stéttirnar bítast fastar en
áður „eins og gaddhesta um illt
fóður“, svo ég nú vitni til meist-
ara Jóns. En þeim ferst illa og
óþjóðlega, sem byggja vilja auk-
ið fylgi á auknum vandræðum.
Það gróðabrall er ekki betra en
hvað annað.
Verðfall gjaldeyris gagnvart
gulli leiðir auðvitað til verð-
hækkana á vörum. Á þann hátt
kemur verðfall gjaldeyrisins fram
gagnvart almenningi. Hvernig sú
verðhækkun hagar sér er ekki
varlegt að segja fyrirfram. En
óréttmæt er öll verðhækkun á
fyrirliggjandi birgðum, sem þeg-
ar hafa verið greiddar erlendis.
Og óréttmæt er öll verðhækkun
á birgðum, þó þær séu keyptar í
skuld í erlendum gjaldaurum
þeirra landa, sem fellt hafa
gjaldeyri sinn í verði móts við
íslenzka krónu og sterlingspund.
Vörur, sem innfluttar verða hér
eftir, frá þeim löndum eiga ekki
heldur að hækka í verði nema að
því skapi, sem verðbreytingar
verða í útflutningslöndunum. Er
skylt* að gera þær ráðstafanir
sem heimilar eru til að hindra
það, að beitt verði okri í skjóli
hinna nýju sMáninga. Atvinnu-
málaráðuneytið mun skipa nefnd
til að athuga nákvæmlega verð-
breytingar innanlands á aðfluttri
vöru og fylgjast með um það,
hvort þær eiga stoð í breytingum
á erlendu heildsöluverði og flutn-
ingsgjöldum. — Er þess og
ekki vanþörf almennt vegna
þess, að stórfelldar verðlækkanir
hafa átt sér stað á erlendu heild-
söluverði síðustu tvö árin, en
smásöluverðið vill jafnan vera
tregt í taumi. Eykst því oftlega
á verðlækkunartímum millibilið
milli smásölu- og heildsöluverðs,
en í það bil sezt, þegar til lengd-
ar lætur, auMnn kaupmanna-
fjöldi, og er þá hver kaupmaður
ekki betur kominn en áður, en
eðlileg verðlækkun orðin óMeif.
Hefir þessa sannarlega gætt hér
á landi eins 0g annarsstaðar, og
því full þörf verðlagsnefndar til
rannsóknar. Ef rannsókn þessi
geíur tilefni til, mun gripið til
þeirra ráða, sem duga gegn oMi
í skjóli gengisbreytinga.
Þá hefir fjármálaráðuneytið
ennfremur gert þá ráðstöfun í
samráði við Landsbankann, að
sMpa fyrir um, að engin gjald-
eyrisverzlun megi fara fram
nema fyrir milligöngu bankanna,
og þeim jafnframt sett að tak-
mai’ka, eftir því sem við verður
komið, gjaldeyrissölu til inn-
ílutnings á óþarfa vörum. Gjald-
eyrisverzlunin mun raimar að
mestu hafa farið fram gegn um
bankana, en á tímum verðlækk-
unar og sölutregðu á útlendum
afurðum, er skylt að koma í veg
íyrir að breyting verði á því.
Er máske aðallega hætta á því,
að gjaldeyriskaup til innflutn-
ings á óþarfa leiti fram hjá
bönkunum, ef þeir sýna viðleitni
til að draga úr honum. En að
öðru leyti skapar hin nýja sMán-
ing enga aukna örðugleika í
gjaldeyrisverzluninni. Ef ís-
lenzkri krónu hefði verið haldið
mun fyrir ofan sterlingspundið,
hefði sennilega tregðast enn meir
en áður sala útflutningsafurða og
jafnframt tregðast heimflutning-
ur erlends gjaldeyris í von um
hagstæðara gengi síðar. Hvort-
tveggja hefði verið hættulegt
fyrir gjaldeyrisverzlunina, en nú
er því ekki til að dreifa. Hin
nýja skráning skapar að sjálf-
sögðu þá mestu ró um eftirspum
og framboð erlends gjaldeyris
sem skráningin sjálf yfirleitt
getur gert. Er hér um að ræða
ríka ástæðu til þeirrar ákvörðun-
ar, sem gengisnefnd hefir gert, i
viðbót við það, sem áður hefir
verið talið.
Þau rök, sem liggja bakvið
hina nýju skráningu eru öryggi
g j aldey risver zlunarinnar, alþ j óð-
arráðstafanir, sem England hefir
haft forgöngu um, til verðhækk-
unar á afurðum, og vald sterl-
ingspundsins yfir verðlagi ís-
lenzkra afurða. Verðgildi sterl-
ingspundsins hefir að vísu breyzt,
en það er innri nauðsyn og traust