Tíminn - 24.10.1931, Side 1

C t m a n s ec t jargötu 6 a.
©ptn öaglega fl. 9—6
Símt 2353
©faíbferi
og afgrci6sluma&ur Cimans «r
Hannoetg þorsteinsöótttr,
Cœfjargötu 6 a. SeyfjaDÍf.
XV. árg.
Reykjavík, 24. október 1931.
Kreppan
Meðan heimilin og- þjóðirnar
búa mest að sínu, koma ekki upp
aðrar kreppur en þær, sem stafa
af breytilegu árferði. Þegar fram-
leiðslan gengur mest til heimil-
isþarfa, kjöts og mjólkur er
neytt heima, kembt, spunnið og
ofið úr ullinni og lítið keypt að,
er afkoman öll komin undir ár-
ferði og atorku. Sól og regn, ís
og eldgos valda þá góðæri eða
hallæri. En þegar viðskipti eflast,
útflutningur og innflutningur
vex, heimila og þjóða á milli,
kemur verðlagið að miklu leyti í
stað árferðis að því er snertir af-
komu manna. Þá getur orðið hall-
æri í góðæri og góðæri í hallæri,
ef svo mætti segja, eftir því
hvort verðlag er hagstætt eða ó-
hagstætt. Lágt verð á afurðum
og hátt verð á aðkeyptum vör-
um getur gefið tap, þó afrakstur
búsins sé mikill, og litlar afurðir
góðan arð ef þær eru í háu verði,
ef aðkeypta varan er ódýr.
Viðskifti heimila og þjóða á
milli fara í rauninni fram í vör-
um, en þegar viðskiptin eru mik-
il, verður ekki komizt af án pen-
inga. Peningarnir eru bæði verð-
mælir og verðmiðill. Auknum við-
skiptum fylgir vaxandi peninga-
notkun, og má segja að nú sé
svo komið, að öll viðskipti, sem
einhverju skifta fari fram í pen-
ingum. En þar sem peningamir
ráða, geta orðið mikiu stórfelld-
ari breytingar á verðlagi einnar
vörutegundar gagnvart annari,
en þegar sldfzt er á afurðunum
sjálfum. Peningaverzlunin skapar
ekki sömu festu og vöruskifta-
verzlunin. Auk þess geta hægiega
orðið breytingar á verðmæti pen-
inganna sjálfra, ekki sízt síðan
hætt var að nota gullið sjálft og
í þess stað teknir upp seðlar,
sem raunar eiga að vei’a tryggð-
ir með gulli. Þá getur og verðið
á gullinu sjálfu, sem á að standa
bak við seðlana, breytzt, og veld-
ur það sömu truflunum. Einkum
er það á síðasta áratug að gullið
hefir reynst mjög stopull mæh-
kvarði og lausara sambandið milli
verðgildis þess og seðlanna en
áður var. Veldur þetta allt trufl-
unum í viðskipta- og atvinnulífi.
Á síðari tímum, eftir að við-
skipti tóku að eflast milli þjóð-
anna og peninganotkun óx, hefir
viðskipta- og atvinnulíf jafnan
gengið í öldum. Verðlag hefir
aldrei haldizt stöðugt um lengra
tíma og hafa kreppur fylgt lágu
verðlagi en velgengni háu verð-
lagi. Hagfræðingum ber ekki sam-
an um hvað veldur þessum öldu-
gangi, en svo jafn hefir hann
verið og óbrigðull, að það líkist
náttúrulögmáh. Er það eftirtekt-
arvert að þessi hringrás við-
skiptalífsins hefir oftlega tekið
um fjörutíu mánuði, og var það
þó regiubundnara fyrir stríðið
mikla en síðan. Árin 1928 og
1929 voru velgengnisár en 1930
og 31 kreppuár. Við erum nú í
öldudalnum. En þessi hringrás
viðskiptalífsins er þó ekki nægi-
leg út af fyrir sig til að
skýra hina geigvænlegu kreppu,
sem nú stendur yfir. Ýmsar
orsakir geta dregið úr öldu-
ganginum eða aukið hann. Og
nú ber svo til að breyttir at-
vinnuhættir, aukin framleiðsla og
skuldaskifti þjóðanna hafa aukið
stórlega þær öldur, sem annars
verður að telja eðlilegar og ó-
hj ákvæmilegar í viðskipta- og at-
vinnulífi.
Undanfarin tíu ár hafa orðið
stórfelldar breytingar í ýmsum
atvinnugreinum. Hefir þess gætt
mest í landbúnaði og ýmsum iðn-
aði. Stórfeildastar hafa breyting-
arnar orðið í Norður-Ameríku.
Tekizt hefir að láta korntegund-
ir þroskast á 100 dögum, sem
áður þurftu 130 daga til að ná
fullum þroska. Ilefir það flutt
takmörk kornræktarinnar hundr-
uð kílómetra norður á bóginn.
Dráttarvélar og aðrar landbúnað-
arvélar í sambandi við þær, hafa
verið endurbættar og fjölgað stór-
lega. Mannsaflið er nú margfalt
máttugra en áður. Ný lönd eru
tekin til ræktunar og hveiti og
kornframleiðsla hefir aukizt stór-
lega. En á sama tíma kornneyzla
ekki jókst í heiminum. Launa.
hækkun, bæði bein og óbein vegna
gengishækkunar, hefir leitt af
sér fráhvarf frá hinum ódýra
kornmat og aukna eftirspurn eft-
ir kjöt-, fiski- og mjólkurbúsaf-
urðum. Fram á síðustu tíma hafa
þær afurðir því haldizt í sæmi-
legu verði, en þegar svo kreppan
ágerðist, minnkaði eftirspurnin,
og er þetta ein ástæðan til þess,
að kreppan varð ekki tilfinnan-
leg hér á landi fyr en rúmlega
ári síðar en annarsstaðar. En
um kornyrkjuna er það að segja,
að óseldar bii'gðir hafa auk-
izt ár frá ári og allar til-
raunir til að halda uppi verðinu
með verzlunarsamtökum bænda
brúgðust þegar kreppan reið yfir.
Vegna vaxandi vélanotkunar í
akuryrkjunni færist hún meir
yfir í stóriðju, og fjöldi smá-
bænda og verkamanna flosnaði
upp eða missti atvinnu sína. 1
Bandaríkj unum einum er talið að
fjórar miljónir manna hafi síð-
ustu árin horfið úr sveitunum
vegna erfiðleika landbúnaðarins
og sezt að í kaupstöðum, flestir
sem atvinnuleysingjar. Eldri
skuldir urðu þeim óbærilegar er
afurðirnar féllu stórum í verði
Á síðustu tíu árum hafa og
crðið miklar framfarir í ýmsum
iðnaði. Hátt kaup hefir gert al-
menningi fært að kaupa ýms
gæði, sem áður var ekki fyrir
aðra en efnamenn að njóta. Nýj-
ar uppgötvanir sköpuðu nýjan
iðnað og freistuðu almennings
til útgjalda, sem áður komu ekki
til greina. Bílar, grammofónar,
útvarpstæki o. s. frv. seldist óð-
flgua. Silki og gerfisilki vann á
gagnvart ullar- og baðmullarvör-
um. Tízkan breyttist með vaxanda
hraða. Gömlum plöggum var
kastað hálfslitnum, þegar ný
tizka heimtaði. Tízkukóngarnir
kunna ráðin til að auka umsetn-
ing sína, og hégómagirndin er
öruggur viðskiptavinur. Eldri iðn-
greinar voru þungar í vöfum og
löguðu sig seinlega eftir þörfum
nýrri tíma. Nýjar orkulindir,
olía og rafmagn, háðu harða bar-
áttu og sigursæla við kolin. En
allar breytingar urðu til að auka
atvinnuleysið, en styrkir og at-
vinnubætur lögðust með miklum
þunga á hið lifanda sta.rf. Til þess
að auka sölumöguleikana voru
hinar dýrari iðnaðarvörur seldar
gegn afborgun, en það dró úr
eftirspurn næstu ára, auk þess
sem það freistaði almennings til
meiri kaupa en efni stóðu til.
Þannig undirbjó velgengnin
kreppuna. Stórstígum framförum
og breytingum á lifnaðarháttum
fylgir jafnan afturkippur.
Það var ekki við því að búast,
að lækkanda vöruverð og vaxanda
atvinnuleysi gæti til langframa
staðið undir skuldabyrði fyrri
ára. Einstaklingar höfðu á lág-
gengistímum keypt jarðir og
flutninga- og framleiðslutæki.
Kaupin voru miðuð við lægra pen-
ingagildi eða hærra vöruverð. En
þegar peningarnir hækkuðu og
afurðirnar lækkuðu, brast gjald-
þolið. Myntir flestra þjóða voru
komnar í fast horf árið 1928.
Mörg lönd höfðu hækkað gjald-
eyri sinn stig af stigi, en lækkun
framleiðslukostnaðar, sem var
skilyrðið fyrir því að hágengið
gæti haldizt, kom aldrei. Ófriðar-
skuldirnar, sem voru stofnaðar á
tímum þegar peningarnir höfðu
lágt gildi gagnvart vörum og
vinnu, þyngdust að sama skapi
sem vöruverð lækkaði. Auður
verðbrjefaeigendanna óx en þjóð-
irnar urðu fátækari. Gjaldeyrir
sumra þjóða, eins og t. d. Þjóð-
verja, hafði raunar orðið að
engu og þar með voru allar inn-
anlandsskuldir úr sögunni, en
þeim var þá jafnframt gert að
greiða svo miklar ófi'iðarskaða-
bætur, að byrðin varð engu að
síður óbærileg. Ríkisskuldir Eng-
lendinga eru nú tífaldar móts við
það sem var fyrir ófriðinn.
Frakkar og Bandaríkjamenn
eru nú auðmennirnir meðal þjóð-
anna. Þeir hafa haft miklar tekj-
ur að lieimta af öðrum þjóðum.
En báðar þessar þjóðir flytja
mikið út, en draga úr inn-
flutningi með háum tollum. Þær
gátu því ekki tekið greiðslurnar
í vörum. Það voru því ekki
nema tvær leiðir til að jafna
greiðsluhallann, annaðhvort að
flytja inn gull frá hinum skuld-
ugu þjóðum eða veita ný lán upp
í gömul. Vegna ótryggs atvinnu-
rekstrar var mjög tregt um nýj-
ar lánveitingar og var þá ekki
annars kostur en að heimta gull
upp í greiðsluhallann. Þannig
runnu þrír fjórðu hlutar alls
þess gulls, sem til er í heiminum,
til þessara tveggja landa, en gull-
þurð annara landa olli samdrætti
á seðlaútgáfu, sem stuðlaði að á-
framhaldandi verðlækkun.
Aðgangshörðu lánardrottnun-
um er oft kennt um þegar
skuldunautar komast í þrot, og er
það mála sannast, að báðum er
mestur hagur að því, að skuldu-
nautnum verði ekki óbærilegt.
Falla nú þung orð í garð Frakka
og Bandaríkjamanna af hálfu
margra annara þjóða. Og er það
ljóst, að ekki verða vandræðin
leyst, nema þjóðirnar sjái, að
þær hafa sömu hagsmuni og ríka
skyldu til að létta af vandræðun-
um. 1 vor sem leið komust aust-
urríkskir bankar í ógöngur, í
sumar urðu þýzkir bankar að
loka, þar til sex mánaða gjald-
frestur var fenginn á erlendum
bréfkaflar
Ég hafði hugsað mér, kæri rit-
stjóri Tímans, nú þegar slaknar á
sumarannríkinu, að senda þér nokkr-
ar sundurlausar hugleiðingar um
daginn og veginn, ef þér sýndist að
hola þeim niður í einhverju horni
Tímans við tækifæri.
I.
Orðið „Iífsvenjubreyting“ er einn
af þeim sáru broddum, sem Jónas
Jónsson ráðlierra hefir í ritgerðum
sínum stungið iim í hold íhaldsins.
Orðið lætur í eyrum burgeisanna
svipað því sem ætla mætti að lúður-
hljómur hins efsta dags léti í eyr-
um stórsyndarans. í orðinu birtist
reiddur knefi staðreyndanna, sem
ekki verða umflúnar og sem koma
yfir þá með ómótstæðilegum þunga.
þegar Framsóknarmenn héldu fund
sinn í óróavikunni svonefndu síðast-
liðinn vetur, höfðu nokkrir bylting-
arforingjar íhaldsins látið flytja
mikla lirúgu af beinum á tröppur
Eimskipafélagshússins. Beinin voru
nöguð. Nokkrir tugir af pólitískum
skríl íhaldsins stóðu í hnapp um-
liverfis beinin og æptu. Ilvað tákn-
aði þetta? Beinin voru tákn um sál-
arástand þeirra manna, sem ekki
gátu lengur vaðið í fé bankanna
upp yfir axlir. Ópin og skrílslætin
voru reiðiteikn og heiftarbragur bur-
geisanna út af því, að mega ekkiein-
ir öllu ráða i landinu.
það var vissulega eftirtektarverð
„lifsvenjubx-eyting", að verða nú, í
stað þess að eyða fé bankanua í ó-
liófi, að æpa á strætum úti yfir nög-
uðum beinum. Finnst þér ekki von,
að reiði mannanna væri mikil?
Verður hún ekki skiljanleg, þegar
iiugleidd eru eftirfarandi dæmi:
skuldum, í haust féll sterlings-
pundið og margir aðrir gjaldaur-
ar samtímis, og nú síðasta hálfa
mánuðinn streymir gulhð frá
Bandaríkjunum. Röðin er nú kom-
in að þeirn, enda hafði gullið ekki
reynst máttugt til að skapa vel-
gengni þar í landi. Nú standa
Frakkar einir eftir. Þar í landi
er lítið atvinnuleysi og mikið
gull. Mæna nú þangað augu allra.
Alþjóðafundir um fjármál og at-
vinnumál standa fyrir dyrum.
Hafa þeir nóg verkefni. Án nýrra
samninga um skuldaskipti þjóð-
anna verður enginn bati. Án
hækkanda verðlags á afurðum
kemur engin velgengni. Og án
þess að fundin verði ráð til að
hindra stórfelldar verðbreytingar,
verður velgengnin ekki varanleg.
Máske verður gullfætinum ekki
treyst lengur, svo illa, sem hann
hefir þjónað tilgangi sínum síð-
ustu tíu árin. Viðfangsefnin eru
stór og nauðsynin mikil, enda má
búast við stórum tíðindum á yfir-
standanda vetri, hvort sem þau
verða góð eða ill.
Meðan óveðrið gengur yfir, er
oss íslendingum skylt að skjótast
undir þak innlendrar framleiðslu.
Framleiðslan ber sig nú öll illa
og þó er þangað skjóls að leita.
Það er þrefallt gagn að því að
búa nú meir að sínu en áður, í
fyrsta lagi dregur það heldur úr
verðlækkun fyrir framleiðend-
urna, í öðru lagi skapar það at-
vinnu innanlands og í þriðja lagi
sparar það erlendan gjaldeyri.
Það er því skylt að ganga lengra
um kaup á íslenzkum afurðum
en nokkur innflutningshöft geta
tryggt.
Ásgeir Ásgeirsson.
67. blað.
1. Copland og nokkrir félagar hans
úr hópi íslenzkra burgeisa höfðu um
eitt skeið 8 miljónir af fé íslands-
banka á milli handa í einu. Af því
fé töpuðust 1900 þúsundir króna.
Eftir það hélt hann áfram að fá
endurtekin stórlán ofan á endurtekn-
ar stóreftirgjafir, unz tap bankans á
lionum nam á 4. miljón króna. þá
lokaði breyting á stjóm bankans fyr-
ir þann austur.
2. Sæmundur Halldórsson í Stykk-
ishólmi átti í ársbyrjun 1929 af-
sagða víxla i íslandsbanka er námu
til saman rúmlega 500 þús. kr. og
hafði um langt skeið engin grein
verið gerð fyrir vöxtum. Ekki vissu
menn til að Sæmundur ætti það,
sem teljandi væri, annað en þessa
víxla. Hann hafði litla verzlun og
enn minni útgerð. þetta þótti stjóm-
endum bankans, þeim Eggert Claes-
sen og Sig. Eggerz, slik fyrirmynd,
að þeir bókstaflega opnuðu bankann
fyrir Sæmundi. Gekk Sæmundur síð-
an í bankann og hóf þar upphæðir
mánaðarlega, ýmist 10, 15 eða 20
þús. unz hann hafði tekið til viðbót-
ar um 150 þús. kr. Ekki var af
bankans hálfú minst á tryggingar
fyrir viðbótarlánum né vexti aí hinu
eldra. Upphæðirnar voru greiddar
refjalaust eins og mánaðarlaun. Tap
bankans á Sæmundi nam um 700
þús. kr.
3. Árið 1927 og árin þar á undan
átti Gísli Johnsen í Vestmannaeyj-
um örðugt með vaxtagreiðslur af
sinum stóru lánum í íslandsbanka
og féllu miklar greiðslur niður. það
ár gerði hann kaupmála við konu
sína og gaf henni húsið við Túngötu
18 i Reykjavík, metið á 140 þús., auk
liúsgagna, er metin voru 30 þús.
kr., samtals 170 þús. kr. Banka-
stjórar íslandsbanka ympruðu á þvi
við Gísia, að kaupmálinn væri at-
hugaverður, þar sem hann skuldaði
bankanum mikið fé. Gísli bauð bank-
anum upp á gjaldþrot. þá lét bank-
inn sér nægja að taka 60 þús. kr.
veð i eigninni, en gaf konu Gisla af-
ganginn, 110 þús. kr. Ekki er mér
kunnugt um tap bankans á Gísla.
þessi dæmi um íjárstjórn burgeis-
anna eru tekin af handahófi og eins
og liandfylli úr ámu. þau eru eklii
annað en stuttur kafli úr löngum
róman, þar sem menn eins og Sand-
gerðis-Loítur, Stefán Th. og þórður
Flygenring eru aðal söguhetjurnar.
Brestur rúm til þess að rekja þá
sögu hér. Enda grefur fortíðin nöfn
hinna gleymdu. En á þennan og
sviplíkan hátt hafa 33 miljónir af
fé bankanna farið i súginn á siðast-
liðnum áratug.
Finnst þér ekki von, að orðið „lifs-
venjubreyting" láti illa í eyrum þess-
ara manna
Áður fyrri óðu þeir i fé bankanna
eins og þeir ættu það sjálfir og vissu
ekki aura sinna tal. Nú reka þeir
sig á nokkrar hömlur nýrra skipu-
lags um fjárstjórn.
Áður fyi’ri kunnu þeir sér ekkert
hóf um eyðslu og yfirlæti. þeir
byggðu hallir með stórum skraut-
sölum, til þess að lialda í burgeisa-
veizlur; þeir keyptu laxár landsins
milli fjalls og fjöru eða leigðu þær
um langt árabil sér til leikfangs og
byggðu sér þar skraut-„villur“; þeir
jusu fé bankanna i pólitíska flokks-
sjóði og hóflausan blaðakost, leigðu
heilan her ófyrirleitnustu manna,
til þess að halda uppi sorpritun,
blaðalygum, flugumennsku og mút-
um. Gullöld svindilbrasksins með
öllu óhófi sínu og fjáraustri fylti
huga þessara manna vitfirringsleg-
um draumórum en hjörtu þeirra
drambi, svo að þeir hugðu að jörðin
væri sköpuð handa þeim einum: að
öll viðleitni til almenningsheilla
væri fyrirlitleg, allar aðrar stéttir
manna til þess eins fallnar að vera
fórnardýr á altari oflætisins og vera
troðnar undir hæl hóflausrar, vit-
lausrar samkeppni.