Tíminn - 12.12.1931, Blaðsíða 1

©jaíbfeti
og afgrci6sluma&ur Cimans et
&£ n n d c i 3 p o r s t e i n s b ó 11 i r,
€ccfjaro,ötu 6 a. ííeyfjamf.
^fgteibsía
Cimans cr i €o2Íjargötu 6 a.
(Dpin óaglega fl. 9—6
Sími 2353
XV. árg.
Reykjavík, 12. desember 1931.
74. blað.
ðliíiflkirsHiíldmiilíinlii
Síðan 1926 hafa verið í gildi
lög um einkasölu á síld. Höfund-
ar einkasölu þesarar mega þeir
teljast Ólafur Thors og Björn
Líndal. Þeir báru fram frv. um
einkasölu á síld á þingi 1926. Frv.
þeirra var þá samþ. með stuðn-
ingi okkar Framsóknarmanna. Við jj
viðurkenndum að vísu, að frv. •
væri gallað, en að ástandið um ;
sölu ísl. síldar í höndum innlendra
og' útlendra braskara og leppa
væri svo hörmulegt, að sjálfsagt
væri að gera tilrauri til að finna
nýtt skipulag.
Fvrir Ólaf Thors var fram-
burður þessa frv. greinilegur per-
sónulegur ósigur. Hann hafði
hamast á móti allri tilhlutun rík-
isvaldsins um verzlunina. Hann
var einn hinn yfirlætismesti yfir-
borðsmaður, sem fékkst við sölu
á síld • þar sem samkeppnin
drottnaði. Með því að koma á
hnjánum og biðja samvinnumenn
þingsins og verkamenn að hjálpa
sér, móti sér sjálfum og sinni
stétt, þ. e. þeim, sem verzluðu
með síld, hafði hann játað sig yf-
irunninn og gersigraðan sem fram
kvæmdamann í frjálsri sam-
keppni. Honum var þá líkt farið
eins og ósjálfstæðum drykkju-
manni, sem biður konu eða barn
að geyma fyrir sig vínflöskuna,
af því að hann hafi ekki nógan
þrótt til að eiga „eldvatnið“ eins
og frjáls maður.
Og' hversvegna voru Ól. Th. og
B. Líndal svo aðþrengdir í hinni
frjálsu samkeppni að þeir urðu
að draga upp hvítan fána og biðja
andstæðinga sína um að hjálpa
sér til að verða ekki „rúineraðir
og knekkaðir“ eins og Tyrkja-
soldán forðum?
Eitt dæmi nægir til að sýna
hversvegna -Mbl.-menn urðu 1926
að afneita kenningu sinni um
frjálsa samkeppni í síldarverzlun.
Það er hin fræga saga um Garð-
ar Gíslason og Óskar Halldórsson
frá 1919. Garðar hafði efnast á
verzlun sinni, og mun um það
leyti hafa verið álitinn vel efn-
aður maður. Hann er það sjálf-
sagt enn, því að kaupmenn myndu
varla kjósa sér sem formann
nokkurn þann, sem ekki væri
múraður af peningum. En í þetta
sinn missti Garðar þó stóra fé-
fúlgu, eítir íslenzkum mæli-
kvarða, á síldarbraski. Garðar
gekk þá í félag við Óskar Hall-
dórsson, sem að öllu samtöldu ber
höfuð og herðar yfir keppinauta
sína í síldarverzlun hér á landi:
Raunin varð og sú í þetta sinn.Um
haustið er talið að síld þeirra fé-
laga liafi verið seljanleg fyrir 95
kr. tunnan. Óskar vildi selja.
Garðar vildi ekki selja. Svo hrap-
ar síldin skyndilega, eins og nú
að því er virðist ofan í ekki neitt.
Talið er að þeir félagar hafi tap-
að þetta haust hátt upp í hálfa
miljón króna. Af ástæðum, sem
hér koma ekki til greina, mun
tapið aðallega hafa lent á Garð-
ari. Þó að maðurinn væri efnaður
og sé það vafalaust enn, þá var
engin von, að hann gæti snarað
. út þessu fé. íslandsbanki hafði
lánað mikið af því, og þar mun
þessi skuld standa enn býsna
þungbær, flutt yfir í Utvegsbank-
ann. Þó að mikið af fasteignum
standi að veði fyrir slíkri skuld,
og þó að bankinn fái endanlega
upp úr þeim veðum eða á annan
hátt fulla borgun fyrir síldartap-
ið á þessum lið, þá sjá allir hve
mjög slík töp festa veltufé lands-
manna, bæði fyrir einstökum
kaupmanni og fyrir bankanum
sjálfum. Slík óhöpp eins og þetta
þurkuðu upp fé Islandsbanka, svo
að hann veslaðist loks upp í hönd-
um íhaldsins, sem stjórnaði hon-
um.
Afneitun Ólafs Thors og Bj.
Líndals á kenningunni um
„frjálsa verzlun" að því er sneri,-
ir síld var alveg fullkomin 1926.
Óhöpp, sem gengu í svipaða átt
eins og það sem hér er sagt frá,
höfðu skaðað útvegsmenn og
banka um miljónir. Ef rannsökuð
væru lán Jóns Auðuns í síld á
ísafirði um 1919 myndu sjást
mörg og stór töp hjá vinum hans,
sem fengu fé þjóðarinnar i síldar-
brask og töpuðu því.
Norðanlands, meðal hinna
stærri síldarkaupmanna, gerðust
einnig svipuð tíðindi. Ásgeir Pét-
ursson, sem um þær mundir var
talinn stórefnaður, tapaði þá fyr-
ir samskonar verzlunarhyggindi
gífurlegum upphæðum. Rétti
hann aldrei við eftir það og tók
bankinn við þrotabúi hans.
Ólafur Thors og Líndal höfðu
því ríkulega ástæðu til að snúast
yfir á einkasölufyrirkomulag um
síldarsölu, og þeir gerðu það
■hreinlega 1926. Næsta vor 1927
átti einkasala þeirra að byrja.
Magnús Guðmundsson var tryggð-
ur fyrirfram að gefa leyfið. En
þó kom engin einkasala það ár.
Þegar til átti að taka, fundu þeir
kumpánar, að þeir voru hvorki
menn til að skapa nýtt skipulag
um síldarverzlunina né að fram-
kvæma það. Þeir gátu ekki meira
en afneitað sinni gömlu kenningu
og beðið urn einkasölu.
Þannig stóð er þing kom sam-
an 1928. íhaldið hafði beðið ósig-
ur við kosningarnar. Það hafði
skilið við síldarmálin í sama
ófremdarástandinu og þau höfðu
altaf verið í. Eini arfurinn í þeim
efnum var viðurkenning þeirra,
að ríkisvaldið yrði að bjarga síld-
armönnunum. Sjálfir höfðu þeir
sprungið á framkvæmdinni. Þeir
biðu eftir því að þeim væri bjarg-
að.
Á þingi 1928 komu tveir þing-
menri úr sjávarkjördæmum með
breytingar á hinu dauðfædda fyr-
irkomulagi Ól. Th. og Líndals.
Einkasalan átti að haldast. Ut-
vegsmenn og verkamenn áttu að
hafa jöfn völd, tvo fulltrúa hver,
en stjórnarflokkurinn tilnefna
oddamanninn. Ilann átti að stilla
til friðar milli öfganna, og leggja
til skiptis lóð sitt á vogarskálina,
eftir því sem málavextir voru til.
Skipulag síldareinkasölunnar
var byggt á því að útgerðarmenn
og verkamenn eða sjómenn ættu
að ráða mestu. Oddamaðurinn frá
miðflokknum átti að vera og varð
friðstillir milli andstæðanna,
íhalds og verkamanna. Skipulag
einkasölunnar var að þessu leyti
einskonar fyrirrennari þjóðstjórn-
anna, sem sumar erlendar þjóðir
tala nú um og reyna. Gallar og
kostir þessarar tegundar af sam-
bræðslu hafa komið í ljós, en ekki
síður gallarnir.
íhaldið kom tveimur af sínum
helztu köppum úr síldarbraskinu,
Ásgeiri Péturssyni og Birni Lín-
dal í stjórn einkasölunnar. Verka-
menn tilnefndu Erling Friðjóns-
son og Steinþór Guðmundsson.
Fi-amsóknarmenn völdu sem odda-
mann Böðvar Bjarkan. Varð
einkasölunni hið mesta traust að
kunnugleika hans á þessum mál-
um, óhlutdrægni hans og lögvísi.
Fyrstu árin gekk einkasalan
eftir vonum vel. Framleiðslan var
nokkuð örugg, og verð fyrir salt-
síld var þau ár miklu hærra en
fyrir bræðslusíld, en áður var
venjan að það héldist í hendur.
Eins og ég hefi áður sagt fékk
hver sitt hjá einkasölunni: Ut-
vegsmenn, kaupmenn, verkamenn,
sjómenn, bankar og ríkissjóður.
Og þetta var nýtt fyrir flesta
þessa aðila.
Smátt og smátt .komu í ljós
ágallar á „þjóðstjórn“ síldareinka
sölunnar, og þeir ágallar valda nú
því, að forsætisráðherra héfir
neyðst til að taka í bili valdið af
stjórn hennar af þeim tveim aðil-
um, sefn eftir skipulaginu áttu að
ráða þar mestu, þ. e. útvegsmönn-
um og verkamönnum.
Síldareinkasalan hefir lent í
vandræðum af því að surnir af
forkólfum íhaldsmanna 'og' sósíal-
ista hafa innleitt í verzlunina
„lífsvenjur", sein tilheyrðu hinu
gamla brasklífi, en áttu ekki hér
lieima.
Eitt dæmi sýnir hvað hér var
að. Árið 1929 kemur upp skemmd
í síld, sem Björn Líndal hefir lát-
ið verka á Svalbarðseyri. Slíkt
getur alltaf komið fyrir og þurfti
ekki að vera viljaverk. Utflutn-
ingsnefndin tók þvl eins og
mönnum sómdi, og skipar Birni
að endurborga skaðann, eins og
vera bar, og hann virðist hafa
beygt sig, en líklega ekki viljug-
ur. Næsta ár kemur upp skennnd
á sama hátt í síld, sem Steinþór
Guðmundsson bar ábyrgð á og
verkuð var af félagi nokkurra
verkamanna á Akrueyri. Þá átti
hann og verkamennirnir vitanlega
að endurborga skaðann, eftir
mati, En hvað skeður. Líndal og
Steindór, fulltrúar auðvalds og
öreiga ganga í eina flatsæng um
málið. Steinþór og verkamenn
sleppa við að endurborga sínar
skemmdir, og Birni eru upp
í hans bróðurhlut borgaðar
skemdimar frá árinu áður.
Á þennan hátt eyðilagðist
„mórall“ þessarar þjóðstjórnar.
Á þennan hátt hurfu áhrif Fram-
sóknar úr stjórn einkasölunnar,
þar sem mest reið á. Þegar hat-
ursfullar andstæður tóku höndum
saman um það eitt að afstýra
eigin tapi og veltu því yfir á fyr-
irtækið sem þeir stjórnuðu, þá
var fótum kippt undan starfi
þeirra sem trúnaðarmanna al-
mennings.
Mér er nokkuð kunn saga ís-
I lenzku kaupfélaganna og Sam-
| bandsins. Mér er ekki kunnugt
‘ um, að þar sé nokkurt dæmi hlið-
stætt framkomu þessara tveggja
trúnaðarmanna íhalds og sósíal-
ista. Og ég leyfi mér að fullyrða
að hvorki kaupfélögin né Sam-
bandið hefðu lifað fram á þenn-
an dag, ef leiðtogar þeirra hefðu
komið fram eins og fulltrúar út-
gerðarmanna og sjómanna í þessu
dæmi.
Rúmið leyfir ekki að þessu
sinni að skýra nánar, hversu full-
trúar íhaldsins og sósíalista í
útflutningsnefnd og framkvæmda-
stjórn svo sem Steinþór Guð-
mundsson, Björn Líndal og Einar
Olgeirsson, hafa komið fram í
þessum málum. En ýmislegt af
því tæi mun koma í dagsljósið
við nánari rannsókn -málsins. En
ekki verður komist hjá að nefna
fáein dæmi. Björn Líndal hafði
hina stóru söltunarstöð á Sval-
barðseyri, og Steinþór og Einar
komu upp svipuðum vinnustöðv-
um fyrir flokksmenn sína. Þeim
þótti léttir öllum, en einkum þó
Steinþóri og Einari, að fá einka-
söluna til að leggja fram fé fyrir
tunnur og salt. Síðar bættist við
verkalaun að nokkru leyti. Ef
fyrirtækinu hefði verið vel stjórn-
að, gat þetta gengið þolanlega.
En þegar litið er á ráðsmennsku
Einars Olgeirssonar, Steinþórs og
Líndals var varla við góðu að bú-
ast.
Þátttaka Steinþórs og Líndals
í síldarverzluninni hlaut að hafa
áhrif á dómgreind þeirra og ekki
alltaf til batnaðar. Vegna verk-
uöar þeirra dróst einkasalan inn
á að lána fé fyrir tunnur og salt
og' í vinnulaun. Og að öllum lík-
indum hefir einmitt þessi aðstaða
þeirra félaga átt drýgstan þáttinn
í höfuðóláni síldareinkasölunnar
nú í sumar: Of miklum söltunar-
leyfum.
Til að fá skip og mörg skip til
að sigla inn að Svalbarðseyri og
Akureyri með síld, þarf að vera
svo mikil aðsókn, að Siglufjörður
hafi ekki undan. Nú virðast þeir
félagar hafa veitt 30—40% of
mikil söltunarleyfi. Vegna hinn-
ar miklu framleiðslu eru nú um
50 þús. tunnur óseldar erlendis
og álíka mikið geymt hér heima.
Stórfé er falið í þessum tunnum,
salti og verkalaunum síldar, sem
ef til vill verður að einhverju
leyti með öllu óseljanleg og einsk-
is virði.' Einkasalan tapar á þessu.
En stjórnendur hennar úr íhalds-
og alþýðuflokki fengu mikla
vinnu handa fólki sínu og leigu
fyrir bryggjur sínar og söltunar-
aðstöðu bæði á Svalbarðseyri og
Akureyri.
Einar Olgeirsson virðist hafa
unnið með trú og áhuga fyrir
einkasöluna fyrsta sumarið. En
eftir því sem hann hefir sjálfur
lýst nú nýlega, þá ofbauð honum
svo mjög hin fyrstu misseri, hve
rnikið svokallaðir andstæðingar
hans, útgerðarmenn, græddu á
einkasölunni, að hann byrjaði að
reita gullhænuna handa flokks-
bræðrum sínurn, kommúnistunum.
Tók hann þá að espa verkamenn
í landi við Eyjafjörð til að gera
kaupkröfur, sem á rnargan hátt
voru í ósamræmi við síldarverðið.
Varð niðurstaðan sú af framkomu
hans og Steinþórs, að verkunin í
landi varð æ dýrari, en að sama
skapi féll hlutur sjómannanna. Af
þessu skapaðist eðlileg sundrung
í flokki verkamanna. Sjómenn
fundu, að Einar og Steinþór
hugsuðu næsta lítið um rétt
þeirra og hagsmuni og gættu
hvorki hófs né framsýni í kröfum
fyrir þá, sem að síldinni unnu í
landi. Myndi Alþýðuflokknum
verða erfitt að leysa þennan hnút,
ef þeir ættu að hafa veg og vanda
af þessum málum lengur.
Saga þessa máls er þá sú, að
síldarspekulantar höfðu um mörg
ár íþyngt fjárhag bankanna með
braski sínu. Eymd og vesöld
þeirra komst á það stig', að Ólaf-
ur Thors og Líndal flýja á náðir
ríkisvaldsins 1926. En fyrirkomu-
lag það, sem þeir fengu sam-
þykkt var svo óviturlegt, að þeir
treystust ekki til að starfrækja
það. Á þingi 1928 gera þeir Er-
lingur og Ingvar einskonar „þjóð-
stjórn“ í síldarmálunum, og veita
aðalvaldið þeim tveim stéttum,
sem atvinnuna stunda, útvegs-
mönnum og verkamönnum.
Með þessari ummyndun á
einkasölu Ólafs Thors og Líndals
var starfað í tvö, þrjú ár, með
sýnlega bærilegum árangri. En er
til lengdar lætur kemur í ljós, að
þær tvær stéttir, sem einkasalan
var gerð fyrir, og sem höfðu þar
mestra hagsmuna að gæta, út-
vegsmenn og sósíalistar, höfðu
ekki á þessu sviði nægilega mik-
ið af mönnum, sem að öllu sam-
töldu höfðu til að bera þann
manndóm og þroska, að þeim
væri trúandi fyrir slíku umboði.
Enginn Framsóknarmaður, sem
nokkuð hefir verið riðinn við
lagasmíði um einkasöluna eða
framkvæmd hennar, hefir haft
þar nokkurra sérhagsmuna að
gæta. Þeir hafa hvorki átt síldar-
plön eins og Líndal, eða leigt þau
eins og Steinþór, eða átt atkvæði
um sína eigin framleiðsluvöru
eins og þessir tveir menn, eða
haft ílokkshagsmuni um að
hækka verkunina í landi óeðlilega
eins og Einar Olgeirsson. Sama
má segja um Erling Friðjónsson.
Hans ólán í þessu efni er að hafa
haft sem samherja og trúaðar-
menn Steinþór Guðmundsson og
Einar Olgeirsson.
Framsóknarmenn hafa tekið
við verzlunaróstandi íhaldsins og
einkasölu Ólafs Thors og Líndals
í ófremdarástandi. Þeir hafa
reynt að laga hugmynd Ólafs.
Þeir hafa ekki tekið valdið 1 sínar
hendur, en reynt að fá leiðtoga
útvegsmanna og verkamanna til
að vinna eins og sæmilegir borg-
arar. Þetta hefir tekizt að sumu
leyti, en ekki nægilega vel. Þess-
vegna verða þeir Svavar Guð-
mundsson og Lárus Fjeldsted að
bjarga úr höndum þessara manna
því, sem bjargað verður.
Einkasala Ólafs Thors og Lín-
dals hefir strandað í bili. En
reynsla hefir fengizt, sem nokkuð
má byggja á í fr^mtíðinni. Og
einn verulegasti þáttur þeirrar
reynslu er það, hve lítið má
byggja á fólki eins og Asgeiri
Péturssyni, Líndal, Steinþóri og
Einari Olgeirssyni, þegar um
þjóðnýta vinnu er að ræða.
J. J.
-----o----
Rausnarleyan stuðning
hefir einn meðal marga Borgfirð-
inga veitt Reykholtsskóla. það er Vig-
fús Guðmundsson bóndi og veitingam.
í Borgarnesi. Hann hefir lagt í sjóð
ungmennafélaga 4^-5000 kr. í framlag
þeirra í Reykholtsskóla. Hann hefir
gefið og safnað um 800 kr. í hljóð-
færasjóð skólans, og hann og þorgils
íþróttakennari hafa beitt sér fyrir að
reist var hið mikla íþróttahús í Reyk-
holti, þar sem 600 manns gátu rúm-
ast við skólavígsluna. Og í þetta hús
hefir Vigfús gefið og lánað framundir
helming byggingarkostnaðar. Eru
slíks fá dæmi hér á landi, að efna-
litill maður leggi svo riflegan skerf
til almennra framkvæmda.
-----o----