Tíminn - 27.02.1932, Blaðsíða 1

1
©Jaíbferl
og afgrci&sluma&ur QTimans et
Hannrcig jöorsteins&óttlr,
íccfjargötu 6 a. ileyfjaDÍf.
J2^fcjtei6sía
Cimans cr i Cacfjargötu 6 a.
0pin öaglego-fL 9—6
Sími 2353
XVL árg.
Reykjavík, 27. febrúar 1932.
9. blað.
Hálfrar aldar afmæli
Fyrir fimmtíu árum stofn-
uðu Þingeyingar elzta samvinnu-
félag landsins, Kaupfélag Þingey-
inga, á Húsavík. Úr þeim litla
kvisti hefir vaxið stórt tré, sem
teygir nú greinar og blöð yfir svo
að segja hverja byggð á íslandi.
Á svo merkilegum tímamótum
þykir hlýða að minnast þessa
merkilega atburðar og skýra í
stuttu máli frá baráttu þeirri.sem
forvígismenn samvinnunnar háðu
fyrir hálfri öld.
Af öllum mótgangi, sem ís-
lenzka þjóðin átti við að búa á
hörmungartímunum, var verzlun-
arkúgunin þungbærust. í hálfa
þriðju öld, eða frá því um 1600
og fram um miðja 19. öld, var
verzlun landsmanna harðbundin
við eina þjóð og stundum við fáa
einstaklinga frá þessari þjóð. All-
ur ágóði af íslenzkri verzlun rann
úr landi til fjarlægrar þjóðar og
eyddist þar. Réttleysi Islendinga
í verzlunarefnum var nálega tak-
markalaust. Fátækt landsmanna
varð þvi meiri sem kúgun þessi
stóð lengur.
Nálega 30 ár liðu frá ]>ví verzl-
unin var gefin frjáls 1854 og þar
til hið fyrsta varanlega kaupfélag
var stofnað. Þetta var eðlilegt. ís-
lendinga vantaði allt nema þörf-
ina til að bjarga sér sjálfir. Þá
vantaði verzlunarkunnáttu, fjár-
magn, húsakost, skip, síma og
póstgöngur. En á þessu tímabili
komu í ljós þróttur og starfs-
löngun sem sýndi, að íslendingar
ætluðu að nota verzlunarfrelsið,
þó að ekki væri um góð skilyrði
að ræða. Frá því 1854 og fram um
1880 risu á legg tvö merkileg
verzlunarfélög bænda, annað við
Húnaflóa, hitt við- Eyjafjörð, í
Þingeyjar og Múlasýslum. I öðru
félagiiiu var Pétur Eggerz braut-
ryðjandi, en í hinu Tryggvi Gunn-
arsson.
Bæði þessi félög leystuzt upp,
en bæði sýndu þau hvert hugur
þjóðarinnar stefndi.
Um 1880 byrjuðu hin stórfelld-
ustu harðindi, sem gengið hafa
yfir ísland á síðustu áratugum
og stóðu með litlum hvíldum fram
um 1890. Þá sópuðust þúsundir
íslendinga vestur á slétturnar í
Norður-Ameríku, svo að þar lifir
nú nálega þriðji hver íslendingur.
Örðugleikarnir á þessu tímabili
voru alveg ótrúlegir. Hættulegar
landfarsóttir geysuðu um landið.
Hafísinn lukti um landið hálft,
ár eftir ár. Eitt vorið sópaði norð-
anstormurinn burtu mánnhæðar-
háu jarðlagi á víðáttumiklum
flæmum ofan til í Rangárvalla-
sýslu. Eldri menn þar um slóðir
muna eftir því, að feður þeirra
og forsjármenn báru á bakinu
matbjörg þangað austur úr Reyk-
javík yfir veglausar heiðar og ó-
brúaðar ár.
Og þó að hai’t væri í búi á
Suðurlandi, þá var nábýlið við
frosið hafið þó enn geigvænlegra
á Norðurlandi. Allan veturinn var
siglingalaust við Norðurland, jafn
vel þótt hafísinn væri ekki við
land. Erlendir sjómenn, er til
landsins komu, héldu að fyrir
norðan land væri engu skipi fært
um vetrartímann.
Þingeyingar háðu sína lífsbar-
áttu þar, serh veðuráttan gaf allra
sízt grið. Og á verzlunarstað
þeirra í Húsavík, áttu þeir að
skifta við gáfaðasta, þróttmesta
og illvígasta kaupmanninn, sem til
var á öllu landinu um þetta leyti.
Sá maður hét Þórður Guðjónssen,
og var verzlunarstjóri fyrir
danska selstöðuverzlun. Hann
trúði á mátt sinn og verzlunar-
fyrirtækis síns. Hann leit á kaup-
félagsstarfsemina frá byrjun eins
og skaðlega villutrú. Og hann á-
leit sig hafa rétt til að beita til
hins ítrasta aðstöðu sinni sem
kaupmanns til að kyrkja sam-
vinnustefnuna á íslandi.
Hjá Þingeyingum fór þá sam-
an góð forusta í héraðsmálum
og öruggur stuðningur liðsmann-
anna. Þegar Kaupfélag Þingey-
inga var stofnað, voru þar í far-
arbroddi tveir þjóðkunnir stjórn-
málamenn, báðir uppsprottnir þar
úr héraðinu. Það voru þeir Jón.
Sigurðsson bóndi á Gautlöndum
og sr. Benedikt Kristjánsson í
Múla. Nokkru yngri, en þó hinir
þroskavænlegustu, voru Benedikt
Jónsson á Auðnum. Sigurður
Jónsson á Yzta-Felli, Jón Jónsson
frá Helluvaði, er síðar var kennd-
ur við Múla, og synir Jóns á
Gautlöndum, þeir Pétur, Stein-
grímur og Jón. Auk þessara for-
göngumanna stóð frá upphafi í
allra fremstu röð Jakob Hálfdán-
arson bóndi á Grímsstöðum við
Mývatn, er varð fyrsti fram-
kvæmdastjóri Kaupfélags Þingey-
inga. í nábýli við þessa menn var
Einar Ásmundsson bóndi í Nesi
í Höfðahverfi, sem var á starfs-
árum hins fyrsta kaupfélags þaul
kunnugur samvinnustefnunni í
öðrum, löndum.
Þar sem slíkir menn eru for-
ingjar, eins og þeir sem hér hafa
verið nefndir, skortir eigi örugga
liðsmenn, enda varð sú raunin á,
að meginhluti bænda í héraðinu
skipaði sér undir merki samvinn-
unnar og hopaði hvergi frá þó
að við ofurefli væri að etja.
Jón á Gautlöndmn var formað-
ur félagsins meðan hans naut við,
en þá tók við Pétur sonur hans.
En eins og áður er sagt, varð
Jakob Hálfdánarson fyrsti kaup-
félagsstjórinn. Hann var þá mið-
aldra bóndi, gæfur maður en fast-
ur í lund. Ekki hafði hann haft
nokkra aðstöðu til að búa sig sér-
staklega undir starfið. Farsælar
gáfur, mikil mannslund og lífs-
reynzla komu honum í stað skóla-
göngu og verzlunaræfingar.
Hér er eklci rúm eða tími til að
skrifa ítarlega sögu þessarar
hreyfingar. Hér verður að nægja
að geta þess, að verðið á mörgum
helztu . erlendu nauðsynjavörum
féll um þriðjung, borið saman við
kaupmannsverzlunina, og á sama
hátt batnaði verðlag á innlendri
vöru. Jafnhliða hófst í K. Þ. skipu
lagsbundin viðleitni til að vanda
sem bezt alla íslenzka framleiðslu
og er þaðan runnin sú alda um
landið allt.
Þórður Guðjónssen kunni illa
þessum samtökum. Neitaði hann
að skifta við kaupfélagsmenn og
huggðizt að njóta þess, að hann
studdist við fésterka verzlun utan
lands. Sú verzlun dró að sér nægi-
legan vöruforða á sumrin og átti
nægar birgðir handa sínum við-
skiftamönnum fram á næsta vor.
Kaupfélagið átti enga sjóði, studd
izt ekki við neinn banka, átti enga
að erlendis, sem gátu lánað veltu-
fé. Hættan mesta var að verða
vörulaus á útmánuðunum og það
því fremur, sem engin sigling var
vetrarlangt.
Fyrstu árin sátu Guðjónssen
og leiðtogai’ kaupfélagsmanna í
tveim víggirtum herbúðum. Hvor
ugur lét undan. Guðjónssen
skamtaði sínum viðskiftamönnum
nákvæmlega eftir fólkstölu á heim
ilunum, svo að þeir gætu ekki miðl
að nábúuta sínum, „uppreistar-
mönnunum“, minnstu matbjörg.
Þannig liðu fyrstu harðinda- og
bardagaárin, þar til veturinn 1886
—87. Þá var mjög kreppt að kaup
félagsmönnunum, fyrirsjáanlegt
að ekki yrði nægur vöruforði
nema fram yfir miðjan vetur.
Þá blasti ekki annað við en hung-
ur, eða að gefast upp og draga
að hún hvítan fána framan við
dyr hinna grimmlyndu þjóna
dönsku selstöðuverzlunarinnar.
Þá er það nokkru fyrir jól, að
einn smábóndi í héraðinu, sem nú
er gleymdur nema hjá frændum
sínum, að frátöldu þessu atviki,
kemur til leiðtoga félagsins og
bendir þeim á, að ef ekki verði
unnt að fá vetrarskip, þá sé hér-
aðið og félagið í voða.
Forkólfar félagsins gengu inn á
að þetta væri rétt. Þeir sendu
pöntun til útlanda. Þeir sneru sér
til sjóhetjunnar Wathne, sem þá
var að hefja norskt landnám á
Austfjörðum. Hann tók vel máli
þeirra. Hann sendi lítið skip um
páskaleytið 1887 til Húsavíkur
með matbjörg. Sú sigling opnaði
vetrarleið fyrir Norðurlandi. Sú
sigling bjargaði fyrstu kaupfélags
mönnunum frá uppgjöf eða hung-
urdauða.
En tíðin var nú býsna köld.
Kaupfélagsstjórann, Jakob Hálf-
dánarson kól á höndum við upp-
skipun 1 það sinn.
Kaupfélagi Þingeyinga var borg
ið. Með hverju ári óx verzlun þess
og traust. Það var heppið að kom
ast í vöruskifti við auðugann og
lieiðarlegan kaupmann, Louis
Zöllner í Newcastle, sem reyndist
því og öllum öðrum af hinum
elztu kaupfélögum hin mesta
hjálparhella. Jafnhliða bi’eiddist
samvinnualdan yfir byggðir lands
ins og þegar liðin voru 25 ár frá
stofnun Kaupfélags Þingeyinga,
voru pöntunarfélög og mörg með
söludeild, starfandi í öllum helztu
byggðum landsins. Hið erlenda
kaupmannavald var allsstaðar lam
að og bændur landsins fundu til
aukins máttar, er þeir sáu að
þeir höfðu höggvið af sér kúg-
unar- og f j árplógshlekki milliliða-
verzlunarinnar. f fyrsta skifti eft-
ir margar aldir fekk sá hluti
þjóðarinnar, sem bjó að kaupfé-
lögunum, að búa að sínu, var eklti
skattlaggður undir framandi og
óvingjarnlega kaupmannastétt.
Kaupfélögin sköpuðu í byggðum
landsins persónulegt sjálfstæði og
félagslegan þroska. Og í skjóli
kaupfélaganna hófust hinar inn-
lendu framfarir, bætt húsakynni,
matarhæfi, fatnaður, skólaganga
ungmenna úr sveitunum og auk-
inn láliugi um mannfélagsmál.
Tuttugu árum síðar en Kaup-
félag Þingeyinga var stofnað, var
laggður grundvöllur að Sambandi
íslenzkra samvinnufélaga í Yzta-
Felli veturinn 1902. Stóðu að því
þeir Gautlandabræður, Benedikt á
Auðnum Sigurður á Yzta-Felli og
fleiri mætir menn. Síðan liðu fá-
Reyk j aviknr ann&ll
tlerzluiarkostiilir i liykjník.
Grein sú, er hér birtist, er rannsókn skattstjórans á verzlunarkostn-
aðiiíum í Reykjavík. Framkvæmdi skattstjórinn rannsókn þessa að til-
hlutun atvinnumálaráðuneytisins, og hefir hún verið send öllum þing-
mönnum í samriti. .
SKÝRZLA
um kostnað við verzlun með erlendar vörur i Reykjavík 1930.
T e g u n d i r i/l 1930 Innkaup- vörub. þús kr. Útsala þús. kr. Vörub 3i/i2 1930 þús. kr. Umboðs- laun þús kr Greitt kaup þús. kr. Greidd húsaleiga þús. kr.
Smásalar (án iðn.) 37,525 35,886 9,571 36 2,316 514
— (iðn. með)* 4.050 5,232 795 9 875 109
41,575 41,118 10,367 45 3.191 623
Heildsalar 21,826 22,039 2,061 519 784 113
Umboðssalar 662 152 2
Sanitals 63,401 63,157 12,427 1226 4,127 738
* Þá er búið að drag-a frá áætlaðar upphæðir vegna iðnaðarins.
Áætluð húsaleiga þús. kr. Vextir þús. kr. Tapaðar skuldir þús. kr. Opinber gjöld þús. kr. Annar kostn. þús kr. Alls kostn þús. kr. Gróði þús. kr. Tap þús. kr. Tala fyrir- tækja
337 407 266 575 1,519 5,934 2,184 89 236
53 45 55 87 388 1,612 470 39 66
390 452 321 662 1,907 7,546 2,654 128 302
64 157 119 176 711 2,124 638 5 30
29 4 117 24 162 490 172 19
483 613 557 862 2,780 10,160 3,464 133 351
Tala eigenda sem ekki er reiknað kaup Hve margir áætlaðir Birgðir o/o af innkaups- verði allra seldra vara' Alagning °/o af innkaups- verði allra seldra vara Álagning °/o af útsölu Húsaleiga °/o af innkaups- verði seldra vara
208 * 27 34,2 29,0 22,6 3,0
68 4 24,4 63,9 39,8 5,0
276 31
36 1 10,4 14,0 • 12,5 0,9
17 2
329 34
Framh. á 4. síðu.
ein ár. Þá tók við foryztu sam-
vinnumálanna í Eyjafirði hinn af-
burðamesti brautryðjandi sam-
vinnu á íslandi, Hallgrímur Krist-
insson. Hann gerði örlítið pönt-
unarfélag á Akureyri að einhverri
stærstu verzlun landsins. Hann
tók höndum saman við hina eldri
samherja víðsvegar um landið og
gerði Sambandið að merkilegasta
og áhrifamesta verzlunarfyrirtæki
sem nokkumtíma hefir starfað
hér á landi.
Eftir hálfrar aldar baráttu er
mjög skift um aðstöðu á taflborði
verzlunarmálanna. Þórður Guð-
jónssen lifði að sjá hina dönsku
verzlun leysast sundur og verða
að engu um leið og K. Þ. dafnaði.
Iiann leitaði um stund úr landi og
stendur enn lítil „villa“, sem heit-
ir „Húsavík“, norður á Sjálands-
ströndum, þar sem hinn sigraði
kaupmaður eyddi sumardögum
sínum hin síðustu ár. Hinir fyrstu
frumherjar kaupfélaganna eru
líka hnignir til moldar, bæði
fyrsta og margir af annari ltyn-
slóð. Þó lifir einn af brautryðjend-
unum og einn hinn frægasti í hópi
vaskra drengja. Það er Benedikt
Jónsson á Auðnum, maðurinn sem
lærði mörg tungumál og dró að
héraði sínu meira af fróðleik um
félagsmál, en nokkur annar Is-
lendingur hefir áður gert. Bene-
dikt á Auðnum er nú hátt á ní-
ræðisaldri, en fjörugur í orði og
verki eins og ungur maður. Eim
er hann fullur af eldi brautryðj-
andans. Enn safnast ungir menn,
er sækja verzlun til Húsavíkur, úr
öllum byggðum, í hið merkilega
bókasafn Kaupfélags Þingeyinga.
Þangað sækja þeir bækur, hug-
sjónir, hressandi orð og hlýtt
handtak til hins síunga, gamla
manns, sem fyrir hálfri öld bjó
til orðið „kaupfélag“ og átti svo
mikinn þátt í að kveikja eld sam-
vinnunnar og halda honum við.
Eftir hálfa öld er samvinnu-
stefnan orðin óaðskiljanlegur
hluti af andlegri eign Islendinga.
Með hverju ári vex máttur henn-
ar og þýðing í þjóðlífi Islendinga.
Nú mega tugir þúsunda af ís-
lenzku þjóðinni þakka bætt lífs-
kjör, frelsi og menningu þeim
ágætu mönnum, sem hófu hið
mikla viðreisnarstarf samvinn-
unnar mitt í hörmungum hins
mesta hallæris.
J. J.