Tíminn - 26.03.1932, Blaðsíða 2

48
TlMINN
Ujartans beztu þakklr og kreöjur færum yið hér með
öllum þeim, fjær og nær, sem tóku þátt í sorg okkar yegna
andláts Ásn Jóhannesdóttur trá Fjalli og í kærleika heiðruðu
hana látna.
Móðir hennar, systkini og eiginmaðnr
atkvæðatölu, kemur að manni, og
kosinn er sá af frambjóðendum
flokksins, sem flest atkvæðin hef-
ir fengið. Ef utanflokkamaður á
að ná kosningu, þarf hann að fá
fleiri atkvæði en sem nemur
samanlagðri atkvæðatölu allra
frambjóðenda hvers flokks um
9ig.
Afíeiðing þessa fyrirkomulags
er auðsæ. Meir og minna af kjör-
fylgi er ávalt persónufylgi þess
manns, sem í boði er. Flokkamir
hlytu óhjákvæmilega að „speku-
lera“ í því, að bjóða fram menn,
sem nytu vinsælda eða hefðu að-
stöðu til áhrifa, þó ekki væri
nema á takmörkuðu svæði, t. d.
innan hrepps. Milli frambjóðenda
hvers flokks innbyrðis yrði jafn-
framt hin mesta togstreita. 0g í
mörgum tilfellum gæti orðið kos-
inn maður, sem í rauninni hafði
mjög litla tiltrú í héraðinu al-
mennt.
Tökum kjördæmi með 800
greiddum atkvæðum. Tveir flokk-
ar (I. og II.) og einn utanflokka-
maður berjast um þingsætið.
Flokkur I hefir 4 frambjóðendur
og flokkur II hefir 8.
Gjörum ráð fyrir kosningaúr-
slitum, sem hér segir.
Utanflokkaframbjóðandi fær
300 atkv.
I flokki I fær hæsti frambjóð-
andinn 120 atkvæði, hinir þrír 20
atkv. hver. Alls 180 atkv.
1 flokki II fær hæsti frambjóð-
andinn 45 atkv., hinir milli 35 og
40 atkv. Flokkurinn alls 320 atkv.
Úrslitin eru þessi:
Flokkur II vinnur sætið. Þing-
maðurinn er kosinn með 45 at-
kvæðum. Hæsti frambjóðandi í
flokki I fellur með 120 atkv. og
utanflokkaframbjóðandinn fellur
með 300 atkvæðum.
Þrátt fyrir þetta er engin
trygging fyrir því, að þau 320
atkv., sem flokkur II fékk hafi í
raun og veru verið flokksfylgi.
Þeim er safnað saman um menn
með nákvæmri athugun og vand-
virkni við framboðið, en enginn
þeirra manna hefir nema brot af
því. trausti, sem utanflokksmað-
urinn og hæsti frambjóðandi í
flokki I.
Kjðr og kjSrdæmi
í Tímanum 19. f. m. og í ísafold
23. s. m. er minnst á kjördæma-
málið.
það ætti líka að vera meinlaust
og er timabært að ræða um þetta
mál, á meðan það er í nefndarhönd-
um. I
þó að margt megi bjóða körlum og
konum í fásinni strjálbýlla sveita og
við okkur eigi oft hið velkveðna:
„Dauðyflið mjakaðist varla á hlið
þótt sviðaþef leggði af lónni“,
þá verður okkur þó á að líta upp,
í hvert sinn er kjör er nefnt og um
kjördæmi er rætt eða ritað. Og hvers
vegna?
Vegna þess að þetta mál tekur
meira til okkar, en flest önnur, sem
rædd eru og ritað er um. það er
svo komið, að umtalsmálið þar er
þetta: Eiga hinar dreifðu sveitir ís-
lands að halda áfram að eiga nokk-
urn raunverulegan þátt í lífsreglu-
gerð þjóðarinnar, lögum landsins,
eða á Reykjavík ein, með aðstoð
Hafnarfjarðar og hinna kaupstað-
anna, að fá þann rétt óskiftan, eða
því sem næst.
Einu sinni var sagt: „Hjört þér
ræður og ræður vel, fyrir fólkið".
það er sagt svo ennþá. Og ekki er
að lasta trúna. það er hægur vandi
að taka við því, sem að er rétt,
lífsreglum líka. Við það sætta sig þó
ekki allir. Lítill kann mörgum að
þykja rétturinn, sem hann á, til
þess að kjósa fulltrúa á þing.
Minnkað getur hann þó. þann rétt
skiljum við víst ekki öll á einn veg,
sem leyfi höfum til að ganga í kjör-
klefa á kjördegi. Ég fer ekki að
reyna að koma orðum að skilningi
Sigríðar, Guðrúnar, Sigurðar eða
Jóns. þau styðjast við hann, hjá
kjörborði, þó sinn hvers sé og ég
við minn. Að mínu viti gefst þar
iii.
Tillögur jafnaðarmanna um að
gjöra landið að einu kjördæmi og
og samkomulagstillögur beggja
stjórnarandstöðuflkkanna um að_
kjördæmin skuli vera 6 með hlut-
fallskosningu og uppbótarsætum,
þarfnast ekki mikilla skýringa,
enda var mikið um þær rætt í
kosningunum í fyrra. Afstaða
Framsóknarflokksins er kunn í
því efni síðan í kosningabarátt-
unni.
Tillögur Jóns Þorlákssonar hafa
eins og áður er fram tekið, þann
eina kost að gjöra ráð fyrir að
núverandi kjördæmi haldi áfram
að eiga fulltrúa. En þetta er í
rauninni gjört alveg einskis virði
með tillögunum að öðru leyti. í
fyrsta lagi á að svifta tvímenn-
ingskjördæmin öðrum þingmann-
inum. I öðru lagi er réttur kjör-
dæmanna til fulltrúa gjörður að
hreinni skrípamynd með fyrir-
komulagi framboðanna. I þriðja
lagi eru áhrif kjördæmanna þurk-
uð út að mestu leyti með hinni
ótakmörkuðu þingmannatölu^ sem
uppbótin hefir í för með sér.
Hér að framan hefir verið bent
á nokkrar meginvillurnar í tillög-
’ um J. Þ. í framhaldsumræðum
um málið gefst væntanlega tæki-
| færi til að drepa á fleira. Það,
sem þegar er talið, nægir til að
sýna, að fyrirkomulag það, sem
J. Þ. stingur upp á , er gjörsam-
lega óframbærilegt. Það er mik-
ill ókostur, að kosningafyrir-
komulag sé svo flókið og torskil-
ið, að almenningur yfirleitt geti
ekki áttað sig á því. Það eitt út
af fyrir sig væri nög til að stytta
tillögum J. Þ. aldur. En dauða-
mein þeirra liggur þó fyrst og
fremst í því, að þær eru ófram-
kvæmanlegar og ná ekki einu
sinni sínum aðaltilgangi (þó hlá-
'legt sé), að tryggja þingmanna-
fjölda í hlutfalli við kjósendatölu.
Það hefir líka komið á daginn, að
þær hafa mætt megnustu mót-
spyrnu innan íhaldsflokksins
sjálfs, vegna þeirra átakanlegu
vansmíða, sem á þeim eru og fá-
um1 geta dulizt.
----o----
íæri á, að ráða ofurlitlu um úrslit
hverrar kröfu, sem gerð er til lög-
gjafarvaldsins, fyrjr hönd sveitar,
sýslu og ættlands.
þai’ er kostur á að sýna hvort
meira er metið stundai-gengi eða
stefnuliagur þjóðarinnar, sem oft er
sitthvað og á er villst.
þar er kostur á öðru tveggja, að
fylgja þeim er ganga að verki við
birtu nýrra og hárra hugsjóna, eins
og vera ber, eða hinum, sem alltaf
eru með nefið í nótt vanans og
erfðasyndanna.
þessi réttur, kosningarrétturinn,
er þrátt fyrii’ óhjákvæmileg tak-
mörk, dýrmætur arfur sveitanna, frá
þeim tíma er þær voru einar um
hituna. Hann er frumburðarréttur
þeirra. Og það er hálf ótuktarlegt að
bjóða okkur skitinn málsverð fyrir
hann, á þessari jafnréttis- og lýð-
ræðisöld. En svo fer þeim, er telja
okkur á að samsinna þá fjarstæðu,
að jafnmargir kjósendur standi að
hverjum þingmanni, hvort sem
hann, vegna aðstöðu höfuðborgarinn-
ar, gengur með löggjafar- og fjár-
veitingavaldið „upp á vasann", und-
ir, eða er áhrifalítill útkjálkahöfð-
ingi í þöglu strjálbýli.
Framsóknarflokkurinn hefir lýst
yfir því, að hann vilji halda í þenn-
an rétt sveitanna, og telur að þeim
beri hann.
Alþýðuflokkurinn og íhaldsflokk-
urinn eru góðir vinir í þessu máli.
þeir segjast vilja hafa sitt og ekki
meira og komi ekki til hugar að
ræna sveitirnar sínum rétti — síður
en svo.
þetta hafa þeir sagt.
En þegar séra Sveinn Víkingur, í
Tímanum 19. f. m., heldur fram
fomum rétti sveitanna, í kjördæma-
málinu, þá hristir ísafold höfuðið.
Hvað er að?
Veit hún ekki hvernig nú er farið
um þennan rétt sveitanna?
Reynslan er ólygnust.
það er býsn og ógrynni til af ósk-
Hverjir borga
herkostnaðinn?
Nú um stund hafa -íhaldsmenn á
þingi haft uppi sífelldar hótanir um
að þeir ætluðu með hjálp socialista
að fella fjárlög og framlengingu á
öllum sköttum til rikisþarfa. I.eiðtog-
ar íhaldsins hafa verið með sífelldar
hótanir um þetta efni, og þeir hafa
látið eins og þeir ætluðu að fremja
þetta fáheyrða glapræði svo frarnar-
lega sem Framsóknarmenn á þingi
vildu ekki bregða heitum sínum við
kjósendur síðan í vor, og eyðileggja
kjördæmaskipan landsins eins og
hún hefir verið mikinn hluta úr öld.
Að vísu þarf almenningi ekki að
koma á óvart, þótt íhaldið grípi til
örþrifaráða. Férir tveim árum sendi
það ílugumann inn á heimili eins
af þingm. Framsóknarfl., til að
ráða niðurlögum hans, og veikja með
því fiokkinn. Sú tilraun hafði gagn-
stæð áhrif. Landsmönnum ofbauð
framkoma þeirra, sem að flugumann-
inum stóðu og fordæmdu allt það
athæfi. Síðan leið eitt ár. 14. apríl i
fyrra segir Ólafur Thoi-s inni í þing-
salnum við foi’sætisráðherra í full-
kominni æsingu, og svo hátt að marg-
ir heyrðu: Eg ræð þér til að senda
börn þín burtu úr bænum, því að
hér skal verða fjörugt næstu daga.
Olafur efndi heit sín og næstu daga
fóru þeir Ólafur og Jón þorl. kvöld
eftir kvöld með mannsöfnuð að
húsi forsætisráðherra, þegar fór að
dimma. Leiðtogarnir gleymdu ekki
hinni viturlegu hugsun Ólafs Thors,
og vildu efna hótun hans.
Málið var enn borið undir kjósend-
ur. Og íhaldið beið aftur herfilegan
ósigur. Tveir flokkar, sem annars
sitja á svikráðum hvor við annan,
voru nú í launbandalagi um að
framkvæma gerbyltingu á stjórnar-
skrá og þjóðskipulagi. Báðir fengu
harðan dóm hjá kjósendum. Báðir
fengu aðvörun um það, að þjóðin
vildi þróun en ekki byltingu, og að
hún fordæmdi skrílræðið 1931 engu
síður en flugumennskuna 1930.
En Jón þorl. og Ólafur Thors sýndu
virðingarverða viðleitni i að finna
upp ný heimskupör í stjómmálunum.
þykjast þeir eins og í fyrra því ör-
uggari, þar sem þeir telja sig hafa
socialistana á valdi sínu, og komm-
únistana 1 kyrþey. þykjast þeir nú
ekki þurfa að vanda dagfar sitt.
Hið nýja glapræði þeirra er að
neita um framlengingu á verðtolli
og gengisviðauka. þessa skatta lögðu
Framsóknarmenn upp í hendur Jóns
þorl. 1924. Síðan hafa þeir tollar ver-
ið framlengdir ár frá ári, gegn mót-
mælum socialista, sem segja, eins og
raunar er rétt, að þessir skattar hvíli
nokkuð þungt á efnaminni stéttunum.
En íhaldið hefir jafnan lýst blessun
sinni yfir þessum sköttum, og á hinn
bóginn fordæmt algerlega að leggja
svo um munaði skatta á efnamenn,
og óhófseyðslu.
íhaldsmenn ætla með þessu móti
að gjöra þjóðfélagið óstarfhæft, þang-
að til bændur gefist upp fyrir þeim,
leggi niður hin fornu kjördæmi og
afhendi hið pólitíska vald í hendur
leiðtoga eins og Jakobs Möllers, Valdi-
mai’s Hersis, Lárusar Jóhannessonar
og þeirra manna, sem eytt hafa milj-
ónum af fé landsmanna úr bönkun-
um með óhóflegri eyðslu.
Ef íhaldið framkvæmir hótanir sín-
ar um að neita að framlengja toll-
ana, aðeins til þess að ríkið vanti fé
í lögboðin gjöld, þá eru líkur til að
sú frammistaða yrði því dýrkeypt
áður en lyki. Verður hér aðeins
minnst á tvær óhjákvæmilegar af-
leiðingar.
íhaldsmenn mega vita það, að
Framsóknarmenn eru ekki líklegir
til að afhenda þeim rétt gömlu
kjördæmanna eins og nafnspjald á
silfurdiski. Bændastéttin hefir öldum
saman búið við harðrétti og lifað
samt. Hún hefir öldum saman
búið við einokunarverzlunina og
hrundið henni og eignast eigin búðir
við hverja höfn. Með þrautseigju hafa
bændur landsins haldið velli móti
Jósafatsstefnunni í verzlunarmálum.
Og þeir hafa engan hug á að sýna
Jósafat meiri miskunn, þótt hann
verzli með byggingarvörur eða taki
þátt i umboðssölu eða mæli sér á
sviknar vogir.
Ef íhaldsm. osraka peningaleysi í
hefir verið lýst, getur það orðið
þeim óþægilegt. Mjög mikill hluti af
ríkisfé fer í embættislaun og fiestir
embættismenn eru íhaldsmenn. Ef
að því kemur í sambandi við átökin
um kjördæmamálið, að peninga vanti
um stundarsakir handa embættis-
mönnum, þá safnast skuld fyrir við
ríkissjóðinn, þar til skattaverkfallið
hættir. þegar Jóhannes Jóhannesson
kemur til að hefja sinn mánaðarlega
hluta af þeim 8000 krónum, sem
hæstiréttur taldi honum bera að
launum fyrir langa og dygga þjón-
ustu fyrir þjóðfélagið, þá er ekki
ósennilegt, að hann fái að nokkru
leyti upp í laun sín prentaðan seðil,
þar sem honum er tjáð, að Guðrún
Lárusdóttir, Steinsen, Bjarni læknir,
Möller, Jón þorláksson ' og Pétur
Mágnússon hafi af einskærri ást á
smælingjunum, viljað hlífa þeim í
bili við tollgreiðslum, og þessvegna
verði dráttur, sem ef til vill geti stað-
ið dálítið lengi, á því að fá útborg-
uð öll mánaðarlaunin.
þeir, sem þekkja með hvílíkri
gleði hinn íhaldssami embættislýður
steypir sér yfir ríkissjóðinn í byrjun
hv.ers mánaðar, munu fara nærri um,
að ekki líði á löngu þangað til sum-
um þeirra fer að þykja frelsisharátt-
an og bandalagið við socialista í
dýrasta lagi fyrir daglega afkomu
þeirra og lífsvenjur.
þegar hér er komið sögunni reynir
enn á þolið. Hvorir halda lengur út,
hinn íhaldssami og peningagráðugi
embættislýður eða hinir dreifðu
bændur við sjó og til sveita. Ef
bændur verða þolbetri þá bjarga
þeir þjóðskipulaginu og frelsi lands-
ins Ef Jósafatslýðurinn sigrar, verða
sveitirnar undirokað skattland
eyðslustéttanna í bæjunum.
En eftir að friður væri kominn a
að nýju, þá þyríti að fara að borga
launin, að því leyti sem skuld hefði
safnazt. Og þá yrði að leggja á nýja
skatta. íhaldsmenn myndu þá aftur
vilja spenna gamla fjöturinn um
hendur og fætur hinna fátæku. í-
haldið yrði þá gráðugt í nefskatta,
því að það vildi eins og fyrri dag-
inn hafa mat sinn en engar refjar.
En íhaldið myndi þá að öllum lík-
indum vakna við vondan draum,
aður stórútgerð, stórsölum og stór-
eignum (sbr. ísafold 23. des. s. 1.).
þetta er á öðru leytinu.
Á hinu leytinu er fjöldinn. Hann
skortir reyndar margt af þessum
vopnum og venjum og dansar oft
nauðugur. En hann er mjög í þjón-
ustu þessa stórveldis og baitir valdi
grunnhygniimar. Hann reiðir sína
mörgu hnefa og hefir i hótunum (sbr.
úlfaþytinn um þingrofið 14. apríl).
Nú dylst það engum, að stjórn og
þing liljóta að taka nokkurt tillit til
aflsins i vöðvum umhverfisins, ef
orða má svo, þó allt sé, á báðum
þeim bæjum, vel og óaðfinnanlegt.
Hvað þá ef þar er ýmislegt ver en
skyldi.
þá getur allt verið í hers höndum.
Og þetta áhrifavald margfalt og
sameinað i þessum sökum, magnar
og margfaldar áhrif Reykjavíkur á
löggjöf landsins og framkvæmdar-
valdið og má sýna og sanna að kosn-
ingarréttur jafnstórra fylkinga, er
ekki sambærilegur i sveitum og í
borginni.
Svo er og á annað að líta.
það er verið að bera saman og
benda á kosningatiihögun Norður-
landa ’ með það fyrir augum að fá
þaðan fyrirmyndir (Stefnir III. 6).
Vegna staðhátta, þéttbýlis (landið
minna, þjóðin þrítugföld), samgöngu-
tækja og atvinnuvega m. a. er Dan-
mörk óhentug til fyrirmyndar, með
öllum sínum óþolandi uppbótai’sæt-
um. Um eitt komast þeir þó nálægt
okkur. Höfuðið er stórt. það mun
vera nál. 5. hver dönsk sál í Kaup-
mannahöfn. En komi ekki beinlínis
kyrkingur í vöxt Reykjavíkur, þá er
3. hver íbúi íslands þar, eftir örfá
ár. Við erum eins og Austurríki, sem
situr eftir nieð höfuðið af gamla stór-
veldinu við Dóná! þegar svo er kom-
ið, þá er það ekki svo óuáttúrlegt, að
ríkið, annað tveggja gangi á tréfót-
um eða standi á höfði. það var líka.
sagt fyrir jólin og áður á liðna ár-
um og vonum og þrám og þörfum,
meðal manna og stétta um allt land.
þessu rignir og drífur og skeflir inn
á Alþing og hefir farið árvaxandi á
siðustu áratugum. þar liggja jafnan
haugar af bænum og kröfum, hótun-
um og heimtufrekju (íslandsbanka-
málið m. a.) um fé og aðstoð og
tryggingar, stoðir og styttur. Svo
sem að líkindum lætur, er þessi úr-
koma ekki öll úr einni átt. Hún er
komin úr sveitum og sjávarþorpum,
kaupstöðum og höfuðborginni sjálfri
og,er sá skaflinn yfirgnæfandi.
Nú búum við að okkar foma rétti
um 60 ára gömlum að sögn ísafold-
ar. það lætur nærri um aldurinn.
Réttur Reykjavíkur sat og lengi við
sama, þingmann Reykjavikur. Nú
eru þeir 4.
A siðustu áratugum hefir Reykja-
vík vaxið eins og tröllasúra í vel
töddu garðsliorni — á kostnað sveit- j
anna. Við það hafa sveitirnar t
minnkað, tapað áliti og hylli margra
nýtra sona og dætra og misst að-
stöðu á margan hátt, svo að til
auðnar horfir. Og þetta er á allra
vitorði.
I-Ivað veldur?
Bendir þetta á að sveitirnar hafi,
á löggjafarþingi íslendinga, vegna
aðstöðu sinnar, borið Reykjavik of-
urliði?
þvert á móti.
það bendir til þess, að Reykjavik
væri, í þeim sökum, vel borgið, þó
allt sæti við sama frá 1874, þing-
mann, eins og Sveinn Víkingur nefn-
ir og hneykslar með.
það er fyrir löngu séð, að höfuð-
staðurinn verður ekki útundan, þó
að hann hefði engan sérstakan þing-
mann Reykvíkinga, hvað þá er hann
hefir 4.
þeim sem telja þetta öfgar verður ,
að sanna það, sem nú var sagt.
Flestir munu sjálfir sjá hvar fiskur
liggur undir steini.
Reykjavík er barn sveitanna, óska-
barn lengi og á siðari árum, að
mörgu leyti, undrabarn og fyrir þá
sök mesta eftirlætisbarn þeirra.
Sveitunum er því hlýtt til Reykja-
víkur og vilja ekki niður af henni
skóinn. þær hafa gert hana að höf-
uðstað og jafnframt fengið henni
mjög mikið íhlutunar- og áhrifavald
á nálega öll almenn mál, löggjöf og
landsstjóm. f verki hefir Reykjavík
kannast við þetta, fram að þessu.
Fram yfir aldamót var hún róleg
með þingmann Reykjavíkur og
kvartaði víst lítið með sína 2, fram
að 1920. Hafði hún ekki opin augu
fyrir sínum hag, fyr en á síðustu
árum?
Hún liafði augun opin og sá ekki
ver þá en nú. Meira að segja sá hún
þá ekki eins „öfugt, gegnum annara
gler“, eins og nú á dögum.
Reykjavíkurbúum er enginn háski
búinn af kjördæmaskipunar-breyting-
arleysi. það vita þeir vel. En flokks-
stjórnirnar, forkólfarnir eru óánægð-
ir með að fá ekki að fara með völd-
in“.
þeir róa öllum árum að því að
komast inn á þing sem flestir. Gegn-
um þeirra gler þykjast ýmsir aðrir
sjá stórgalla á kjördæmaskipun
landsins, nema á henni sé gerð stór-
breyting.
Flokksstjórnirnar em allt að því
einvaldar í kosningum um val
manna í fulltrúasæti. Með stór-
breyttn kjördæmaskipun geia þær
orðið alvaldar á því sviði.
Reykjavík er auðvitað ætlað að
verða, héreftir eins og að undan-
förnu, orkuver þessara miklu full-
trúakvarna.
Auk þess eru þar öll helztu völd
þjóðarinnar.
Framkvæmdarvaldið starfar þar.
Löggjafarvaldið hefir þar aðsetur.
Reykjavík ein (hvað þá með um-
hverfi) er þá og þegar þriðjungur
þjóðarinnar, ekki hóti betri ,en hvor
hinna. Hann er vopnaður yfirgnæf-
andi vitorku, rithæfni og rökfimi, er
styðst við mikinn blaðakost og brynj-