Tíminn - 07.05.1932, Blaðsíða 2

72
TÍMINN
Eins og eftir
tapað strið
í síðasta blaði Tímans er rakin
saga íslenzkra ríkisskulda og ís-
lenzkra bankatapa. þar er sýnt, að
rikið var nálega skuldlaust þegar
Jón Magnússon myndaði ráðuneyti
sitt um áramótin 1916—17, að fjár-
málaráðherrar hans í sex ár voru
þrír af helztu leiðtogum Mbi.-floks-
ins. Á þessum tíma urðu ríkisskuld-
imar til.
þetta fé varð að almennum eyðslu-
eyri. Landið varð ekki sýnilega rík-
ara fyrir neitt af þessum lántökum.
En þessi lán eru enn aðalstofninn í
rikisskuldum íslands.
Nœst bœta tveir af leiðtogum í-
haldsins við um 14 miljónum af
ríkisskuldum á árunum 1921—27.
Jón þorl. tekur að láni um 7 milj-
ónir á nafn og ábyrgð rikissjóðs
handa veðdeildinni og langmestur
hluti þess eyddist í villur í Reykja-
vík, þ. e. í hús, sem eru miðuð við
að í þeim búi fjölskyldur með 15—
50 þús. kr. árstekjur. Svo sem til
samræmis beittu Jón þorl., Ól. Thors
og M. Guðm. sér eindregið gegn því
að landið styddi að byggingu hinna
góðu og tiltölulega ódýru verka-
mannabústaða, sem nú eru full-
gerðir.
Magnús Guðm. tók 7 miljónir að
láni 1921 handa íslandsbanka. Töp
þess banka, ef taldar eru syndir
þær, sem nú eru að koma fram á
arfþega þeirrar stofnunar, fara nú
að nálgast 25 miljónir.
Lán M. Guðm. og önnur stórtöp
bankanna standa í beinu sambandi
við villu-byggingamar. þeir, sem
búa í þessum skrauthýsum verða
að eyða miklu, fyrst í húsgögn, þá
í þjónustufólk, og að lokum í sam-
kvæmislíf, sem sé boðlegt þvílíkum
hús.eigendum. Um eina þvílíka hús-
móður er talið að hún hafi orðið
leið á að hafa verulegan hlut af
borðbúnaði sínum úr krystalli, en
tók silfurhluti í staðinn, þar á með-
al silfurdiska.
Villubyggingamar hafa. fyrst og
fremst sogið til sín hið útlenda láns-
fé, sem J. þorl. tók til þeirra hluta.
Auk þess hafa þessir húseigendur
orðið að draga stórfé úr framleiðsl-
unni, líklega tvo peninga á móti
einum, í sjálfa bygginguna og svo
síðast sjálfur rekstrarkostnaðurinn.
Erlendur fjármálamaður, sem var
vel kunnugur helztu vanda- og við-
skiftamönnum fslandsbanka sáluga,
sagði haustið 1930, að í Reykjavik
væru 20—30 fjölskyldur sem lifðu
svo dým lifi, að bærinn gæti ekki
staðizt það.
Samkvæmt þessu hefir hinn svo-
kaliaði stríðsgróði stigið til höfuðs
kynþætti Jósafats á íslandi. þessi
Kaupfélögin,
Isafold og skuldirnar
Kaupfélögin ,eru stofnuð af bænd-
um landsins, eflaust meðfram í
þeim tilgangi að draga úr verzlun
kaupmanna, og til þess, að við-
skiftamennimir nytu sjálfir þess
hagnaðar, er verzlunin gæfi af sér,
og til þess að sá hagnaður rynni
ekki í vasa einstakra manná, eins
og áður hafði verið. Líka var til-
gangurinn sá, að draga úr skulda-
verzluninni, og allir nytu sem jaín-
astra verziunarkjara, en á því var
mikill misbrestur áður. Sá efnaði
hafði vanalega miklu betri kjör
heldur en sá fátæki.
þessum tilgangi hafa kaupfélögin
náð, nema þvi, að draga úr skulda-
verzluninni.
Bændur eiga sjálfir kaupfélögin
og geta því stjómað þeim og starf-
rækt eftir eigin geðþótta. það þarf
því engan að imdra, þótt þeim sé
annt um þau, og vilji þeim allt hið
bezta. En það þarf heldur enginn að
furða sig á því, þótt kaupmenn rísi
öndverðir gegn slíkum félagsskap,
þar sem sá félagsskapur mátti heita
svo að væri settur þeim til höfuðs,
enda kom það brátt i ljós, að marg-
ir þeirra stóðust ekki samkeppnina
og settu upp tæmar sem svo er
kallað. Á þessu bar þó aðallega
mest framan af, meðan félögin
höfðu pöntunarstarfsemi efst á
hluti þjóðarinnar hefir lifað yfir
efni í síðustu 15 árin. Til að stand-
ast óhófslifnað þessara manna hafa
fjármálaráðherrar íhaldsstefnunnar
sökt ríkinu í meira en 25 miljóna
ríkisskuldir, og tveir bankar tapað
um 35 miljónum af veltufé sínu.
Reikningar Einars Amórssonar,
Stefáns .Tóhanns Stefánssonar og
þórðar Eyjólfssonar í rannsókn
þeirra á fslandsbanka sýnir, að
„jarlar" íhaldsins úti á landi fylgdu
vel leiðtogum stefnunnar í Rvík,
þar sem megineyðslan gerðist. f
Hafnarfirði var Ólafur Davíðsson en
Sæmundur í Stykkishólmi, Proppé-
bræður (með stuðningi Páls á
þverá) á þingeyri, Gísli Johnsen í
Vestmannaeyjum, en Stefán Th. á
Austurlandi. Stefnan var allsstaðar
jafn þroskuð og hagnýt landsmönn-
um.
íhaldsmenn liggja Framsóknar-
flokknum mjög á hálsi fyrir að
hafa notað sér undangengin góðæri
til verka, sem standa og gera þjóð-
inni léttara að bera byrðar eyðslu-
stéttanna. þeir áfella hann fyrir að
byggja hafnir og bryggjur, vegi,
síma, stór sjúkrahús, skrifstofuhús
fyrir landið, vinnufangelsi, skóla-
hús, verkamannabustaði, bændabýli,
mjólkurbú og að kaupa til atvinnu-
veganna vinnusparandi vélar.
Framsókn eyddi fé landsins í það
sem forsætisráðherra réttilega kall-
aði að brynja þjóðina gegn krepp-
unni. þegar kemur að kyrstöðuárun-
um, þegar þarf að fara með elju
og þrautseigju, og lítilli eftirtekju að
borga eyðsluskuldir eyðslustéttanna,
þá mun þjóðin skilja hversu hún
stendur betur að vígi fyrir umbæt-
umar frá 1928—1930.
Á tvennt þykir enn rétt að minn-
ast úr fjárstjóm íhaldsins. Gengis-
hækkun Jóns þorl. og atvinnu-
grundvöll Rvíkur.
íslenzka krónan var fallin um
helming þegar Jón þori. varð fjár-
málaráðherra 1924. Hann notaði
góðærið og aðstöðu sína til að
hækka krónuna um 3/s hluta. Um
leið jók hann skuldabyrðina innan-
lands um 3/s hluta. Aldrei hefir
siíkur blóðskattur verið lagður á
þjóðina í tíð núlifandi manna.
Bændumir sem nú fá 10 kr. fyrir
dilkinn og eiga að borga gamlar
skuldir, vita vel, í verki, hvað þetta
glapræði Jóns þorl. kostar þá. Geng-
ishækkunin er, við hliðina á hinni
takmarkalitlu eyðslu iðjulitlu stétt-
anna, höfuðorsök núverandi erfið-
leika atvinnurekenda hér á landi.
íhaldið ræður Rvík, bæði í fjár-
málum, bæjarmálum og um pólitískt
fylgi. Og íhaldsstefnan hefir allt af
ráðið Reykjavík síðan bærinn fór að
hafa nokkra stefnu. Rvík hefir sog-
ið til sín mest af veltufé bankanna.
þangað gengur mest af launa-
greiðslum ríkissjóðs. þar eru upp-
baugi, og skuldir hjá félagsmönnum
þekktust varla. Kaupmenn hafa því
ár og síð og alla tíð, frá fyrstu
stofnun kaupfélaga, barizt af alefli
gegn þeim og reynt að koma þeim
fyrir kattamef, en ekki tekizt það,
vegna samheldni bænda og annara
samvinnumanna. í þessum tilgangi
hafa því kaupmenn haft í sinni
þjónustu blöð og bæklinga, og nú 1
seinni tíð hefir stuðningsblað Sjálf-
stæðisflokksins, ísafold, verið þar
fremst í flokki eða fararbroddi, og
er það að nokkru leyti eðlilegt, þar
sem í þeim flokki eru undantekn-
ingarlítið allir kaupmenn og kaup-
sýslumenn ásamt útgerðar- og em-
bættismönnum, sem lítið láta sig
skifta, hvernig um kaupfélögin fer.
En í þessum flokki eru líka margir
bændur og búaliðar. Ekki samt fyrir
það, að þeir séu mótfallnir kaupfé-
lögum og annari samvinnu, en þeir
vilja styðja að samkeppni í verzlun,
en hana telja þeir lítt mögulega án
kaupmanna og vilja því liafa þá
með. En margar aðrar ástæður, sem
hér verða ekki taldar, binda bænd-
ur við Sjálfstæðisflokkinn.
En enginn kann tveimur herrum
að þjóna í senn, og ísafold ekki
heldur, en þess gætu menn vænst,
að hún færi varlega í sakimar
vegna sjálfstæðisbændanna, þar sem
hún er flokksblað þeirra, en svo er
nú ekki.
Síðan úrslit síðustu alþingiskosn-
inga urðu kunn — já og löngu áð-
ur — hefir ísafold stöðugt hamrað
á kaupfélögunum og kent þeim um
þann ósigur, er íhaldið beið við
kosningamar, og það allra einkenni-
sprettur verzlunargróðans íslenzka.
Og þangað safnast mestallur sá
höfuðstóll landsmanna, sem ekki
er bundinn í jarðeignum.
Og hvemig er svo farið fjármál-
um í þessu Gosenlandi Jósafatanna?
pannig, að þó að skattar séu hér
drepandi háir, þó að bæinn vanti
mest af þeim framkvæmdum, sem
höfuðborg á að hafa, þá var ekki
hægt að framkvæma nema lítið eitt
af áætluðum framkvæmdum 1931
fyrir peningaleysi, og sennilega
verður enn minna um framkvæmdir
í ár.
Og hver er svo undirstaða at-
vinnulífsins í þessari íhaldsborg?
Ólafur Thors lýsti þeirri undirstöðu
i eldhúsdagsræðu sinni í vetur.
Hann sagði að Rvík lifði á 26 tog-
urum og eitthvað 10 línubátum,
Hann sagði að öll þessi skip væru
gömul og að ekkert nýtt hefði ver-
ið keypt í staðinn. Menn vita, að
þó að Ólafur sé ekki eins oft og
vera ætti áreiðanlegur í þ ví sem
hann segir, þá var þetta rétt. Og
þetta var frásögn manns, sem mun
vera formaður í félagi ísl. togara-
eigenda.
Hvernig lízt greindum mönnum á
framtíð Rvíkur, ef gætt er að þess-
um staðreyndum? Skipin eru göm-
ul, slitin og úrelt að formi. Enginn
getur eða vill endurnýja þau. Á fá-
einum árpm gengur flotinn úr sér.
Rvík verður þá ef til vill eins og
Feneyjar nú á dögum. Auðurinn er
runninn þaðan burtu, en pokum er
stungið í staðinn fyrir rúður milli
skrautlegra gluggapósta úr hvitum
marmara. þá gæti að líta hér í
Rvík 7 framkvæmdastjóra frá
firma, sem eitt sinn gerði út togara.
þeir ættu eklci lengur nein skip.
En þeir ættu hver um sig villu, sem
kostaði 100—150 þús. kr. Skipstjór-
amir ættu líka villur í vesturbæn-
um, en sjómennirnir byggju í kjöll-
urum og hanabjálkaloftum og færu
á sveitina.
ísland virtist hafa gott af stríðinu.
En eldur þess náði til íslands, elcki
í hús og ekrur, heldur í hjörtu
mannanna. I fimmtán ár eru eyðslu-
stéttir landsins búnar að lifa yfir
efni fram. Vegna þeirra hafa bank-
arnir tapað 35 miljónum kr. Vegna
þeirra hafa B. Kr., S. Eggerz, M.
Guðm. og Jón þorl. tekið stórkost-
leg ríkislán, sem ekki fóru í arð-
berandi hluti.
þjóð, sem tapar stríði, verður að
vinna og borga. Hér hefir íhalds-
andinn leitt þjóðina út í styrjöld
sem hefir tapast. Skuldir ríkis og
banka eru eftir, skuldir sem mynd-
uðust vegna spekulanta og „villu-
eigenda". Atvinnutæki höfuðstaðar-
ins eru að slitna og ganga úr sér
i höndum villueigendanna. En þeir
halda áfram sinni fyrri eyðslu.
þeir heimta ný lán, af því þeir þora
legasta er, að einstaka bóndi hefir
hjálpað henni til þess, t. d. Sigurð-
ur á Veðramóti, og tekið þar ómjúk-
um höndum á kaupfélögum, en sú
var þó tíðin að Sigurður var talinn
góður kaupfélagsmaður, en lítill vin
kaupmanna.
Innanum skammirnar til kaupfé-
laga eða réttara sagt samhliða
þeim, hefir svo ísafold flutt lof og
dýrð um kaupmenn og starfsemi
þeirra. Mér er sérstaklega í minni
eitt af slíku tægi, það var afmælis-
grein verzlunarinnar 0. Johnson og
Kaaber, í Reykjavík.
ísafold dásamar þá menn mikið.
Flytur myndir af þeim og verzlun-
arhúsum þeirra og syngur öllum
þeirra störfum margfalt lof, en
skammar svo kaupfélögin bæði á
undan og á eftir. Að líkindum eru
þetta sóma menn, vinir ritstjóranna
og góðir stuðningsmenn blaðsins,
svo frá því sjónarmiði séð, er af-
mælisgreinin eðlileg og góð, en hún
stingur æði mikið í stúf við grein-
ar þær, sem kaupfélögin fá. Aðal-
kjarni þeirra greina er ri fáum orð-
um þetta:
Kaupfélögin eru að verða stórveldi
í íslenzkri pólitik. þessu stórveldi
þarf að hnekkja. Iíaupfélögin veita
bændum óspart lán og binda þá
þannig á skuldaklafa. Á þessum
skuldaklafa eru þeir svo leiddir að
kjörborðinu og látnir. kjósa að vild
kaupfélagsins, en kaupfélög eru
pólitísk félög Framsóknarflokksins.
þannig fær Framsókn flest sín at-
kvæði.
þegar ísafold er að lýsa kjósend-
um í Framsóknarflokknum, sem
ekki að horfast í augu við veruleik-
ann — hinn óhjákvæmilega spam-
að í daglegri eyðslu, sem verður að
koma og er að koma.
Fyrir ungu kynslóðina er eitt
vissa. Hún getur ekki lifað eins og
viðskiftamenn íslandsbanka. það
tekur líf heillar kynslóðar að vinna
af sér skuldimar eftir tapað stríð.
Sá fjötur verður ekki höggvinn af
þjóðinni nema með því að hverfa
algerlega frá lífsvenjum eyðslustétt-
anna siðustu 15 árin. J. J.
---0----
Hví ofsækir
þu mig’?
Úr bréfi frá konu í sveit.
það þarf engan að undra þótt
bændurnir beri fram þessa spurn-
ingu, bændurnir, einyrkjarnir, verka-
menn í orðsins fyllstu merkingu,
iðnasta og sparsamasta stétt lands-
ins, sem hefir fæsta frídaga árið
um kring. Allan veturinn verða
þeir að sinna búi sínu og skepnum,
jafnt helgidaga og aðra daga. Ekki
minnkar annríkið heldur, þegar vor-
annir byrja og þar á eftir heyskap-
artíminn. þá má ekki slá slöku við,
ef þeir, jafn fáliðaðir og þeir eru
nú orðnir, eiga að geta aflað nægi-
legra heyja fyrir bústofn sinn. En
svo þegar þeir vilja fara að slátra
dilkum sínum, sem er hið eina,
sem flestir þeirra hafa til að standa
straum af fjölskyldum sínum og til
nauðsynlegustu skyldugjalda, þá
eru þeir reknir frá sínum eigin
húsum, slátur- og frystihúsunum,
sem þeir hafa komið sér upp með
ærnum tilkostnaði og frá sinni eig-
in framleiðslu og heitið afarkost-
um, ef þeir borgi ekki talsverð-
an hlut af því, sem þeir ætluðu að
liafa sér og sínum til framfæris, í
verkalaun til óviðkomandi manna,
sem alls ekkert höfðu styrkt þá í
þeirra ströngu lifsbaráttu. þetta er
svo mikil kúgun, að slíkt hafa
bændur hér á landi sjaldan þekkt
síðan Bessastaðavaldið leið undir
lok. Hliðstætt dæmi þessu finnst í
Sturlungu, þegar menn þorvalds
Snorrasonar komu til bónda, sem
var að slá teig sinn og kona hans
að raka á eftir honum með reifa-
bam á baki sér. þennan mann
kröfðu þeir til fylgdar við sig, til
að vinna hermdarverk, en er hann
neitaði þvi, limlestu þeir hann, til
þess að hann skyldi ekki geta
bjargast fremur en þó hann hefði
farið með þeim. En andinn lifir æ
hinn sami. þetta versta, sem til er
í mannlegri náttúru, að reyna að
kúga alla þá, sem álitið er að séu
aðallega eru bændur og annað
sveitafólk. Verður lýsingin vanalega
á þessa leið:
„það eru heimskingjar, fábjánar
oð illþýði, sem aðallega fylla þann
flokk og eru það afkomendur ís-
lenzku þrælanna frá landnámstíð.
Með öðrum orðum, sori mannfélags-
ins“. — „En íhaldinu fylgja að mál-
um allir vitrustu og beztu menn
landsins. Úrval þjóðarinnar". —
Mikill er nú munurinn.
þetta fer að verða hálf skrítin ætt-
færsla hjá ísafold. Tökum t. d. tvo
albræður. Annar er íhaldsmaður,
kominn af fornri konungaætt. í
lians æðum rennur aðalsblóð. Hinn
er Framsóknarmaður, kominn af
þrælakyni, með þrælablóð í æðum.
Hver myndi nú vera fær um að
semja ættartölur þessara manna?
Enginn nema með tilstyrk ísafold-
ar. Ég vil ennfremur minna á
Mosagreinina landsfrægu, sem eins-
dæmi af þeirri tegund.
Að vísu kom sú grein ekki út í
ísafold, heldur flutti Morgunblaðið
liana. En Morgunblaðið er bæði fað-
ir og móðir ísafoldar, líklega á skil-
getinn hátt.
Bændur ihaldsflokksins þurfa að
vísu ekki sjálfra sinna vegna að
kvai'ta yfir ritsmíðum ísafoldar. En
getur þeim ekki blöskrað þegar
veizt er að frændum þeirra, vinum
og venzlamönnum og þeim úthúðað
aðeins fyrir það eitt, að þeir fylgja
Framsókn að málum. Annaðhvort
er, að íhaldsbændur taka ekkert
mark á því sem ísafold flytur, eða
þá, að þeir hafa ótakmarkað um-
burðarlyndi. Mitt umburðarlyndi er
vamarlitlir og geti ekki borið hönd
fyrir höfuð sér, eða hvers ættu
bændur annars að gjalda. íslenzkir
bændur hafa með f rábærri þraut-
segju reynt að bjarga sér í þeim
miklu ógöngum, sem atvinnuvegur
þeirra er í. En hvað hafa foringj-
ar verkamanna gert þeim til við-
reisnar annað en að heimta annara
fé.
Einhversstaðar hefi ég lesið það,
að í þorpi nokkru á Englandi, þar
sem lítið var um atvinnu, hafi
verkamenn myndað samtök og út-
vegað sér tæki til að smíða hnífa.
Gafst þeim þetta svo vel, að þar
reis síðar upp stór verksmiðja, sem
lagði fyrir sig sláturiðnað. Ekki
minnist ég þess, að verkamanna-
foringjar hér hafi bent á eða styrkt
verkamenn til að koma sér upp
neinu tilsvarandi iðnaðarfyrirtæki
og hefði þeim þó eflaust verið það
hollara en ýms þau Lokaráð, sem
þeir hafa verið að reyna að kenna
þeim.
Ihaldi og (ó)jafnaðarmönnum
kemur að því er virðist ekki alltaf
sem bezt saman. En í því að skerða
sem mest sjálfstjómarrétt bænda
kemur þeim svo hjartanlega vel
saman. Mun þeim nú þykja bera vel
i veiði, þegar sveitimar liggja svo
að segja í sárum af völduúi krepp-
unnar, að slengja á þær nýjum
kosningum. Treysta þeir því, að
krafturinn og samheldnin verði
minni og auðveldara að ráðast á
þann garðinn sem lægstur ér. — —
----O----
Fréttir
Erlendir ferðamenn á íslandi. —
Vigfús Guðmundsson í Borgamesi
og Einar Magnússon menntaskóla-
kennari em nú að undirbúa stofn-
un ferðamannaskrifstofu í Reykja-
vík. Á hún að skipuleggja ferðalög
(einkum útlendinga) innanlands,
kynna ísland erlendis, veita leið-
beiningar um ferðalög og útvega
farartæki, fæði og gistingu fyrir
ferðamenn víðsvegar rnn landið,
með sanngjörnu verði. Slíkar skrif-
slofur tíðkast viðasthvar erlendis.
En þó svo sé, er oftast erfitt að fá
upplýsingar um ísland og ferðalög
hér. Annað er þó verra, að út-
lendir ferðamenn, er flestir koma
hingað í góðum hug og með velvild
til þjóðarinnar, fá ekki þá fyrir-
greiðslu, sem æskileg er eða íbúum
landsins til sóma. í ferðamannariti
um Norðurlönd, sem gefið er út af
stærsta ferðamannafélagi heimsins
og hefir upplýsingar frá umboðs-
mönnum sínum hér á landi, em
taldar til nokkrar áætlunarferðir
um landið og kostnaðurinn við þær.
þrotið, og hefi ég þó verið talinn
rólyndur maður.
Hér í Skagafirði eru þrjú kaupfé-
lög og eitt verzlunarfélag. öll eru
þau stofnuð og starfrækt af bænd-
um héraðsins. Verzlunarfélagið lán-
ar ekki vörur, nema þá til lítils og
ákveðins tima og kemur þvi ekki
þessu máli við.
Ég þekki vel alla kaupfélagsstjór-
ana og er þess fullviss, að engum
þeirra kemur til hugar, að nota
skuldir einstaklinga til kúgunar á
þá i kosningarbaráttu. þeir eru
meiri sómamenn en svo, að þeir fái
sig til þess.
Sérstaklega þekki ég vel kaupfé-
lagsstjórann á Sauðárkróki og ég
þeklti hann ekki að þvi, að ýta und-
ir vöruúttekt viðskiftamanna sinna,,
til að koma þeim i' skuldir og binda.
þá á skuldaklafa. Hann er frekar
þekktur að því, að vera fastheldinn
á vörur félagsins, og þótt skuldir
séu nú miklar við félagið, er það
meir að kenna viðskiptamönnunum
en kaupfélagsstjóranum, en honum
fer eins og mörgum góðum mönnum
að hann á illt með að neita mönn-
um um vörulán, þegar hann veit að
brýn þörf er fyrir vöruna.
Ég þekki engin dæmi þess, að
kaupfélagsstjórinn hafi reynt að
hafa áhrif á viðskiftamenn sína við
kosningai', og skifta þó Sjálfstæðism.
við félagið engu síður en Fram-
sóknarmenn, hafa þar sinn aðalvið-
skiftareikning og skulda félaginu
hver um sig líklega eins mikið og
Framsóknarmenn að tiltölu. þessir
Sjálfstæðismenn myndu varla skifta
stöðugt við kaupfélagið, ef þeir