Tíminn - 14.05.1932, Page 1

©jaíbferi
og afgrciö&luma&ur Cimans et
Hannpeig f>orsteins&ótMr,
Ccefjargötu 6 a. iieyfjawf.
^fgteibðía
Cimans er i Ccefjargötu 6 a.
(Dpin óa^Iega- fL 9—6
Sími 2353
XVI. árg.
Reykjavík, 14. maí 1932.
20.
Ili nellerD lánsljii oo stsrlsljér
Framsög'urœda Jónasar Þorbergssonar alþm. um
þingsályktunartillögu um ofangreint efni
Tillagan.
Ég gjöri ráð fyrir, að þegar
litið verður yfir starf þessa
þings, muni verða litið svo á,
að í fari þess hafi komið fram
meiri viðleitni en oftast endra-
nær í störfum Alþingis í þá átt,
að létta gjöldum af ríkissjóði.
Má í fyrsta lagi nefna fjárlaga-
frumv. hæstv. fjmráðh., sem
mjög bar svip af þessari við-
leitni, svo og afgr. þessarar hv.
deildar á frv. í öðru lagi má geta
um, þær mörgu tillögur, fjórar
alls, sem fram hafa komið í þing-
inu og allar hníga í þá átt, að
ráðstafanir yrðu gerðar til nið-
urfærzlu á kostnaði við rekstur
ríkisins og stofnana þess eftir
því sem unnt kunni að vera.
Árangur þessarar viðleitni hef-
ir, eins og kunnugt er, orðið sá,
að« nefnd hefir verið skipuð í hv.
efri deild, og er hún þegar tekin
til starfa, og er gjört ráð fyrir,
að hún starfi einnig eftir að
þingi er lokið á þeim grundvelli,
sem fyrir hefir verið mælt í
nefndum tillögum.
Ég hefi, í þessum sama farvegi,
leyft mér að bera fram till. til
þingsályktunar á þskj. 548, sem
hljóðar um meðferð lánsfjár og
starfsfjár.
Eins og hv. deildarmenn munu
hafa veitt eftirtekt, er aðalefni
þessarar till. að skora á ríkis-
stjórnina að undirbúa og leggja
fyrir næsta reglulegt Alþingi frv.
til laga um meðferð lánsfjár og
starfsfjár bæjarfélaga, stofnana
og atvinnufyrirtækja, þar sem
ríkissjóður hefir hagsmuna og
fjár síns að gæta, og þeirra
stofnana, sem eru að meira eða
minna leyti reknar með fé ríkis-
ins og á ábyrgð þess.
Misjafnar launagreiðslur.
í fyrsta lagi fer tillagan fram
á, að löggjöf þessi miði til þess
að færa launagreiðslur hjá bæj-
arfélögum og stofnunum, þar
sem ríkissjóður hefir hagsmuna
að gæta, til samræmis við launa-
greiðslur við hliðstæð störf í
stofnunum ríkisins, og til hæfis
við fjárhagslega getu þjóðarinn-
ar. Ennfremur er ætlazt til, að
löggjöfin miði í þá átt, að frek-
ari skilyrði verði sett en nú
gilda fyrir lánveitingum úr bönk-
um, sem ríkissjóður ábyrgist, en
það eru nú, eins og kunnugt er,
allir bankar landsins. — Ég vil
biðja hæstv. forseta að stilla til
friðar úti í lestrarsalnum. Ég
treysti mér ekki til að tala, þeg-
ar aðrir tala hærra en ég sjálfur.
Tillagan ber það með sér, að
hún er miðuð við, að ríkissjóður
hafi víðar hagsmuna og fjár að
gæta en í eigin rekstri og rekstri
þeirra stofnana, sem starfa bein-
línis á vegum hans. Ég hygg,
að enginn mæli á móti því, að
nauðsynin- sé hin sama til að
gæta fjár, hvort heldur að féð
er í eigin rekstri ríkisins og
stofnana þess eða þeirra stofn-
ana, sem eru að meira eða minna
leyti opinberar, og starfa- með fé
frá ríkissjóði og á ábyrgð hans.
Ég geri ráð fyrir, að þessi sann-
indi, sem virðast augljós, séu al-
mennt viðurkennd, en þessi við-
urkenning hefir ekki komið fram
í störfum og viðleitni Alþingis.
Þá er næst að athuga, hvar
ríkissjóður hefir hagsmuna að
gæta annarsstaðar en í eigin
rekstri og rekstri stofnana ríkis-
ins. 1 tillögunni eru nefnd bæj-
arfélög, stofnanir og atvinnufyr-
irtæki.
Samkvæmt landsreikningnum
fyrir 1930, eru samanlagðar á-
byrgðir ríkissjóðs fyrir banka,
bæjarsjóði, sveitarfélög og ýms
félög og stofnanir, alls nokkuð
á 12. miljón kr. Auk þess stend-
ur ríkissjd5ur eins og kunnugt
er í ábyrgð fyrir eigin lántökum
og starfsfjárlánum handa bönk-
um. Þar má einkum nefna eftir-
stöðvar af enska láninu frá 1921,
og veðdeildarlánið til Landsbank-
ans. Stærstu ábyrgðimar, sem
hér eru nefndar í landsreikningn-
um, eru vitanlega fyrir bankana,
þar næst fyrir Reykjavíkurkaup-
stað og loks fyrir Eimskipafélag
Islands. Ég ætla því, til þess að
takmarka mál mitt, að - halda
mér við þessar þrjár stofnanir í
hugleiðingum mínum um með-
ferð lánsfjár og starfsfjár á veg-
um þeirra stofnana, sem starfa
ýmist beint eða óbeint á ábyrgð
ríkissjóðs. Ég ætla fyrst að
minnast á Eimskipafél. íslands.
Eimskipafélag íslands.
Ríkissjóðsábyrgðir fyrir það
eru um hálf milj. kr. Þetta félag
er samkvæmt uppruna og ætlun-
arverki sínu að hálfu leyti ríkis-
stofnun. Það er stofnun þjóðar-
innar. Ríkið leggur því árlega
mjög mikið fé og afstaða þess
til lands, þjóðar og ríkissjóðs er
sú, að það mundi aldrei verða
látið bera upp á sker, heldur
mundi Alþingi telja sjálfsagt,
að taka á sig, ég vil segja næst-
um því hve þunga fjárhagslega
byrði sem væri, til þess að forða
því frá hruni eða að verða að
hætta störfum, vegna þess að fé-
lagið er líftaug þjóðarinnar og
einn meginþátturinn í sjálfstæð-
isbaráttu íslendinga. En um leið
og, það er athugað, hve mikils
virði Eimskipafélagið er fyrir
þjóðina og afstaða þess til rík-
isins, sem ég áður gat um, verð-
ur það ljóst, að ríkið befir þarna
mikilla hagsmuna að gæta og
það getur ekki verið því óvið-
komanda, hversu þessu fyrirtæki
er stjórnað og hvernig með fjár-
reiður þess er fai’ið. Nú er það
vitað, að félagið er í stöðugum
i'j ái’hagsvandræðum eins og eðli-
legt er, ekki sízt nú á tímum.
En þrátt fyrir þau vandræði,
sem að því hafa steðjað, eins og
öðrum stofnunum ríkisins, og
þau vandræði, sem hafa knúð
fram hér á Alþingi þær ráðstaf-
anir, sem gjörðar hafa verið til
að di-aga úr útgjöldum í’íkisins,
hefir þessi sama nauðsyn ekki
haft nein. áhrif á stjórn Eim-
skipafélags íslands, að því er
snertir launagreiðslur, hliðstæðar
'þeim, sem mest hefir verið talað
um hér í þinginu við rekstur rík-
f isins sjálfs og stofnana þess. Ég
skal til fróðleiks telja hér upp
helztu og hæstu launagreiðslur
þessa félags, svo að hv. þing-
menn geti haft það til athugunar
og samanburðar við launagreiðsl-
ur ríkisins og þær tölur, sem
hefir vei’ið verkefni fjárveitinga-
nefndar og allra hv. deildar-
rnanna, að hugsa einna mest um
á þessu þingi.
Framkvæmdastj óri félagsins
hefir 19 þús. kr. föst laun, en
það er 7 þús. kr. hærra en ráð-
herrarnir hafa. Þi’átt fyrir þessi
ríflegu laun,vii’ðist svosemstjórn
Eimskipafélagsins hafi óttast, að
þessi maður myndi tæplega geta
séð sér fyrir sæmilegu húsnæði,
svo að hún hefir gjört sérstakar
ráðstafanir og látið hann hafa
4 þús. ki’. í húsaleigustyrk. En
til þess að enn þá öruggara yrði
að maðui’inn kæmist sæmilega
af, hefir honum verið tryggðui’
ágóðahluti — 3 þús. kr. á ári —
hversu svp sem rekstur félags-
ins gengi, hvoi't sem það tapaði
eða græddi. En nú hefir félagið,
eins og kunnugt er, tapað um
margi’a ára skeið. Alls nema
þessi laun forstjórans 26 þús.
kr. á ári. Aðrir starfsmenn við
þetta félag, svo sem skrifstofu-
stjóri, aðalbókari og aðalritari
hafa um 10 þús. kr. á ári.
Ég hirði ekki um að fara lengra
út í einstakar upptalningar á
launagreiðslum. Eins og gefur að
skilja, munu launagreiðslur hjá
þessu félagi yfirleitt bei'a nokk-
urn svip af launagreiðslum til
stjónienda félagsins og helztu
starfsmanna.
Reykjavíkurkaupstaður.
Ég ætla þá, enda þótt einhverj-
um kunni að þykja nokkuð langt
seilst um öxl til lokunnai’, að
minnast á Reykj avíkurkaupstað í
þessu sambandi.
Ég geri ráð fyrir, ef umræður
verða um málið, að þá verði því
haldið fram, og með nokkrum
rétti, að Reykjavík sé sjálfstæð-
ur bær, og að íhlutun Alþingis
eigi þar ekki að koma til greina.
En það er hinsvegar vitanlegt,
að ríkissjóður stendur í mikilli
ábyi’gð f> i'ir bæjarsjóð Reykja-
víkur. Samkvæmt landsreikn-
ingnum 1930 er þessi ábyrgð
2,550,000 kr. Auk þess hefir ver-
ið lagt fram á Alþingi, samkv.
beiðni bæjarins, frv. til laga um
ábyrgð á 7 milj. kr. láni til
Sogsvirkjunarinnar. Má búast
við því, að slíkar málaleitanir
liggi einnig fyrir næstu þingum.
Því verður ekki með réttu
neitað, að ríkið hafi fjár-
hagslegrar ábyrgðar að gæta
gagnvart bæjunum. Auk þess ber
á það að líta, að miklu skiftir
fyrir ríkið, hversu farnast bæj-
arfélögum og stofnunum þeim,
sem starfa innan vébanda þess.
Þá-vil ég drepa á hag Reykja-
víkurbæjar. Er þá ekki unnt að
stikla nema á stærstu atriðum.
Skuldir bæjax-ins eru um 8 milj.
kr. Bæi’inn á ófullnægjandi raf-
veitu, ófullnægjandi vatnsveitu,
og gasveitu, sem líka er ófull-
nægjandi. Stafar þetta af því, að
bæi’inn hefir vaxið stórum örar
en verkfræðingar þeir, sem þessi
mannvirki hafa undirbúið, gerðu
sér í hugai'lund. En af þessum
sökum er bærinn í miklum vanda
staddur. Vil ég sérstaklega benda
á það, að vatnsveitan og rafveit-
an stríða hvor gegn annari. Því
meir sem vatnsveitan er aukin,
því meir tæmist lindasvæði Ell-
iðaár. Getur því ekki liðið á löngu
að í-áða verði verulega bót á
þessu vandkvæði og stofna þann-
ig til gífurlega mikils kostnaðar.
Þegar litið er á helztu ytri
di’ætti um hag Reykjavíkur og
stjói’n hennar, er það eftirtekt-
arvei't, að annarsvegar virðist
bærinn á undanförnum nokki'um
árum hafa lifað hið mesta blóma-
skeið, svo að hann mun ‘nú vera
með allra stæi’stu höfuðboi’gum,
miðað við tölu landsmanna; hins-
vegar á hann þó ekkei't i’áðhús,
engan spítala, engan alþýðuskóla
0g enga leikvelli handa börnum.
Skipulagi bæjarins er mjög áfátt
og ber það vitni um megna ó-
framsýni. Götugerð er skammt á
veg komi, og bærinn er í slíkum
f j árhagsörðugleikum, að hann
hefir ekki getað framkvæmt á-
ætlanir sínar. Hann hefir átt
mjög öi'ðugt uppdráttar um lán-
tökur. Tekur það af öll tvímæli
um ei’fiðleikana, að bærinn hlaut
á síðasta áxá að leita leyfis um
að fá áð jafna niður séi’stökum
aukaálögum á bæjarbúa ofan á
allþung gjöld, sem fyrir voi’U.
En þrátt fyrir þennan örðuga
hang hafa stjórnendur bæjarins,
sjálfstæðismenn og jafnaðarmenn
orðið ásáttir um það, að hann
væri fær um að gx-eiða 40% dýr-
tíðaruppbót á laun stai’fsmanna
bæjarins.
Bankarnir.
Þá kem ég að bönkunum. .Þeir
stai’fa nú beinlínis á ábyrgð rík-
isins og með fé, sem það hefir
fengið þeim sem í’ekstursfé eða
ábyrgzt fyrir þá út á við. Hagur
þeirra er hinn erfiðasti, sérstak-
lega þó Útvegsbankans. Snemma
á þinginu var gerð skyndiráð-
stöfun urn að ríkið tæki ábyrgð
á innstæðufé Útvegsbankans, af
því að þá steðjuðu að honum
sérstök vandræði.
Afskriftir af starfsfé bank-
anna síðustu 10 árin nema um
35 milj. kr., þegar með eru talin
töp á gömlum lánum Islands-
banka, sem Útvegsbankinn tók
við um leið og hann tók við búi
hans. Þrátt fyi’ir þessi fjárhags-
vandræði, greiðir Útvegsbankinn
ennþá 60% dýrtíðarappbót eða
laun, sem því svara.
Helztu launaflokkar bankans
eru þessir: Bankastjórar 12000
kr. ái’slaun -j- 60% dýrtíðai’upp-
bót = 19200 kr. Bókari og fé-
hirðir 12,000 kr. hvor eða full
ráðherralaun.
I Landsbankanum hafa banka-
stj órar 24,000 kr. hver, en aðrir
hæstlaunaðir starfsmenn 11.500
kr. hver, og er það lægra en til-
svai’andi laun í Útvegsbankan-
um, en Landsbankinn greiðir
eitthvað í lífeyrissjóð fyrir
starfsmenn bankans, svo að laun
þessara helztu starfsmanna
munu vera lík í bönkum þessum.
I þessum 3 stofnunum, sem
starfa að mestu á ábyrgð ríkis-
sjóðs, eru því laun greidd með
dýrtíðaruppbót sem hér segir:
Reykjavíkui’bær . . . . 40%
Eimskipafélagið .. .. 40%
Bankai-nir.............60%
Eins og kunnugt er, hefir dýr-
tíðaruppbót stai’fsmanna ríkisins
verið fæi’ð niður í 17Vs% og
hefir það komið til orða hér í
þinginu, að afnema hana með
öllu.
I 1. tölulið tillögu þeirrar, er
hér í-æðir um, er gert ráð fyrir
því, að opinber afskifti þingsins
af launagreiðslum í landinu nái
lengi-a en til þeirra stofnana
einna, sem beinlínis eru á vegum
i’íkisins og að þau verði látin ná
yfirleitt til allra þeirra stofnana,
sem starfa að meira eða minna
leyti á ábyrgð þess, í þeim til-
gangi, að samræma launagreiðsl-
urnar við f j árhagslega getu
þeirra sjálfra og þjóðarinnar í
heild sinni. Launagreiðslur hjá
þessum stofnunum eru á ábyrgð
ríkisins á meðan stofnanirnar
starfa á ríkisins ábyrgð og með
fé þess. Þar sem svo háttar til,
er það ekki einungis réttur Al-
þingis, heldur og skylda, að hafa
afskipti af slíkum málum.
Þá vil ég benda á það, að með
þeirri tilhögun, sem nú er, eru
ríkisstofnanir settar í mikinn
vanda. Þeim er skapaður að-
stöðumunur, sem er ranglátur og
hættulegur. Er það augljóst, að
ef ekki aðeins mikill hluti af
stofnunum og atvinnufyrirtækj-
um einstaklinga, heldur líka þær
stofnanir, sem ég hefi nefnt,
þykjast færar um að greiða þau
laun, sem hér var lýst, þá hlýzt
af því eðlileg samkeppni milli
þeirra og ríkisstofnananna, þann-
ig, að allir beztu starfskraftarnir
hverfa yfir til þessara stofnana,
en ríkið situr með þá lökustu.
Virðist mér þetta svo augljóst
mál, að Alþingi geti ekki gengið
fram hjá því. Getur það ekki
stefnt til heillavænlegra úrslita,
ef alltaf á að þröngva kosti rík-
isstofnana, en láta það afskipta-
laust, þótt fé sé ausið í launa-
greiðslur, t. d. til forstjóra banka
og annarra stofnana. Hefi eg
því lagt það til í 1. tölulið til-
lögu minnar, að Alþingi feli rík-
isstjórn að athuga, hvort ekki
sé réttmætt að setja almenna
löggjöf um launagreiðslur á land-
mu, er næðu líka til annarra
stofnana en ríkisstofnana. Legg
ég ekki dóm á það hér, hvort
þetta muni vera fært. Ég lít svo
á, að það sé fært, og því ber ég
fram tillöguna, en reynzlan verð-
ur vitanlega að skera úr um það,
eins og önnur atriði þessa máls.
Meðferð lánsfjár.
Þá er ég kominn að öðrum
höfuðþætti máls míns. 2. tölulið-
ur í till. minni gerir ráð fyrir að
sett verði skilyrði fyrir lánveit-
ingum úr bönkum, er ríkissjóður
ábyrgist. Er ætlast til þess, að
slík löggjöf miði til þess einkum,
að koma á hagkvæmara og kostn-
aðarminna fyrirkomulagi í stjórn
útgerðar og verzlunar í landinu
og að komið verði til leiðar
hlutaskiptum í útgerð, þar sem
henni verður við komið.
Eins og kunnugt er, gilda nú
lagafyrirmæli um ýmsa flokka
lánveitinga úr bönkum landsins.
Má þar til nefna Veðdeildir
Landsbankans og Búnaðarbank-
ans, Ræktunarsjóð og Bygging-
ar- og landnámssjóð. Eins og
kunnugt er gilda um slík lán
margháttuð fyrirmæli um form,
fasteignaveðstryggingar og
hreppsábyrgðir. öðru máli gegn-
ir um það fé, sem bankarnir
lána til atvinureksturs. Um skil-
yrði fyrir slíkum lánveitingum
gilda engin fyrirmæli af þingsins
hálfu, heldur er það algerlega
lagt á vald bankastjórnanna. I
þessu sambandi er fróðlegt að
rifja upp eitt mál, sem kom fram
á Alþingi fyrir nokkrum árum.
Á þingi 1929 báru nokkrir þá-