Tíminn - 09.07.1932, Page 1

©íaíbfert
og afgrciösluma&ur iíimans tt
Xaunpeig þ o r 51 einsöóttir,
Scefjarðötu 6 a. ^eyfjoÐtf.
2^.fgteiböía
í i m a n s er i €œfjargötu 6 a.
©pin öaglegcr fL 9—6
Siiöi 2353
XVI. árg.
Reykjavík, 9. júlí 1932.
30. blað.
Flokkarnir
Nú stendur yfir hin mesta
fjármálakreppa, sem komið hef-
ir yfir heiminn síðan millilanda-
skiftin tóku að spenna greipar
um allan hnöttinn.
Þessi kreppa nær átakanlega
mikið til okkar fslandinga. Mbl.
og fylgilið þess segja að hún
komi af því að Framsóknar-
stjórnin hafi gert of mikið að
framförum í landinu. Aðrir menn
skilja tæplega hversvegna vegir,
símar, brýr, sjúkrahús, skólar,
hafnir, skip og góð íbúðarhús
hafa getað skaðað íslendinga svo
sem ætla mætti, ef skoðun Mbl.
væri á rökum bygð. Og þá er
elcki auðveldara að skilja hvers-
vegna framfarir síðustu ára hér
á landi hefðu getað eyðilagt fjár-
hag allra menningarlanda, þar á
meðal Bandaríkjanna, sem voru
auk allrar annarar auðlegðar,
svo rík að gulli fyrir nokkurum
misserum, að úr því mátti
steypa 25 þúsundir kálfa, handa
eftirkomendum ísraelsmanna að
tilbiðja.
Mbl. og fylgilið þess hefir
fundið upp aðra sögu. í blaðinu
hafa verið stöðugar dylgjur um
fjárhag samvinnufélaganna ís-
lenzku. Og fylgismenn blaðsins
hafa talið sig vita enn meira en
á prenti hefir staðið. Þeir hafa
fullyrt að Sambandið eitt slculd-
aði Landsbankanum frá 13 til 20
miljónir króna. Einn tiltakanlega
varfærinn íhaldssýslumaður sagði
að Sambandið skuldaði þessum
banka þó ekki nema 8 miljónir
króna, en til viðbótar 2 miljónir
krona hjá enskri vefnaðarvöru-
verzlun.
Þessum sögum var óspart
haldið á lofti til að sýna, hve
mjög kreppan hefði sorfið að
bændum landsins. Miklu skuld-
irnar hjá mörgum af forgöngu-
mönnum íhaldsins áttu að rétt-
lætast með skuldasúpu samvinnu-
manna.
Svo kom aðalfundur samvinnu-
félaganna. Forstjórinn flutti ít-
arlega ræðu um fjármál Sam-
bandsins og kaupfélaganna. Á-
grip af þeirri ræðu hefir nú ver-
ið prentað hér í blaðinu og lesið
út um allt land.
Andstæðingar samvinnufélag-
anna urðu meir en lítið hissa, er
þeir höfðu lesið þessa ræðu.
Sögurnar sem þeir höfðu heyrt
og trúað til hálfs eða að öllu
leyti, voru býsna ólíkar veru-
leikanum.
Mönnum sem lítið þekktu til
kaupfélaganna og Sambandsins
kom margt einkennilega fyrir í
þessari greinargerð. Skuldirnar
voru að vísu miklar, en þó ekki
nema brot af því, sem um hafði
verið talað. Þær höfðu vitaskuld
aukist verulega tvö undangengin
verðfallsár, en líka miklu minna
en við hafði verið búizt af ókunn-
ugum mönnum. En tvennt annað
var þessum mönnum þó, og það
með réttu, enn meira undrunar-
efni.
Hið fyrra voru sjóðir kaupfé-
laganna og Sambandsins. Það er
líftryggingarfé samvinnufélag-
anna. Því hefir verið safnað með
þrautseigju og festu á löngum
og kreppan
tíma. Allir félagsmenn leggja í
sjóðina jafna hlutfallstölu af
verzlunarveltu sinni. Fátæki mað-
urinn í samvinnufélagi á hlutfalls
lega við verzlun sína jafn mikla
sjóðeign og ríki félagsmaðurinn.
Þessar sjóðeignir hafa verið að
myndast smátt og smátt, og
myndast enn. Þær eru megin ein-
kenni samvinnufélaganna. Þær
gera samvinnufélögin í einu
trygg og fær til að takast á hend-
ur stærri og stærri verkefni.
Ef til vill var þó hitt atriðið
engu síður athyglisvert. Það var
sú lífsskoðun, sem gegnsýrði
ræðu Sigurðar Kristinssonar.
Þar gætti í öllu and^ varfærni
sparsemi og framsýni. Félögin
líta ekki á sig eins og verzlun,
sem eigi að eggja kauplöngun
manna, heldur fyrirtæki, sem eigi
í einu að hjálpa félagsmönnum
til góðra verzlunarkjara og venja
þá við sparsemi og ráðdeild.
Þegar kreppan skall á, voru
samvinnumennirnir fyrstir til að
grípa til varúðarráðstafana. Þeir
byrjuðu að spara kaup á öllu sem
unnt var að spara. Starfsmenn
samvinnufélaganna, þar á meðal
Sambandsins, lögðu sjálfir til að
laun þeirra yrðu lækkuð. Þegar
vandræði hófust með gjaldeyri
gagnvárt útlöndum, þá voru það
aftur samvinnumennirnir, sem
beittu sér fyrir innflutningshöft-
unum. Og þegar Tr. Þ. steig það
spor síðastliðið haust, þá hafði
hann í því efni bak við sig óskor-
aðan stuðning samvinnumanna í
landinu.
En andstöðuflokkur Framsókn-
ar, íhaldið, hefir í öllum þessum
málum verið nákvæmlega á gagn-
stæðri skoðun við samvinnumenn-
ina. Ýmsir hafa tekið mörg, stór
lán hjá bönkum landsins. Og eftir
skýrzlum bankanna eru á þeim
slóðum nú týndar með öllu yfir
30 miljónir af sparifé því, sem
bankarnir hafa lánað út, og lán-
um þeim, er þeir hafa fengið með
ábyrgð landsins.
Stórútgerðin er meginþátturinn
í atvinnulífi því, sem íhaldsleið-
togarnir starfa að. Einn af þess-
um mönnum sagði á þingi í vet-
ur, í ræðu sem barst út um landið
gegnum útvarpið, að Reykjavík
lifði á 26 togurum og 10 línubát-
um. Flann sagði að þetta væru
gömul skip, sem væru að ganga
sér til húðarinnar. Engin skip
hefðu verið byggð eða keypt hin
síðustu ár.
Menn vita almennt ekki mikið
um sjóðeignir þeirra félaga, sem
eiga ]?ennan gamla flota. En það
er þó því miður talið sennilegast,
að mjög mörg af þessum félög-
um séu gersamlega eignalaus, að
þau eigi enga sjóði, hafi ekkert
eigið fjármagn til að endurnýja
skipastólinn, og í raun og veru
séu mörg þessi skip gerð út fyr-
ir reikning bankanna, en ekki
hinna svokölluðu eigenda.
Samt hafa þessi skip borið í
land óhemju auð á undangengn-
um árum. En sá auður hefir ekki
safnast í sjóði hjá eigendunum,
nema að sáralitlu leyti. Mestur
hluti þessa auðs hefir sokkið í
dýrtíð Reykjavíkur eins og steinn
sem kastað er í hyldýpi.
Ein tegund af þessari eyðslu
eru skrauthýsi þau, sem aðstand-
endur gömlu skipanna hafa byggt
sér. Mjög margir framkvæmda-
stjórar og skipstjórar hafa dreg-
ið úr veltu fyrirtækjanna 80 til
150 þús. kr. til að byggja skraut-
hýsi yfir eina slíka fjölskyldu.
Og önnur eyðsla hjá'þessum „at-
hafnamönnum“ hefir verið í sam-
ræmi við húsakostinn.
Þegar skipastóll Reykjavíkur
er útslitinn og engir sjóðir til
fyrir ný skip, þá er lítil huggun
i því, þó að í bænum séu í tuga
tali skrauthýsi handa ríkum
mönnum, þegar auðurinn er hætt-
ur að berast í land og ríkismanna-
lífið endar um stund.
Þegar kreppan skall á, var liðs-
kostur íhaldsins algerlega -á rnóti
sparnaði. Engir af embættismönn
um íhaldsins löggðu til að laun
þeirra væru lækkuð, enn síður að
þeir gerðu það í verki. Þegar
Framsóknarmenn í Ed. komu með
frumvarp síðastliðinn vetur um
að fella niður dýrtíðaruppbót af
háum launum, þá felldi íhaldið
málið með hjálp eins verkamanna
leiðtoga, þegar við fyrstu um-
ræðu.
Og ekki gekk betur með inn-
fluttningshöftin. Blöð íhaldsins
'risu gegn þeim með mikilli heift.
Og verzlunarstétt íhaldsins var á
sama máli. íhaldið gat ekki hugs-
að til að minnka verzlunina og
milliliðagróðann, þó að þjóðin öll
væri í hættu stödd vegna hins
lága afurðaverðs og gjaldeyris-
vandræðanna.
Reynzlan virðist benda a, að
mikill munur sé á viðhorfi ínalds-
ins og samvinnumanna bæði til
framleiðslustarfseminnar og
kreppunnar.Samvinnumenn bygg-
ja upp skipulag sitt þannig, að
þeir tryggja í einu gengi hins
einstaka manns, þjóðarheildarinn-
ar og arfinn til næstu kynslóðar.
Þess vegna vinna þeir að sjóð-
myndunum sínum jafnt og þétt
og gera sömu kröfu til allra. Sér-
hyggjumaðurinn fær ekki að eyða
öllu um leið og verðmætið skap-
ast. Skipulagið knýr hann til að
spara nokkuð handa þörf kom-
andi dags.
Vegna skipulags samvinnufé-
laganna eiga nú mörg þúsund
heimilisfeður nokkrar milj. króna
í tryggingarsjóðum til að mæta
þeim óskaplegu verzlunarharðind-
um, sem nú dynja yfir. Og þegar
óveður heimsverðfallsins skellur
á, þá fer sarnan hugur félags-
mannanna og hinna kjörnu full-
trúa þeira. Samvinnumennirnir
byrja þegjandi á sparnaðinum
heima fyrir. Bóndinn minnkar
öll kaup á aðkeyptri vöru. Starfs-
maður félagsins lækkar sjálfur
kaupið sitt, af því að tekjurnar
minnka hjá þeim sem hann vinn-
ur fyrir.
En .hjá ýmsum liðsmönnum
Mbl. og ísafoldar kveður við ann-
an tón. Þeir hafa tekið hin miklu
bankalán. Hjá sumum þeirra
hafa orðið hin miklu töp. Þeir
létu lið sitt á Alþingi 1931 fella
tillögu um lækkun dýrtíðarupp-
bótar. Þeir hafa barizt fyrir frels
inu til að flytja inn óbarfa vöru
til landsins þó að vart sé hægt
að greiða til útlanda nauðsynja-
vörur handa þjóðinni. Og eftir
því sem einum sjálfglaðasta tals-
manni þessa mannflokks telst til,
þá ríkir svo mikið skeytingarleysi
hjá „aflaklónum“ svokölluðu, um
stórútveginn, sem Reykjavík er
talin að lifa á, að skipastóll bæj-
arins er látinn eldast og ganga
úr sér, án eðlilegrar og nauðsyn-
legrar endurnýj unar, en það
kemur aftur til af því, að eig-
endur skipanna, helzt til margir,
gleyma framtíðinni, gleyma að
mynda tryggingarsjóði fyrir
framtíðina, en eyða því meira í
skrauthýsi sín, veizlufagnað, of-
nautn áfengra drykkja og á marg
an annan hátt, sem síst byggir
upp sterkt og heilbrigt þjóðfélag.
Það láta margir nú svo um
mælt, að þjóðin eigi öll að sam-
einast til varnar í baráttunni við
kreppuna. Sjálfsagt fylgja því
ýmsir kostir. En ekki skiftir það
litlu hversu sú sameining verður.
Mbl.menn vilja án efa að þeirra
stefna ráði í sambýli flokkanna,
stefna hins glaða og forsjár-
lausa stundarhagnaðar og óhófs-
eyðslu. En væru samvinnumenn
að bættari þótt þeir leggðu niður
skipulag sitt, þrautreynt hér á
landi í hálfa öld og gerðust spor-
göngumenn þeirra, sem lifa ó-
hófsæfinni? Tæplega myndi þeim
slík breyting að skapi og síst
myndi þjóðinni styrkur að slíku
ráðlagi, hvorki í bráð eða lengd.
Þeir sem friðinn vilja semja
verða að gæta þess, að sá hluti
þjóðarinnar, sem kann fótum sín-
um forráð, er ekki líklegur til að
vilja vinna svo rnikið til lognmoll-
unnar, að þeir vilji beygja sig
undir lífsstefnu þeirra manna,
sem hafa þjóðnýtt miljónatöpin
og skuldirnar. X.
----o----
i fálækíitraintirl
Eitt af hinum alvarlegustu á-
liyggjuefnum allra liugsandi manna
i Reykjavík, er hin sívaxandi byrði
af íátækraframfærinu. Hafa útgjöld
hæjarins vegna þess numið undan-
farin ár með sjúkrastyrkjum um
þremur fjórðu úr miljón og er fá-
tækraframfærið því langstærsti út-
gjaldaliður bæjarfélagsins.
Fulltrúar Framsóknar í bæjar-
stjórn lögðu þar fram seinni hluta
vetrar eftirfaranda lillögur til breyt-
inga á fyrirkomulagi fátækrafram-
færisins:
1. Að fátækralækni, landlækni,
lærðri matreiðslukonu og hagstofu-
stjóra verði falið að rannsaka hve
liáan fátækrastyrk þurfi að veita
þurfalingum til matar, ljóss, hita
og fata, til þess að þurfalingarnir
hafi sæmilegt hfsframfæri, og
styrknum sé síðan útbýtt eftir föst-
um reglum saníkvæmt niðurstöðum
þeirrar rannsóknar.
2. Að gjört sé útboð á öllum mat-
vælum og eldsneyti handa þurfa-
mönnum og samið við þann er býð-
ur bezt kjör fyrir tiltekið tímabil.
Á þenna kaupmann gcfi svp fá-
tækrastjórnin út ávísanir til þurfa-
manna.
3. Að gjört sé útboð i öll húsnæði,
sem bærinn þarf að leigja fyrir
þurfamenn.
4. Að komið sé á fót saumastofu,
þar sem konur er þess eru mest
þurfandi, fái vinnu. Saumastofa
þessi’ saumi fatnað aðallega úr ís-
lenzku efni, fyrst og fremst handa
þurfamönnum.
5. Að stefnt sé að því að koma á
fót föstu mötuneyti, fyrst og fremst
fyrir þá þurfamenn, sem kjósa frem-
ur að borða á slíku mötuneyti, en
að matreiða fyrir sig sjálfstætt og
ennfremur fyrir aðra þá þurfamenn,
sem fátækrastjórnin telur hentara
að þar borði. í sambandi við mötu-
neytið skal komið á fót matreiðslu-
námsskeiðum, þar sem húsmæður
geta ókeypis lært að búa til ódýran,
hollan og óbreyttan mat.
6. Að byrjað sé að vinna að þvi,
að bærinn eignist jarðir og lönd á
hentugustu stöðum hér austanfjalls,
helzt nálægt jarðhita, þar sem þeir
þurfamenn, er þess óska og fátælcra-
stjórn þykir henta, geti fengið jarð-
næði, enda leggi bærinn þeim til
bústofn og hjálpi þeim til að byrja
búskap á jarðnæðinu.
Tillögum þessum leyfum vér okk-
ur að láta fylgja eftirfarandi at-
hugasemdir:
Við 1. Um það er nú sífellt þrátt-
að í bæjarstjórninni og utan hennar,
hvort þurfamenn bæjarins fái nóg að
bita og hrenna. Fátækrastyrkurinn
hefir nýlega verið lækkaður um
20% og telja ýmsir það óviðunandi
lækkun. Til þess að fá vissu um
það, að þurfamenn fái viðunandi
lifsframfæri, teljum við heppilegast
að fela þeim mönnum, sem bezta
þekkingu hafa á þessu að rannsaka
hve hár styrkurinn þurfi að vera,
svo viðunandi sé.
Við 2. það er vitanlegt, 'að kaup-
menn miða álagningu sína að tals-
verðu leyti við það, að nokkuð tap-
ast. af því sem þeir lána. En vegna
þess hve stór og áreiðanlegur við-
skiftaaðili bærinn mundi verða, er
fullvíst að kaupmenn mundu sækj-
ast eftir þessum viðskiftum, þótt
þeir þyrftu að gefa 10—15% afslátt
frá almennu *búðarverði. Við þ.etta
sparar bærinn mikla upphæð.
En annar stór kostur fylgir þessu
einnig. Nú sem stendur leikur nokk-
ur grunur á því, að sumir þurfa-
lingar, er eiga fyrir fjölskyldu að
sjá, noti peningana á nokkuð óhent-
ugan hátt, og fátækrastyrkurinn
komi þvi ekki að íullum notum,
einkum fyrir konur og böm.
þetta má með engu móti eiga sér
stað, og þetta er unnt að fyrir-
byggja með þvi að Jylgjast með út-
tekt þuríamanna gegn um ávisanir
til þeirra verzlana, sem bærinn skift-
ir við.
Við 3. Húsnæði mætti fá ódýrara
og betra en nú tíðkast fyrir þurfa-
menn. Bærinn er skilvis leigutaki, á
slíkum leigutökum er að verða tals-
verður hörgull eftir því sem krepp-
an sverfur meira að. Húseigendur
munu því kjósa að leigja bænum
fyrir lægri leigu en ýmsum öðrum.
þegar tekin hefir verið ábyrgð á
leigu hingað til, hefir aldrei, svo
við vitum til, verið gjört neitt til
þess að fé leiguna lækkaða.
Við 4. það mun nú tíðkast að
margir þurfamenn kaupa mjög ó-
hentugan útlendan klæðnað. Að svo
iniklu leyti sem bærinn fær við það
ráðið, ber honum að afstýra því að
slík kaup eigi sér stað fyrir það fé,
sem bærinn leggur þurfamönnum.
Með því að setja á fót saumastofu
og sauma úr innlendu efni, styrkir
bærinn innlendan iðnað, eykur at-
vinnu i landinu og þurfalingarnir
fá betri föt.
Við 5. Talsverður misbrestur mun
vera á því hjá þurfamönnum eins
og ýmsum öðrum, að matarinnkaup
séu lientug og matartilbúningur
góður. Einnig er svo með ýmsa
þurfamenn, að þeir hafa ekki tíma
til að annast matreiðsluna svo í
nokkru lagi sé. Með því að koma á
fót mötuneyti vinnst margt. Gjöra
má góð og hentug innkaup á góðum
og liollum hráefnum, maturinn verð-
ur að jafnaði vel tilbúinn, hollur og
ódýrari, en ef hann er tilbúinn á
mörgum stöðum.
þetta mötuneyti mætti byrja með
þeim, sem fremur vilja borða í
mötuneytum en heima hjá sér, og
auka svo smátt og smátt við þeim,
sem hentara þykir að borða í mötu-