Tíminn - 24.09.1932, Qupperneq 1

(Sfaíb£eri
09 afgrei&slumaður (C i m a n s er
Sannueig £>orsfeinsðótHr,
Sœfjargötu 6 a. Ííeyfjatiíf.
jAfgteibsía
íínuns er í €œfjar^ötu 6 a.
(Ðpin ðaglega fi. 9—6
Simi 2353
XVI. árg.
Rcykjavík, 24. september 1932.
41. blað.
Reykjavíkurbréf Mbl.
Mbl. (og ísafold?) birtir á
sunnudaginn var, í Reykjavíkur-
bréfi, tvær árásagreinar á kaup-
félögin. Orðbragðið er eins og
' vant er, þegar hin hversdagsiega
niðurbælda reiði til samvinnu-
félaganna sýður, upp úr 1 kaup-
mannablöðunum. í annari hessari
grein er komizt svo að orði, að
kaupfélögin hafi „svikið stefnu-
skrá sína, þverbrotið velsæmi og
misþyrmt allri þolinmæði lands-
manna“ og ennfremur segir í
sömu grein að félögin gangist
fyrir því „að útausa lygum og
óhróðri um landið til bölvunar
fyrir landslýð í nútíð og fram-
tíð“.
Þrennt er það, sem á að rétt-
læta þessi prúðmannlegu ummæli
Mbl. í garð samvinnufélaganna:
Að félögin hafi styrkt að
nokkru leyti útgáfu tveggja
blaða, sem stutt hafa málstað
samvinnunnar í landinu.
Að þau hafi reynst þess ómátt-
ug að ráða við lhð gífurlega verð-
fall landbúnaðarafurða nú á
krepputímanum og
Að þeim hafi ekki tekizt „að
aflétta skuldaverzlun“ í sveitun-
um.
Að öllu þessu athuguðu finnst
höfuðmálgagni Rvíkuríhaldsins
engin furða, þó að „menn, sem
utan við kaupfélögin eru, beri
kala til ]>eirra“, svo að ummæli
Mbl. séu orðrétt eftir höfð.
trausti Samb. ísl. samvinnufélaga
hjá útlendum viðskiptavinum ?
Eða hefir Mbl. gleymt þeim
staðlausu og blygðunarlausu
ósannindum, sem það sjálft flutti
um verzlunarsamtök bænda fyrir
10 árum, og forstjóri Sambands-
ins neyddi blaðið til að taka aft-
ur og biðjast á afsöknuar opin-
berlega ?
En bændur í kaupfélögunum,
sem fengu níðritið sent heim í
haustkauptíðinni, muna vel eftir
þessum atburðum.
Og þeir muna það lka, að kaup-
félögin áttu heldur ekki neina
vernd hjá dómstólunum fyrir á-
rásum ofsóknarmannanna.
Réttarfar braskaranna hafði
enga vernd skapað fyrir vei’zl-
unarsamtök samvinnubændanna.
Og það má rifja upp ýmislegt
fleira, sem sýnir, hvernig íhalds-
blöðin í Reykjavík hafa búið að
kaupfélögunum og samvinnu-
mönnunum nú á síðari árum. Hér
skulu nefnd fáein kunn dæmi.
Vorið 1928 var að venju hald-
inn í Reykjavík aðalfundur Sam-
bands ísl. samvinnufélaga. Ekki
er kunnugt um að kaupfélags-
mennirnir, sem þar mættu á
fundinum, hafi neinn óskunda
gjöid í höfuðstaðnum eða troðið
hina göfugu Mbl.-menn um tær.
En tveim dögum 'eftir að fundin-
um lauk, birtist eftirfaranda í
aðalblaði Ihaldsflokksins, sem þá
var:
til Amessýslu, mjólk og því um líkt,
mannanna, sem flytja manna mest
til Reykjavíkur og leggjast þó á
móti lienni í einu og öllu? Vér þurf-
um ekkert til þeirra aO sækja. —
— — Flestir eru þó svo gerðir, að
jieir vilja að öðru jöfnu fremur
skipta. viö vini sína en óvini“ (Mbl.
21. júní 1931).
„Óvinirnir“ voru samvinnu-
bændurnir í Ámessýslu, því að
þeir höfðu ekki vei’ið fáanlegir til
að kjósa íhaldsmann á þing.
Ekkert að fela!
Mbl. virðist álíta, að kaup-
félögin hefðu átt að geta komið
í veg fyrir verðfallið, sem nú
hefir orðið á landbúnaðarafurð-
um. Blaðinu þykir það næsta
undarlegt, að bændur í kaupfé-
lögunum skuli ekki lifa eins og
blómi í eggi nú, þar sem nú „í
ár hefir verið hinn bezti hey-
skapur * urn land allt, jafngóð
spretta og sæmileg nýting“. Mbl.
heldur því fram, að viðskipta-
örðugleikarnir í sveitunum nú
hljóti að vera kaupfélögunum að
kenna.
En hvernig er ástatt á hinum
sígi’æna Iðavelli hinnar frjálsu
samkeppni? Á Alþingi og í dag-
blöðum íhaldsins rekur nú hver
yfirlýsingin aðra u-m að meiri-
hluti stórútgerðarmannanna í
Reykjavík eigi „nxinna en ekki
neitt“ og að höfuðstaðui’inn sé
að „rnissa fiskiskipaflota sinn“,
af þvi að forráðamenn hans geti
ekki lengur látið atvinnuveginn
bera sig. Ekki hafa kaupfélögin
vei’ið þarna að vei'ki. Ekki hafa
„máttarstólpar“ togaraútgerðar-
innar brotnað undan þunga sam-
ábyrgðarinnar.
Hefir Mbl. gleymt, hvert bjarg-
ráð útgerðarmennimir í Reykja-
vík, dýi’kendur hinnar frjálsu
samkeppni, tóku upp í sumar,
þegar íslenzki fiskurinn var að
verða veiðlaus í Suðuiiöndum
vegna hóflausra fi’amboða frá
hinunx ísl. seljendunx, sem börð-
ust síix á milli um markaðinn eins
og drukknandi menn um skips-
kjöl? Þeir tóku kaupfélögin til
fyrii'myndar, hin margi’ægðu og
marghötuðu samvinnufélög’ bænd-
anna. Samvinnan unx fisksöluna
hefir nú hækkað uixi þriðjung
það verð, sem framleiðendur fá
fyi’ir fiskinn.
Það er rétt og liggur í augum
uppi, að viðskiptakreppan kemur
þungt niður á samvinnufélögun-
um eins og öllunx öðrum. Skuldir
kaupfélagsbændanna hafa vaxið.
En kaupfélögin og þeir, sem í
þeiixx eru, hafa ekkert að fela í
sanxbandi við sína skuldaaukning
í kreppunni. Þegar andstæðingar
félaganna s. 1. vor leynt og ljóst
voru farnir að breiða út marg-
ýktar sögusagnir um lán Sam-
bandsins í bönkunuin, svöniðu
sanxvinnufélögin því á þann hátt,
að birta reikninga Sambantlsins
opinberlega í víðlesnasta blaði
landsins. Ekki verður vart við,
að hliðstæð fyi’irtæki hinnar
fx’jálsxx samkeppni hafi á saixxa
hátt lagt reikningana á boi’ðið.
Því birtir heildverzlun Garðars
Gíslasonar ekki reikninga sína í
Mbl., þar seixx Garðar hefir alltaf
álitið, að hann bæri meiri unx-
hyggju fyrir fjárhag bænda en
bændui’nir sjálfir. Eða Kveldúlf-
ur? Þó ekki væri nema sölureikn-
ingana yfir saltfiskinn, sem hann
tók í unxboðssölu af kjósendum
Ólafs Thors á s. 1. ári.
Skuldirnar og orsök þeirra.
íhaldsblöðununx vei’ður tíðrætt
uixx skuldir bændanna í kaupfé-
lögunum. Það er í’étt eins og
þetta séu einu skuldirnar, sem til
séu í landinu. Mbl. talar um, að
helzt þurfi að setja niður sér-
staka rannsóknarnefnd til að at-
lxuga skuldasöfnun bænda. En
það er aldi’ei talað um í þeim her-
búðum, að rannsaka þurfi skulda-
söfnun heildsala, stórútgerðar-
maixna eða fiskspekúlanta eða
líta eftir meðferð þeii’ra á pen-
ingum. Og þó hafa þessir menn
tapað fullum þrem tugum milj-
óua af veltufé bankanna — al-
þjóðareign — og hluta af þess-
um töpunx verða nú bændurnir í
kaupfélögunum að box’ga í óeðli-
lega háum vöxtunx af hinum
nxargunxtöluðu kaupfélagaskuld-
unx.
Bændurnir í kaupfélögunum
vita vel sjálfir unx skuldir sínar
og þá lxættu, sem af þeinx stafar.
Þessvegna er hvarvetna í kaup-
félögununx beitt ítrustu viðleitni
og sjálfsafneitun til að koixxa í
veg’ fyrir vöxt skuldanna nú á
k repputímanunx.
Og eitt er það, sem Mbl. ætti
að lxafa hugfast, þegar það er að
rita um kaupfélögin og fjárhag
þeirra.
Skuldir bæixdanna, þó að þung-
bæi-ar séu fyrir vei’ðlitla franx-
leiðslu, eru stofnaðar á heiðar-
legaix hátt.
Eða hvað eru þessar kaup-
félagsskuldir, senx Mbl. er a,ð
klifa á allt árið um kring?
Elztu kaupfélagsskuldimar érn
arfurinn frá kaupmannaverzlun-
ununx. Það eru eftirstöðvar af
skuldum við kaupmannaverzlan-
irnar, sem félögin urðu að greiða
að meira eða nxinna leyti, til að
losa menn úr hinum gönxlu við-
skiptum. Sumt eru eftirstöðvar
af lxiixu nxikla verðhruni afui’ð-
anna og gífurlegum fóðurbætis-
kaupum unx 1920. Verulegur
hluti af skuldunum er vegna unx-
bóta, sem bændur hafa gjört á
jörðunx sínunx, jarðabóta, bygg-
inga, og annara slíkra útgjalda í
sambandi við þá viðreisn laixd-
búnaðarins, sem óhjákvæmileg er,
ef þessi aðalatvinnuvegur lands-
ins á ekki að leggjast í rústir
vegna úreltra skilyi’ða og vinnu-
bx-agða. Og loks eru afleiðing-
arnar af hinu síðai’a verðhruni,
nú í kreppunni.
Því er að vísu ekki að leyna,
að eitthvað er til af kaupfélags-
skuldum, senx eiga sér aði’ar or-
sakir. Sjálfsagt nxá finna dænxi
þess, að kaupfélögin lxafi hlaupið
undir bagga nxeð efnalitlum
mönnum, senx ekki hafa haft
bústofn, senx til þess nægði að
í'leyta heimilum þeirra áfi’am með
brýnustu lífsnauðsynjar. Um
réttmæti slíkra í’áðstafana niá
alltaf deila í einstökunx tilfellunx.
En þessi skuldasöfnun hefði á
engan hátt orðið umflúin. Ef
kaupfélögin hefðu ekki tekið á
sig byrðarnar, hefðu þær lent á
viðkomandi hreppsfélögunx sem í
ílestum tilfellum eru borin uppi
af sömu nxönnum og kaupfélögin.
Fyrir byggðarlögin í he'ild sinni,
sem hlut eiga að máli, er ekki
lxægt að sjá, að miklu skipti fjár-
hagslega, hvor leiðin farin er.
En oft mun svo reynast, að nxeiri
sé sjálfsbjargarviðleitni þeii’i’a
nxamxa, senx ekki eru gjörðir að
þurfalingum hins opinbex-a. Og
víða í sveitum er sú sltoðun ríkj-
andi, að slíkt bera að forðast í
lengstu lög.
Ágóðinn af samvinnunni.
Það er ekki úr vegi nú, þegar
viðskiptamál samvinnumanna eru
sérstaklega gjörð’ að umtalsefni
hjá andstæðingununx, að rifja
upp og gjöra sér grein fyrir,
hvað bændastétt landsins í raun
og veru hefir haft upp úr því að
vera í kaupfélögunum.
Sá hagnaður verður raunar,
aldrei fyllilega með tölum talinn,
því að nxiklu leyti er hann óbeinn
lxagnaður, sem aldrei verður
reiknaður út nxeð neinni vissu.
En af þessum óbeina hagnaði
skal þó nefnt það atriðið, senx
mest er unx vert fjárhagslega.
Það eru kaupfélögin, sem hafa
beitt sér fyrir því fyr og síðar,
að gjöra aðalframleiðslu bænda,
kjötið, að markaðshæfri vöru í
sanxræmi við breyttar kröfur tím-
anna. Það voru kaupfélögin, sem
á sínum tínxa gexxgust fyrir bygg-
ingu sláturhúsanna, senx gjör-
breyttu meðferð kjötsins, við-
víkjandi slátrun og söltun, :il
samræmis við það, sem tíðkaðist
í öðrum löndunx. Og nú eru það
kaupfélögin, sem aftur hafa haf-
izt handa unx að breyta saltkjöts-
framleiðslunni í framleiðslu á
frystu lijöti, jafnskjótt senx salt-
kjötsmarkaðurinn þverrar er-
lendis, og að koma upp frysti-
húsum á útflutningslxöfnunum á
sama hátt og þau fyrrunx geng-
ust fyrir byggingu sláturhúsanna.
Engan bónda nxun fýsa að
hugsa þá hugsun til enda, hvar
hinn íslenzki landbúnaður myndi
nú vera staddur, ef samtökin
hefðu ekki gjört bændunum
mögulegt að breyta kjötverkun-
inni í tæka tíð í samrænxi við
hinar erlendu markaðskröfur.
Á liliðstæðan hátt hefir sanx-
vinnuskipulagið nú á allra síðustu
árum unnið sitt hlutverk í þágu
bændanna í mjólkurframleiðslu-
héröðunum. Það er samvinnan,
senx skapað hefir möguleikana
fyrir stofnun lxinna nýju nxjólk-
urbúa í Eyjafjarðarsýslu, Suður-
láglendinu og í Borgarfirði.
Slík eru dæmin um hinn óbeina
liagnað af samvinnufélögunum
hér á landi, þann hagnað, senx
ekki verður nxeð tölum talinn og
er ómetanlegur.
Tölurnar tala Ííka.
En tölurnar tala líka sínu máli
um samvinnu bændanna.
Samkvæmt efnahagsreikningum
Sambandskaupfélaganna*), senx
fyrir lágu í árslok 1930, voi’U
sjóðeignir kaupfélaganna sem lnír
segir:
Stofnsjóðir, senx eru séreign félags-
manna...............kr. 2.230.003,79
Sameignarsjóðir i'élag-
anna................— 2.683.004,53
Stofnsjóður (séreign)
félaganna lxjá Sís .. — 511.778,94
Sjóðseignir fél. sanxt. kr. 5.424.787,26
Eru þá ótaldir þeir sjóðir, senx
félögin eiga sameiginlega í vörzl-
unx Sambandsins.
Og loks er ótalin sú upphæð,
sem sanxkv. lögum félaganna hef-
ir verið lögð í sjóði síðan í árs-
lok 1930. Það er því mjög var-
*) þar að auki eru nokkur sam-
vinnufélög utan Samhandsins, og
eru þau eigi hér talin.
Gátu samvinnufélögin fengið
frið?
Eftir kenningu Mbl. nxega sam-
vinnufélögin ekki stuðla að því á
neinn hátt, að til séu í landinu
blöð, sem taka málstað þeirra.
Samvinnufélögin eiga að vera
varnarlaus í opinberum unxræð-
um.
Auðvitað væri það æskilegast,
að félagskapur samvinnumanna,
sem stofnaður er til að bæta ltjör
fátæks almennings í landinu,
þyrfti ekki á neinni slíkri vörn
að halda. Til þess eru samvinnu-
íélögin stofnuð, að stuðla að al-
menningsheill með almennings-
sanxtökum, ekki með það fyrir
augunx að hafa neitt óréttilega af
öðrum, heldur til að gjöra hverj-
um nxanni nxögulegt að hafa þann
arð allan, sem honum ber fyrir
það, senx hann hefir á sig lagt, en
meira ekki.
Ef samvinnufélögin hefðu frá
upphafi hvarvetna mætt þeirri
velvild, sem þau frá þjóðhagslegu
sjónarmiði áttu kröfur á, gæti
Mbl. djarft unx talað, að þau
þyi’ftu ekki að láta halda uppi
nxálstað sínum í blöðum eða ann-
an hátt opinberlega.
En þessu er á annan veg farið.
Frá upphafi hafa samvinnufélög-
in verið rægð, hrakyrt og ofsótt
af bi’askaraliði því, senx að Mbl.
stendur.
„Tónninn“ hjá andstæðingunum.
Ileldur Mbl., að samvinnunxenn
séu búnir að gleynxa níðritum
Björns Kristjánssonar, sem dreiít
var út unx allar sveitir í því skyni
að sundra samtökum bændanna á
örðugum tíma — og að níðrit
þetta var — á kostnað Reykja-
víkuríhaldsins — þýtt á erlend
mál í því skyni að spilla láns-
„Aðalfundur Sambands ísl. sam-
vinnufélaga hófst hér í bænum síð-
astliðinn þriðjudag. Eru rnargir
menn þar samankomnir að sögn og
láta mikið yfir sér. Ekki er kunnugt
um, hvað gerzt hefir á þingi þessu
onn sem komið er, enda mun ' með
Iaunung á haldið. En hér er lík-
legt að fari sem fyr, að æ því vcrr
gefast heimskra nxanna ráð, sem þau
konxa fleiri saman" (Vörður 15. júní
1928).
En til eru í íhaldsblöðunum
fleiri lýsingar af ferðum sam-
vinnubænda utan af landi til
Reykjavíkur. Fræg er hin marg-
nefnda „mosagrein“ voi’ið 1931.
Þar er saixxvinnumönnunum, gest-
];onxandi, svo lýst:
„það eru ekki sællegir nxenn. þeir
eru veðurbarðir eftir góðærin — —.
það eru nxagrir menn og svangir,
beygðir af striti og skuldum ..
þeim er samlað saman af ríkis-
sjóðsskipunum eins og skuldaföng-
unx. þeir konxa hver með sinn mal,
bognir og hlýðnir" (Mbl. á páslca-
daginn 1931).
Um ásigkomulag þessara kaup-
félagsmanna utan af landinu
sagðist Mbl. svo frá þennan sama
páskadag:
„Og nú eru þeir komnir úr kuld-
anum og myrkrinu, sultinum og
skuldaþjáningunum. — þeir þvo sér
úr sápu og strjúka fiðrið úr tötrun-
um og nxosann úr skegginu. Frama-
vonin og auðmýktin eiga þar harða
glírnu. Framavonin vill rétta úr
hnjám og herðum, auðmýktin lcggst
á eins og kaupfélagsskuld".
Saixxvinnubændui’nir í Árnes-
sýslu, senx stofnuðu nýju mjólk-
urbúin þar, hafa líka fengið sín-
ar kveðjur í íhaldblöðunum, Þessa
fengu þeir eftirminnilegasta í
fyrrasumar, eftir kosningarnar:
„þá mætti minnast á eitt, sem
Reylcvíkingum er í sjálfsvald sett.
Hví eigum vér að sækja vörur okkar