Tíminn - 19.08.1936, Blaðsíða 1

«v
^.fgreií>öla
og innf)cimta ^>afiiar»tt. J6
&iml 2353 - P6ott,élf 96J
(ðjalbbagí
bía6 aino ct J (éní
Atgangurlnn (oetat 7 (t.
Reykjavík, 19. ágúst 1936.
- — ■ . .... ■ 1 ----— — i ———------------- ----
I
XX. ár.
Torsten Odhe
Sunnlenzkir
bændur sviknir
»með kossi«
A víðavangi
34. blað.
150 ára afmssli
Reyklaviknr-kanpstaðar
Reykjavík fékk kaupstaðarréttindi með konungsúrskurði 18.
ágúst 1786 og’ konunglegri tilskipun 17. nóv. sama ár. Þann 18.
ágúst 1786 var verzlun hér á landi gefin frjáls öllum þegnum
Danakonungs, og voru kaupstaðaréttindin veitt í sambandi við
þá breytingu. Fimm aðrir staðir fengu þessi réttindi um leið og
Reykjavík.
Um kaupstaðarréttindi þau er Reykvíkingum voru hér með
veitt, segir Klemens Jónsson svo í „Sögu Reykjavíkur“:
„Réttindin voru aðallega þau, að íbúar kaupstaðanna skyldu
fá ókeypis lóð undir hús og garða eftir útmælingu. Ef konungur
átti elcki lóðina, átti að kaupa hana handa kaupstaðnum fyrir
hans reikning ...“ „... Þetta var auðvitað mikið hagræði, en
það var hræðilega misnotað, einkum af kaupmönnum, sem söls-
uðu undir sig bæði beztu lóðimar og óþarflega stórar, til að
útiloka keppinauta. Hefir þetta ákvæði, og hvernig það var
framkvæmt í öndverðu, valdið miklum ágreiningi og orðið
Reykjavík til mikils fjártjóns, því að bærinn hefir oft orðið að
kaupa aftur fyrir ærið fé lóðir undir götur og húsafærslur ..
.. öllum kaupstaðarbúum var veitt fullkomið trúarbragða-
frelsi ...“ „... þeir áttu í 20 ár að vera lausir við að borga
manntalsskatt. . .. Hver, sem vildi átti heimting á ókeypis borg-
ararétti. ...“. I reyndinni greindust bæjarbúar þó í „borgara“ og
„tómthúsmenn“, og kusu þessar stéttir lengi fram eftir full-
trúa hver í sínu lagi til bæjarstjómar.
Á hinni upphaflegu kaupstaðarlóð Reykjavíkur bjuggu árið
1786 aðeins 18 fjölskyldur. En í Reykjavíkursókn voru þá 802
íbúar, að tugthúsföngum meðtöldum. Árið 1840 voru þeir 890.
1 sókninni voru 18 býli: Sel, Bráðræði, Ánanaust, Hlíðarhús,
Jaðar, Landakot, Götuhús, Grjóti, Hólakot, Melshús, Melkot,
Skálholtskot, Stöðlakot, Arnarhóll, Arnarhólskot,, Sölfhóll, Þing-
holt og Tugthúsið. öll þessi býli eru nú fyrir löngu orðin að
byggingarlóðum í bænum.
Kartöfluinnflutningurinn
og föv hans um landid
Ritstjóri sænska samvinnu-
tímaritsins Kooperatören Tor-
sten Odhe frá Stokkhólmi kom
hingað til landsins í sumar, sem
fyrirlesari á Sænsku vikunni,
en dvaldi hér síðan um mánað-
artíma á eftir. Ferðaðist hann
mikið um landið. Fór fyrst um
Norðurland austur að Húsavík,
síðan vestur að Breiðafirði og
loks um Suðurland austur í
Skaftafellssýslu. Til meiri
ferðalaga vannst honum ekki
tími. Heimsótti hann öll kaup-
félög á þessu svæði til þess að
kynna sér starfshætti þeirra og
aðstöðu til verzlunar. Tilgang-
ur hans er að skrifa bók um
starf samvinnufélaganna hér á
landi og mun sú bók koma út í
haust eða vetur á forlagi
sænska Sambandsins.
Torsten Odhe er kunnur rit-
höfundur í Svíþjóð, bæði fyrir
greinar sínar í Kooperatören og
bækur, sem hann hefir gefið út
um verzlun, iðnað og samvinnu-
mál, bæði í Svíþjóð og öðrum
löndum. Meðal annars hefir
hann skrifað bók um samvinnu-
félagsskapinn í Finnlandi og
aðra um samvinnufélögin í
Sviss.
Það var ánægjulegt að ferð-
ast um landið með Torsten
Odhe. Bæði fyrir það, hve mik-
inn áhuga hann hafði á að
kynnast öllum staðháttum hér,
starfi félaganna og allri alþýðu
manna, og fyrir það, hve fljótt
og vel hann gat sett sig inn í
aðstöðu manna og viðhorf til
hinna félagslegu umbóta. Þeg-
ar hann hafði kynnt sér, hvað
þegar var gert í hverju héraði
í umbótaátt fór hann strax að
hugsa um hvað frekar væri
hægt að gera til umbóta og
framfara. Eitt af því, sem
gladdi hann mest væri hve mik-
ið hér var af grasi grónu flat-
lendi, sem hægt værí að gera
að fallegum túnum. Yfirleitt
halda útlendingar, sem ekki
hafa komið hingað til landsins,
að hér sé flatlendi helzt ekki
til, finnst þessvegna sér-
staklega ánægjulegt að sjá hér
hina breiðu grænu dali og
miklu sléttur, og lízt svo á, sem
hér sé all búsældarlegt.
Fyrir okkur íslendinga er
það mikill ávinningur að fá
slíka gesti til Islands, sem Tor-
sten Odhe ritstjóra. Ekki
þurfum við að óttast, að skrif
hans um land vort og þjóð beri
ekki vott um vináttu og skiln-
ing, og trú á framtíð landsins.
Hitt getum við líka verið sann-
færðir um að það, sem hann
segir, verður byggt á stað-
reyndum «g þekkingu. Er þá
líka bezt, þegar þetta fer allt
Gi. R .
Upp úr sláturtíð í fyrra
gerðu kaupmannablöðin, Mbl.
og Isafold, mikið hróp um það,
áð óréttur væri ger bændum
sunnanlands og í Borgarfirði í
sambandi við framkvæmd kjöt-
laganna. Réðust þessi málgögn
með mesta ofsa á kjötverðlags-
nefnd og ríkisstjórn fyrir það,
að bændum 1 öðrum landshlut-
um — og þá aðallega á Snæ-
fellsnesi, í Dölum og Húna-
vatnssýslu, hefði verið leyft að
flytja nokkuð af kjöti á
Reykjavíkurmarkaðinn. Höfðu
áðumefnd íhaldsblöð um það
mörg orð og stór, að með
þessu væri tekinn af Sunn-
lendingum og Borgfirðingum
markaður, sem þeir ættu einir
rétt á og hefðu „keypt“ með
verðjöfnunargjaldinu. 1 þessari
röksemdafærslu var raunar
talsverð hugsunarvilla, því að
af því kjöti, sem til Reykja-
víkur var flutt úr öðrum lands-
hlutum ( og raunar er tiltölu-
lega lítið) var auðvitað greitt
verðjöfnunargjald nákvæmlega
á sama hátt og af kjöti Sunn-
lendinga og Borgfirðinga. En
kaupmannablöðin hugðust á
þennan hátt að koma á stað
reipdrætti milli Sambandskaup-
félaganna annarsvegar og Slát-
urfélags Suðurlands og Kaup-
félags Borgfirðinga hinsvegar.
Það þarf varla að taka það
fram, að málgagn þeirra Jóns
í Dal, Þorst. Briem og Hann-
esar á Hvammstanga, studdi
íhaldsblöðin í þessu máli á
sama hátt og vant er — og
liélt því fram, að kjötverðlags-
nefnd hefði ívilnað Dalamönn-
um, Húnvetningum o. fl. á
kostnað þeirra, s em „ættu“
Reykjavíkurmarkaðinn.
Og á fundum og í viðtölum
við bændur í vetur og vor hafa
kaupmannaþjói^ar eins og Pét-
ur Magnússon, Eiríkur Einars-
son og Pétur Ottesen ekkert
tækifæri látið ónotað til að
láta í ljós hina grátklökkustu
samúð með Sláturfélagi Suður-
lands og bændum á starfssvæði
þess, út af því, að það hafi
ekki fengið að selja kjöt sitt í
Reykjavík, af því, að Sam-
bandsfélögin hafi verið látin
„fylla markaðinn".
E n nú eru heilindi kaup-
mannablaðanna og þjóna þeirra
komin í ljós í þessu máli — og
það á alveg sérstaklega eftir-
minnilegan hátt.
Sömu dagana og sömu vik-
urnar, sem kaupmannaliðið
grætur hástöfum af meðaumk-
un með Sláturfélaginu og K. B.
út af því að Sambandsfélögin
taki frá þeim markað í Rvík,
— eru um 30 kaupmenn önnum
kafnir við að svíkja inn á
Reykjavíkurmarkaðinn hvorki
meira né minna en 90 tonn af
kjöti, sem kjötverðlagsnefnd
hafði aðeins leyft þeim að
verka til útflutnings. Og í Rvík
setja samherjar þessara kaup-
manna á stofn „neytendafélag“
til að tryggja sölu á hinu
smyglað* kjöti, á koatnað Slát-
Kjötverðið og kjötsalan.
Sumir „varaliðs“menn hafa
flutt þá kenningu, að verðið,
sem sett er á kjöt til sölu inn- 1
anlands, hafi engin eða a. m. k, j
nauðalítil áhrif á, hve mikið I
kjöt selst á markaðinum. Hafa |
þessir sömu menn legið kjöt- |
verðlagsnefnd á hálsi fyrir það, j
að hún skuli ekki hafa ákveðið j
söluverðið það hátt, að bændur
gætu fengið greiddan „fram-
leiðslukostnað“! Þessi skoðun
— ef þar er raunar nokkur
sannfæring á bak við — ber
vott um fremur óvandaða íhug-
un. Nægir í því sambandi að
benda á það, að í fyrrahaust
var verð á lakara geldfjárkjöti
ákveðið um 10 aurum lægra pr.
kg. en haustið 1934. Þetta hef-
ir haft þau áhrif, að sala á geld-
fjárkjöti hefir stórum aukizt
síðan í fyrrahaust. Enda má
því nærri geta, að ekki er kaup-
getan hjá öllum neytendum
kjötsins það mikil, að þeim sé
alveg sama um verðið. Er raun
að því, að til skuli vera menn,
sem slíkum fjarstæðum halda
fram opinberlega og vilja vera
teknir alvarlega.
Enn um fjármál
Reykjavíkur.
Forsprakkar íhaldsmanna
þjást af ómótstæðilegri löngun
til að gagnrýna fjármálastjóm
ríkisins og finna henni allt til
foráttu. Og sjálfsagt mætti
ýmislegt betur fara í fjármál-
um ríkisins á öllum tímum og
hjá öllum stjómum. En sú er
ógæfa íhaldsmanna í þessu máli
að þeir bera ábyrgðina á fjár-
málum Reykjavíkurbæjar. Og
þess vegna, meðal annars, eru
fjármálaprédikanir þeirra ekki
teknar alvarlega.
Því að Reykjavíkurbær hefir
undir stjórn íhaldsins safnað
tiltölulega mun hærri skuldum
en ríkið undir stjóm íhalds-
andstæðinga. Bæjarstjórnin í
Reykjavík hefir hækkað út-
gjöld bæjarins tiltölulega miklu
meira en Alþingi hefir hækk-
að útgjöld ríkisins. Og hún
hefir aukið álögurnar á bæjar-
búa stórkostlega á sama tíma
sem heildarupphæð skatta og
tolla til ríkissjóðs hefir staðið
í stað.
Síðasta uppgötvun Mbl.-
urfélags Suðurlands. I Morg-
unblaðinu er auglýst, að „Sjálf-
stæðismenn“ eigi að snúa sér
111 skrifstofu þessa félags og
fá „leiðbeiningar“ um, hvar
þeir eigi að kaupa kjöt í mat-
inn.
Vegna þessarar svikastarf-
semi á bak við lög og rétt,
þurfti svo Sf. Sl. að flytja 70
tonn af kjöti til útlanda. Hver
einasti biti af þessum 70 tonn-
um væri nú seldur í Reykjavík,
ef aðstandendur Morgunbl.,
ísafoldar og fylgiblaðs hennar
liefðu ekki óhlýðnast fyrirskip-
unum nefndarinnar og brotið
kjötlögin.
íhaldsliðið hefir í þessu máli
svikið sunnlenzka og borg-
firzka bændur á þann hátt,
sem lúalegastur hefir verið
talinn 1 margar aldir. Það hef-
ir svikið þá með koflsi.
Björn Bjárnarson
hreppstjóri í Grafarholti
varð áttræður 14. þ. m. Hann
er einn hinna elztu og merk-
ustu bænda landsins og stóð
um langt skeið í fremstu röð
í baráttu fyrir framfara- og
menningarmá'lum þeirra.
Ungur nam hann búfræði í
Noregi og gjörðist síðan bún-
aðarskólastjóri á Hvanneyri.
Keypti hann þá jörðina og
sameinaði, og bjó þannig í hag-
inn, að hún gæti orðið fast
skólasetur. Hann stóð ætíð
framarlega í búnaðarfélags-
skapnum, sem og öðrum félags-
málum bænda. Var hann m. a.
einn af forgöngumönnum að
stofnun Sláturfélags Suður-
lands og í stjórn þess mörg ár.
Hann er gáfaður og fróður og
ritfær vel, og liggur mikið
eftir hann af blaðagreinum og
tímarita, einkum um búnaðar-
mál.
Landsmálabaráttuna lét hann
sig mikið skifta löngum, og
var einu sinni kosinn á þing
fyrir Borgarfjarðarkjördæmi.
manna var sú, að reikna það
út — vitanlega með röngum
forsendum — að „útgjöld“ rík-
isins væru orðin 19 milljónir á
ári eða 1100 kr. á hverja 5
manna fjölskyldu í landinu.
En nú hefir verið sýnt fram
á það með tölum, að ef „út-
gjöld“ Reykjavíkur væru
reiknuð nákvæmlega á sama
hátt og Mbl. reiknar „útgjöld“
ríkisins — þá hefðu þau orðið
á árinu 1934
kr. 9,036,905,86,
eða
1371 kr.
á hverja 5 manna fjölskyldu í
bænum.
Einnig þama á íhaldið
metið eins og í skuldasöfnun-
inni, hækkun útgjaldanna og
álögum á almenning.
V estmannaey jamálið.
Það er kunnugt um land allt
að lengi hefir verið frámuna-
legt ólag á fjármálum Vest-
mannaeyja undir stjóm íhalds-
ins og afar mikil vanskil á lán-
um, sem ríkið er í ábyrgð fyr-
ir vegna bæjarfélagsins. Myndi
Mbl. hafa þótt sú fjárstjóm
merkileg, ef í hlut hefði átt
bæjarfélag undir frjálslyndri
stjórn.
Nú hefir bæjarstjóm Vest-
mannaeyja verið kærð af sjálf-
um Eyjabúum. Atvinnumála-
ráðherra hefir sett mann til að
endurskoða reikninga bæjarins
og líta á málavexti. Verður
ekki »éð annað en að þetta hafi
veríð skylda Kans, þar sem um
Kominn hingað austur varð
ég var við grein Morgunblaðs-
ins: „Grænmetissalan fær 800
— 1000 kartöflusekki frá út-
löndum“, gat því eigi svarað
samdægurs, en mér varð að
orði: Flest verður nú að tíð-
indum!
Undanfarið hefir Gr. R. ver-
ið legið mjög á hálsi fyrir það
hve „íhaldssöm“ hún væri með
innflutning á kartöflum, enda
var það full meining vor að
stöðva innflutninginn frekar fyr
en síðar. Það sem af er ágúst-
mánuði hefir Gr. R. fengið 850
sekki af kartöflum til Rvíkur,
svo langvinnt og alþekkt ólag
var að ræða, og ættu allir Vest-
mannaeyingar að vera Haraldi
Guðmundssyni þakklátir fyrir
að vilja hjálpa þeim til að
betra lag en verið hefir komist
á fjárreiður bæjarins.
En hitt átti Mbl. að vita,
þótt ekki sé gáfum fyrir að
fara hjá ritstjórunum, að
dómsmálaráðuneytið hefir ekki
verið hér að verki. Mbl. bland-
ar hér algerlega saman saka-
málarannsókn frá dómsmála-
ráðuneytinu og föðurlegri end-
urskoðun frá atvinnumálaráðu-
neytinu. Það má vel vera, að
svo mikil óreiða sé á fjármál-
um Vestmannaeyja, að þar eigi
að fyrirskipa sakamálsrann-
sókn og sækja til sektar ein-
hverja mjög innilega vini
Mbl. En það er alveg ótíma-
bært fyrir moðhausana að
hugsa um þá hlið málsins, fyr
en þar að kemur. En allt þetta
umtal íhaldsins um sakamáls-
rannsókn, sem enginn annar
veit um, bendir á mjög vonda
samvizku hjá aðstandendum
Mbl.
og meiru en þessum 850 sekkj-
um mun Gr. R. ekki „hrúga inn
af erlendum kartöflum“ í ágúst-
mánuði, því það var fastákveðið
áður en hin síðasta sending
kom með Lyru, mánudaginn 10.
ágúst, að flytja ekki inn meira
til Reykjavíkur á þessu sumrí.
Til samanburðar er rétt að
upplýsa, að í ágústmán. 1935 —
í fyrra — voru flutt inn til
Reykjavíkur 167,500 kíló af
kartöflum eða 3350 sekkir!
Innflutningur „bölvaðra kaup
sýslumannanna“, sem Morgun-
blaðið nefnir svo, en ekki ég —
var því rétt um það fjórfald-
ur í ágúst í fyrra á móti því
sem influtningur Gr. R. verð-
ur í ágúst í ár.
Ef Gr. R. spillir markaðinum
fyrir bændum í ár þá spiltu
kaupmennirnir honum fjórfalt
meira í fyrra!
Aðalatriðið er að Gr. R. hef-
ir alls ekki flutt inn til baga
fyrir þá litlu innlendu fram-
leiðslu, sem er tilbúin í ágúst-
mánuði. Gr. R. hefir, með því
að takmarka svo mjög innfl.
kartaflna eins og hinar fyr-
greindu tölur sýna, stutt mjög
að því að bændur fengju gott
verð fyrir fyrstu framleiðslu
sína.
Nefnd sú, sem á að ákveða
verð á kartöflum í haust, og
svo framvegis, er enn eigi
skipuð, en þrátt fyrir það hafa
ýmsir þeirra kaupmanna, sem
ötulastir eru að selja snemm-
sprottnar kartöflur, spurt mig
ráðs um hvað ég teldi hæfilegt
að gefa fyrir hina fyrstu upp-
skex-u, veit ég því eigi betur en
að þeir hafi hagað innkaupum
sínum frá bændum að verulegu
leyti í samráði við Gr. R. bæði
um verð o. fl., enda liefi ég
Framh. á 4. síðu.
smnan.