Tíminn - 05.01.1938, Blaðsíða 2
2
TÍMINN
Áramótakveðja til Framsóknarmanna
Eftir Jónas Jónsson
i.
ÁriS, sem er að kveðja hefir
verið viðburðaríkt fyrir Fram-
sóknarflokkinn. Hann hefir orð-
ið að heyja margháttaða og erf-
iða baráttu um tilveru sína og
áliugamál. Hann hefir unnið
marga og jafnvel óvænta sigra.
Og hann sér fram undan mörg
vandamál, sem þarf að leysa úr,
mörg Grettistök, sem liggja yf-
ir þvera götu. Um áramótin líta
menn yfir farinn veg, og reyna
að skyggnast inn í hulinsheimá
ókominna ára.
Aðstaða Framsóknarflokksins
er í einu mjög vandasöm og
mjög þýðingarmikil. Hann er
nú fjölmennastur af þingflokk-
unum og hefir megináhrif á
stjórnarhætti og löggjöf lands-
ins. Hann hefir til beggja handa
fjölmenna og harðsnúna nábúa-
flokka. Barátta þessara flokka
er gagnkvæm og hefir verið það
grimm, að kalla má að land alt
skjálfi af átökum þeirra. Stund-
um liggur við að menn óttist, að
sviftingar milli þessara flokka
komi fjárhag og sjálfstæði ís-
lands á kaldan klaka. Eitt af
meginhlutverkum Framsóknar-
flokksins nú er að koma þannig
fram, að þjóðin bíði sem minnst-
an skaða af hinni geigvænlegu
andstöðu höfuðaðilanna i at-
vinnurekstrinum við sjóinn. Og
það er einmitt á þessu sviði,
sem Framsóknarflokkurinn hef-
ir á hinu liðna ári unnið sigur,
sem er þýðingarmeiri, er til
lengdar líður, heldur en hin
glæsilegu úrslit kosninganna á
síðastliðnu vori.
II.
Sýnilega eru fram undan
nokkur mjög þýðingarmikil
vandamál. Eftir nokkur missiri
hefir þjóðin sanningslegan rétt
til að verða algerlega frjáls í
pólitískum skilningi. En tæplega
er hægt að að segja, að byrjað
hafi verið enn á þeim vanda-
sama undirbúningi. Fjórði hluti
þjóðarinnar býr í Ameríku og
ber til ættlandsins mikla rækt-
arsemi. Samt hefir enn ekki
verið leitað til þessara sjálfsögðu
bandamanna um margháttaða
aðstoð, sem þeir geta veitt við
úrslitaátök um sjálfstæðismálið.
í landinu geysar banvæn pest
í sauðfé bænda. Þriðjungur
landsins er undirlagður áhrif
plágunnar. Öll sauðfjáreign
landsmanna er í voða, allur
sveitabúskapur, og öll sú menn-
ing, sem byggist á sjálfstæðri
bændastétt. Höfuðviðfangsefnið
er í þessu efni að verja heil-
brigðu svæðin fyrir pestinni með
öruggum girðingum og vörn-
um. Ef það tekst, mætti vel
svo fara, að á næstu misserum
yrði að skipta um allt sauðfé
á sýkta svæðinu, og er nú byrj-
að á tilraun í þessu efni. Barátt-
an við pestina er að vísu í fyrsta
lagi um heilsu sauðfjárins, en í
raun og veru um lífsmöguleika
íslenzkra byggða.
Þriðja meginatriðið er fjár-
hagsmálið. Ef ekki væri plágan,
mætti segja að afkoma sveit-
anna væri í betra lagi, og það
jafnvel þrátt fyrir ótíð í hálfu
landinu í sumar. En við sjóinn
er afkoman hin erfiðasta. Fer
saman aflaleysi, lágt verð á fiski
og ótrúlegir erfiðleikar að geta
selt fisk. Atvinnuleysi er mikið
í öllum kaupstöðum og sveitar-
þyngsli mikil og vaxandi. Áður
en þingið hljóp undir bagga með
700 þús. kr. fjárveitingu til allra
stærstu sveitafélaga var í sum-
um kaupstöðum gefizt upp við
að jafna niður útsvörum, og að
hafa skipulega fjárstjórn. Opin-
ber gjöld til ríkis og bæja fara
stórlega hækkandi og til að
halda fljótandi þjóðarskútunni,
með öllum þeim hjálparbeiðn-
um, sem þaðan berast, varð Al-
þingi að hækka skatta og tolla
hátt á þriðju milljón króna. Ef
kröfur vaxa eins og hingað til á
hendur bæjarsjóðnum og ríkis-
sjóði, er erfitt að hugsa sér
möguleikana að hækka stöðugt
útsvör og skatta. Gert er ráð
fyrir, að bjóða út innanlands-
lán allt að þrem miljónum til að
geta greitt Landsbankanum
lausaskuld, sem safnast hefir á
undanförnum erfiðleikaárum,
og sem jafngildir því sem eldri
skuldir, flestar erlendar, hafa
lækkað á sama tíma. Reykja-
víkurbær er með tiltölulega
hærri skuldabagga á baki sér
en hefir ekki ráðizt í nein úr-
ræði til að velta honum til.
Einn þáttur fjárkreppunnar
eru gjaldeyrismálin út á við.
Kaupmannastéttin hefir átt
bágt með að sætta sig við inn-
flutningshöftin, og talið að það
myndi meinbægni ein, að leyfa
þeim ekki ótakmarkaðan inn-
flutning, líka á glysvarningi og
óþarfa. Margir þeirra telja, að
kaupfélögin og Sambandið sitji
við hærra borð og hafi ótak-
mörkuð fjárráð til innflutnings.
Til að gefa mönnum glögga hug-
mynd um að vandræðin eru mik-
il og ná til allra, ríkisins, kaup-
manna og kaupfélaga vil ég
nefna nokkur dæmi. Öll stafa
þau af hinu sama: Landið hefir
of lítið af seljanlegum vörum
fyrir erlendan markað til að
standast kröfurnar. Ég hefi áð-
ur tekið fram, að ég varð fyrir
persónulegum óþægindum í
Kaupmannahöfn í sumar sem
leið, af því ekki var búið að
greiða vexti og afborganir utan-
lands af húsi Jóns heitins Þor-
lákssonar í Austurstræti og
Mjólkurfélagshúsinu. Hvorugt
lánið var þó á ábyrgð ríkis eða
banka. Tvær stærstu tekjulindir
ríkissjóðs, víneinkasalan og tó-
bakseinkasalan eru í mestu
vandræðum, vegna yfirfærslu-
leysis. Samband ísl. samvinnu-
félaga flutti inn erlent efni til
nýbygginga og endurreisnar
sveitabæja, fyrir 200 þús. kr.,
grænmeti fyrir rúmlega 60 þús.
og bifreiðar fyrir 40 þús. kr. Allt
var þetta nauðsynlegt og átti að
greiðast Sambandinu með gjald-
eyri erlendis, en það hefir ekki
verið hægt. Afleiðingin er auðsæ.
Á næsta ári hjálpar Sambandið
ekki til með þennan innflutning,
og ekki sýnilegt, að neinn annar
hlaupi í skarðið, fyrr en verzlun-
araðstaðan batnar. Skömmu
fyrir áramót flutti Sambandið
út fisk fyrir nokkuð á fjórða
hundrað þúsund krónur, og hafði
hina mestu þörf til að fá það,
vegna skulda sinna erlendis. En
þess var ekki kostur. Það þurfti
að ganga upp í vexti og afborg-
anir af skuldum bankanna,
sveitafélaga, svo sem fyrir raf-
stöðina á ísafirði og í Reykjavík,
og svo af lánum sjálfs landsins.
Út frá þessum dæmum, geta
menn dæmt um, hve sanngjarnt
muni vera að heimta af þjóðfé-
laginu gjaldeyri fyrir ónauðsyn-
lega vöru.
En ofan á þessa erfiðleika
bætast svo atvinnudeilurnar. —
Verkamannaleiðtogarnir hafa
sagt upp öllum samningum á
gufuskipum og stærri vélskipum.
Verkfall á fiskiskipunum byrjar
með nýja árinu,en á siglingaflot-
anum seinni hluta vetrar. Mikið
ber á milli um kaupið. Eftir
kröfum verkamannaleiðtoganna
á kauphækkun á meðaltogara að
nema um 20 þús. kr. En útgerð-
armenn segja að með þeirri
hækkun verði árstapið á hverju
skipi um 100 þús. kr.
Þannig lítur út með gjaldeyr-
ismál þjóðarinnar og afkomuna
við sjóinn í ársbyrjun 1938. Að
því leyti sem útlitið er stórum
betra i sveitum landsins, er það
eingöngu að þakka langvinnu
og hagnýtu félagsmálastarfi
samvinnufélaganna og Fram-
sóknarflokksins, og verður nú
ekki deilt um þýðingu þeirrar
starfsemi.
III.
Þau tiðindi hafa gerzt á hinu
liðna ári, að sú viðleitni til
flokksmyndunar, sem Þorsteinn
Briem stóð fyrir, varð að engu í
ósigri hinnar svokölluðu Breið-
fylkingar. Nazistar hafa einnig
að mestu leyti horfið og sokkið
til botns í Mbl.flokknum. —
Kommúnistar hafa að vísu færzt
í aukana á yfirborðinu og eign-
azt þrjú þingsæti, en í raun og
veru tapað lífsþrótti og fram-
tíðarvon og munu innan stund-
ar sameinast Alþýðuflokknum,
og væntanlega hætta síðan smátt
og smátt að standa í þjónsað-
stöðu við forráðamenn erlends
I stórveldis. Hinir litlu klofnings-
flokkar eru þannig allir í andar-
slitrunum, en eftir eru þeir þrír
flokkar, sem ég lýsti sem eðli-
legri og óhjákvæmilegri nauðsyn
í bók minni, „Komandi ár“, sem
kom út fyrir 15 árum síðan.
Þegar ég ritaði framannefnda
bók árið 1922, voru núverandi
flokkar að myndast, en allir
meira og minna eins og ófleygir
ungar. Ég sýndi þá fram á, að
j miðstétt landsins myndi fylkja
sér um samvinnustefnuna, ör-
eigarnir um þjóðnýtinguna og
stærri atvinnurekendur um sam-
keppnina og hið ótakmarkaða
einstaklingsfrelsi. í stuttu máli:
Ég taldi þá þrjá flokkana, sem
nú skipta trúnaði þjóðarinnar
milli sín, bæði eðlilega og óhjá-
kvæmilega nauðsyn. Ýmsir af
leiðtogum Sjálfstæðismanna og
Alþfl.manna hafa sér til skaða
misskilið málið. Þeir hafa talið,
að Framsóknarflokkurinn hefði
enga sérstöðu, engan tilverurétt
og enga framtíðarvon. Mistök
Breiðfylkingarinnar og þeirra
Héðins Valdimarssonar og Finns
Jónssonar í Kveldúlfsmálinu í
fyrravetur og vor sem leið, stöf-
uðu að miklu leyti af því, að
leiðtogar þessara flokka vildu
ekki sjá að samvinnugrundvöll-
urinn, sem Framsóknarmenn
byggðu á, var, eins og til háttar
hér á landi, sterkari heldur en
bæði þjóðnýting og ótakmörkuð
samkeppni. En fyrir okkur Fram
sóknarmenn, sem skildum eðli
málsins þegar í upphafi leiks,
var taflið auðveldara. Síðan 1916
höfum við Framsóknarmenn
beitt okkur fyrir að koma á
hinni öruggu og eðlilegu flokka-
skiptingu og að tryggja hámark
framfaranna með vel grundvöll-
uðu bandalagi milli flokka, eftir
því sem bezt hentaði. Nú er
þessu sköpunarverki lokið, nema
að Alþýðufl. á eftir að láta nokk-
urn hluta sinna vina afneita
ofbeldi og útlendri þjónustu. Nú
er vandinn í því fólginn, að þeir
þrír flokkar, sem tilverurétt eiga
í landinu læri að beita kröftun-
um eins og vel menntaðir knatt-
spyrnumenn gera: Að berjast
og reyna að sigra, en hlýða rétt-
um leikreglum og viðurkenna að
allir tilheyra íþróttastarfsemi og
mannféiagi góðra drengja, og að
baráttan er allt af háð í föstum
skipulagsformum.
m
Avarp iorss
flutt í útvarpið
Þessi áramót eru svipuð öðr-
um áramótum undanfarið, erf-
iðleikar fyrir flestar þjóðir að
baki — útlit fyrir baráttu og
erfiðleika framundan. Okkar
eigið land er eins og lítill hlekk-
ur .í keðju heimsviðburðanna,
sem við erum óumflýjanlega
tengdir vegna menningar- og
viðskiptasambands við umheim-
inn.
Við lesum daglega í blöðum og
heyrum í útvarpi fréttirnar um
erfiðleika, baráttu, blóðsúthell-
ingar, aftökur og byltingar, —
og við heyrum að hinir stríð-
andi aðilar státa af því, að þeim
hafi tekizt það betur en and-
stæðingunum að valda í and-
stöðuliðinu eyðileggingu og
bióðfórnum.
Við þennan óm, undir áhrif-
um þessara frétta vex núver-
andi kynslóð upp. Þetta eru þeir
atburðir og þær fréttir, sem
hafa þynnst eyra hjá ungling-
unum, og ekki sízt börnum, sem
eru á þeim aldri, að þau eru að
mótast. Við skulum gera okkur
það ljóst, að allt hefir þetta sín
áhrif og festir rætur, er síðan
bera vondan ávöxt í margskon-
ar myndum, ef ekki er að gáð.
* r
á tiýársdagf sl.
Við íslendingar höfum að sumu
leyti sérstöðu meðal þjóðanna,
því að þótt við séum að öðrum
þræði eins og litill þáttur ofinn
inn í líf þeirra og starf, erum
við þó að nokkru leyti eins og
áhorfendur utan við sviðið —
vegna fjarlægðar og vegna þess
að við tökum ekki og getum
ekki tekið þátt í hernaðaræðinu
beinlínis eins og flestar þjóðir
gera. Þess vegna er það svo, að
við íslendingar, þótt við séum
öðrum þjóðum fjarlægir, höfum
sem áhorfendur betri aðstöðu,
en ýmsar aðrar þjóðir til þess
að skoða, yfirvega og athuga
þau djúpsettu áhrif, sem öll
þessi barátta hefir, og það um-
rót, sem hún veldur í hugum og
lífsskoðun þjóðanna. Við sjáum
þjóðirnar sogast inn í þessa
hringiðu og sökkva, — aðrar
eru í öldurótinu og leikslokin
ófyrirsjáanleg. Nauðugar verða
friðsamar þjóðir að vígbúast
og glæða hernaðarandann með-
al þegna sinna til þess að
eiga ekki vísan ósigur og ó-
frelsi, þegar ragnarökkur ófrið-
arins, sem flestir þykjast sjá
framundan, skellur yfir. — Og
samhliða öllu þessu sjáum við
jafnframt á öðrum sviðum óð-
fluga breytingar á lífsskoðun-
um manna og viðhorfi hvers til
annars — skoðanamuninn á
því, hvernig menn eigi að lifa
lífinu — andstæöur, sem valda
ófriði, blóðsúthellingum og
hryðjuverkum innbyrðis meðal
þjóða, sem eiga sama föðurland
og tala sömu tungu.
Tímarnir, sem við lifum á,
eru tímar umróts og byltinga í
mörgum myndum, það vitum
við öll, og við erum, eins og ég
sagði áðan, að sumu leyti áhorf-
endur, sem dagleg tíðindi, flutt
á öldum ljósvakans, hafa fært
nær umheiminum. En við skul-
um þá íhuga það, að þótt á-
horfandi hafi í sumu sterka að-
stöðu, þá hefir hann jafnframt
sínar veiku hliðar, sem leiða af
aðstöðu hans. Hann getur fund-
ið að því, sem hann sér, en hann
gætir þess oftast ekki, einkum
á vissu aldursskeiði, hve sterk
þau áhrif eru, sem einmitt hann
sjálfur sem áhorfandi verður
fyrir þegar hann horfir á á-
hrifamikinn og atburðaríkan
leik. Getur ekki verið, að okkur
íslendingum sé eitthvað líkt
farið? Við sjáum að vísu breyt-
ingarnar á yfirborðinu hér á
voru landi, nýja vegi, símalín-
ur, brýr, hafnir o. s. frv. Við
sjáum marga nýja skóla, verk-
smiðjur, stórar virkjanir fall-
vatna og aðrar framfarir, og
um allt þetta er mikið rætt og
ritað. Allt er þetta meira og
minna nauðsynlegt og margt
nýtt kallar að til þess að við
getum lagt grundvöll að því að
lifa hér í landi sem frjáls menn-
ingarþjóð. Um þetta ætla ég
ekki að ræða, þótt margt mætti
um það segja. — Stjórnmálin
hafa og nýlega verið rædd af
öllum flokkum í útvarpi — og
til þrautar. En ég ætla að varpa
fram þeirri spurningu og biðja
ykkur að hugleiða hana með
mér litla stund, hvort við ís-
lendingar munum sem áhorf-
endur á umrótið meðal annara
þjóða, jafnframt hafa gefið
nægan gaum áhrifum og breyt-
ingum, sem orðið hafa innra
með okkur sjálfum. Ég á hér við
lífsskoðanir okkar, sjónarmið
okkar á starfinu, viðhorf okkar
hvers til annars. Við vitum það
öll, að í þessu efni hafa miklar
breytingar á orðið, og að stór-
felldar breytingar eru að gerast.
Við vitum það einnig, að ein-
mitt á þessu framar öllu öðru —
á lífsskoðun og skapgerð þeirra,
sem byggja landið og mynda
þetta þjóðfélag — byggist okkar
eigin framtíð. Þótt við fengjum
hinni uppvaxandi kynslóð í
hendur margháttaðar framfar-
ir og tækni, ásamt mikilli
menntun sem kallað er, þá mun
henni aldrei vegna vel, ef hún
á ekki hið innra í sjálfri sér
heilbrigðar lífsskoðanir, trausta.
skapgerð og skapandi lífsþrótt.
En eigi hún þessa hæfileika,
mun hún brjótast gegnum erf-
iðleikana, þótt hún erfi minna
af ýmsu öðru. — Ef við erum
sammála um þetta, sem ég vona
að við verðum, getum við þá
ekki einnig verið sammála um
það, að þessum þætti í uppeldis-
málum okkar sé of lítill gaum-
ur gefinn? Því sannarlega hefir
verið lítið um það hirt eða a.
m. k. lítið um það rætt. Ekki
svo að skilja, að hér sé verið að
benda á eitthvað nýtt — ekkert
er nýtt, segir á einum stað, en
margt gott og gamalt vill stund-
IV.
Um viðskiptagrundvöll hinna
þriggja stjórnmálaflokka hefir
leikið nokkuð á tveim tungum,
en aðstaða Framsóknarmanna
hefir þrem sinnum verið túlkuð
á eftirminnilegan hátt. í fyrsta
sinn af mér í grein í Tímanum
haustið 1923. Næst af Tryggva
heitnum Þórhallssyni í land-
kjörsbaráttu haustið 1926, og
loks af Eysteini Jónssyni í út-
varpsræðu í kosningunum 1937.
Tilefnið 1923 var það að einn
af frambjóðendum Alþfl. hélt
því fram í grein í Alþbl., í þvi
skyni að skaða mig sérstaklega,
að við Magnús heitinn Guð-
mundsson værum báðir úlfar í
sauðargærum, báðir væru falskir
vinir bændanna. Magnús væri
sendur af íhaldinu til að lokka
afturhaldssama bændur. Ég væri
sendur af socialistum til að villa
bændum sýn og gera þá jafnað-
armenn. Tilræði Alþbl. var ekki
sérlega göfugmannlegt, þar sem
ég hafði á margan hátt veitt Al-
þýðuflokknum stuðning, án þess
að biðja um eða óska eftir laun-
um eða þakklæti. Ég svaraði
þessum vísvitandi rógi socialist-
anna með þeirri setningu, að ég
myndi fús að vinna með socia-
listum að friðsamlegri þróun og
umbótum, en jafnskjótt og þeir
færðu sig á byltingargrundvöll,
myndi ég standa á móti slíkum
aðgerðum, við hlið Ólafs Thors.
Nú liðu nokkur ár. Verka-
mannaflokkurinn var í myndun
og ekki sterkur. Hann sýndi ekki
á sér byltingasnið, heldur var,
undir forustu Jóns Baldvinsson-
ar, öruggur lýðræðisflokkur. í-
haldið var hinsvegar mjög öfl-
ugur flokkur og mjög kyrrstæð-
ur. Leið mín og okkar Tr. Þ. var
þess vegna mjög beint af augum.
Við unnum, með Jóni Baldvins-
syni og Ólafi Friðrikssyni gegn
íhaldinu. Haustið 1926 var Jón í
Yztafelli efsti maður á sameig-
inlegum landslista Framsóknar-
manna og Alþfl., móti Jónasi
lækni Kristjánssyni á Sauðár-
króki. Ég var í útlöndum, þegar
samfylking þessi var afráðin.
Það var nokkuð erfitt að fá tvo
flokka til að standa saman um
einn lista. Þá fann Tr. Þ. upp
vígorð það, sem mjög hefir verið
áhrifamikið síðan, en það voru
þessi orð: Allt er betra en thald-
ið. Með þessu átti að sætta bænd-
ur og socialista við að vinna í
um gleymast í hávaðanum og
umrótinu, og þá er þarft að
minna á það. í uppeldi forfeðra
okkar, sem að vísu hafði marga
galla þeirrar samtíðar, gætti
þess einna mest, hve ríka á-
herzlu þeir lögðu á að móta og
þroska viljann, skapfestuna og
drengskapinn. Og víst er það,
að þau afreksverk, sem þeir
unnu, og ljómi stendur af enn í
dag og um langa framtíð, áttu
rót sína að rekja til þess, — auk
annara mannkosta. í þessu var
þeirra uppeldi að sumu leyti
svipað uppeldi Forn-Grikkja,
þegar þjóðfélag þeirra stóð með
mestum blóma og menning
þeirra hæst — jafnvel hærra á
sumum sviðum, en hún hefir
nokkurntíma enn náð meðal
Evrópuþjóða. — Hin mikla á-
herzla, sem þeir lögðu á það, að
móta skapgerð hvers einstakl-
ings, þannig að hann yrði sem
hæfastur þegn, er okkur öllum
kunn. Og það mætti vekja
nokkra eftirtekt, meiri en hing-
að til, að sú þjóð, það stór-
veldi, sem staðið hefir og
stendur að flestra áliti einna
fremst í veröldinni, hefir í sín-
um uppeldismálum lengi og
líklega mest allra þjóða, tekið
sér til fyrirmyndar og sam-
ræmt nútímanum þessar meg-
inreglur úr uppeldiskerfi Forn-
Grikkja þegar það stóð fremst.