Tíminn - 10.01.1938, Síða 1

1
oq tnní>eimta SQfttatftt. Jö
etml 2353 - P6*t&ólf Ö6J
(öfalbbagi
MaSttn* er I jftní
Átaougnrtnu fostot 7 fi.
XXII. ár.
Reykjavík, 10. janúar 1938.
2. blaö.
Síldarverksmiðjumálið
i
Alþýðubl. hefir alveg rétti-
lega viðurkennt núna fyrir jól-
in, að breytingin á löggjöf og
skipulagi síldariðju fyrirtækja
ríkisins hafi verið þýðingar-
mesta mál þess þings, sem nú er
hætt störfum. Þessi málalok urðu
í einu mikill sigur fyrir Fram-
sóknarflokkinn og verksmiðj -
urnar, ef líta ber á þær sem
nýtilegt þjóðþrifafyrirtæki.
Þegar M. Kr. með stuðningi
Framsóknarflokksins hóf bar-
áttuna fyrir sildarverksmiðjum
ríkisins, var tilgangur hans sá,
að ríkið ætti fyrirtækið, að því
væri gætilega stjórnað, að það
eignaðist sjóði og séreignir,
endurborgaði byggingarlánin og
fæddi af sér ný bræðslufyrir-
tæki eftir því sem þörf lands-
ins krefðist.
Rekstur verksmiöjunnar átti
að vera á ábyrgð framleiðenda,
en ekki ríkisins. Þegar verk-
smiðjan tók við síld sem hrá-
efni, var gert ráð fyrir að verk-
smiðjan gæti greitt framleið-
endum allt að 75% af áætluðu
sannvirði. Afganginn, hver sem
hann varð, áttu framleiðendur
að fá, eftir að sölu ársfram-
leiðslunnar var lokið.
Flestir sjómenn eru upp á
hlut á síldarvertíð. Með skipu-
lagi því, sem Framsóknarflokk-
urinn var hér að skapa, var
sjómönnum tryggt sannvirði
fyrir vinnu sína. Það var í
fyrsta sinn, sem sú fátæka en
eljusama stétt var tekin út úr
hringiðu féflettingarinnar og
tryggt sannvirði.
Þó að Framsóknarflokkurinn
skapaði þetta stórvirki, gerði
hann aldrei tilraun til aö hafa
af því flokkshagnað. Fyrirtækið
átti að vera landinu öllu til
gagns, en engum flokki sér-
staklega. Viðvaningar einir gera
almennar umbætur að sérstöku
æti fyrir sig og sína.
II.
Framsóknarmenn gerðu í
upphafi ráð fyrir stjórn úr öll-
um flokkum á þessu fyrirtæki.
Þeir gerðu ráð fyrir þegnskap
hjá öllum flolckum, meiri en
raun hefir orðið á. í stjórninni,
hvort sem hún var 3 eða 5
manna, hefir Framsóknarflokk-
urinn aldrei átt tvo fulltrúa
fyr en nú, en jafnan einn. Fyrst
í mörg ár Þormóð Eyjólfsson og
nú síðustu tvö árin Þorstein M.
Jónsson. Fram að 1934, þar til
socialistar höfðu í fyrsta sinn
veruleg áhrif á löggjöf um
verksmiðjurnar, kaus verk-
smiðjustjórnin sjálf formann
úr sínum hóp. Var því aftur nú
á síðasta þingi breytt í hið
fyrra horf.
Alþ.fl. hafði stutt Framsókn-
armenn við að koma verk-
smiðjumálinu í framkvæmd í
fyrstu, en sjálfstæðismenn beitt
sér ■ eindregið á móti. En þegar
til framkvæmdanna kom og
verksmiðjurnar voru byrjaðar
að vinna, tóku þessir tveir
flokkar, socialistar og Mbl.menn
höndum saman um að brjóta
niður sannvirðisreksturinn. í
stað þess gerðu þeir síldarverk-
smiðjurnar að áhættufyrirtæki,
hinu stærsta, sem ríkið hefir
nokkurntíma rekið. Þetta
bandalag íhalds og socíalista
hefir staðið fram á þennan dag.
Þegar við Framsóknarmenn
lögðum í efri deild fram frv. um
verksmiðjurnar nú í vetur, þar
sem gert var ráð fyrir að síldin
yrði tekin til vinnslu af fram-
leiðendum, en ekki keypt með á-
hættuverði, þá lagði Jóhann
Jósefsson fram breytingartil-
lögu um að enn skyldi viðhalda
heimild til að kaupa sildina á
þjóðnýtingargrundvelli. Allur
Sjálfstæðisflokkurinn í efri
deild fylgdi þessu. Ennfremur
Alþ.fl.mennirnir báðir Jón
Baldvinsson og Sigurjón Ólafs-
son. Kommúnisti deildarinnar
rataði svo sem að sjálfsögðu í
þessa samfylkingu íhalds og
socialista, móti Framsóknar-
flokknum og móti því að tryggja
sjómönnunum sannvirði. í
bankaráði Landsbankans fór á
sömu leið, þegar við samvinnu-
mennirnir þrír, sem stóðum
saman um tillögu, sem sam-
þykkt var, að bankinn skyldi
næsta sumar aðeins lána út á
ákveðinn hlut af áætluðu verði
bræðslusíldar, eftir að hún er
komin í þró. Þá stóð Ólafur
Thors, svo sem vænta mátti, á
grundvelli flokks síns og móti
Framsóknarflokknum. Fari svo,
sem líklegt má telja nú, að í
sumar verði unnt að tryggja
sjómönnum sannvirði vörunnar
í síldarbræðslum ríkisins, og
síðan í einkaverksmiðjum, þeg-
ar þær verða knúðar til að
fylgj a fordæmi ríkisverksmiðj -
anna, þá er sá sigur sjómönnum
til handa unninn af Framsókn-
armönnum móti sameinuðu liði
Alþ.fl., Mbl. og kommúnista. Og
sízt þarf Alþfl. að guma af
sjálfstæði sínu gagnvart Mbl.-
mönnum, því að hér rann hann
einhuga á tillögu Jóhanns í
Eyjum, eins og gráðugur fiskur
á girnilegt agn. Er þessu sér-
staklega beint til verkamanna
til athugunar, þar sem Alþýðu-
flokkurinn hefir fundið Fram-
sóknarmönnum það til saka, að
hafa þegið stuðning Mbl.manna
til að tryggja öllum flokkum
rétt til áhrifa í verksmiðju-
stjórninni.
III.
Fyrsta, stóra yfirsjón Alþ.fl.
í verksmiðjumálinu var aö láta
undan freistingunni um þjóð-
nýtingu, og gera fyrirtækið þar
með að sjúku áhættufyrirtæki.
Næsta stóryfirtroðsla Alþ.fl.
var að leggja áherzlu á að ná
fyrirtækinu undir sig og gera
það að flokkshagsmunafyrir-
tæki. Það var mikil fyrirmunun,
að flokkur, sem ekki hefir nema
um 20% af atkvæðum í land-
inu, og mjög fátt manna, sem
æfðir eru við stjórn stórra fyr-
irtækja, skyldu ætla sér þá dul
að taka þvílíkt fyrirtæki, sem
síldarbræðslur ríkisins út úr
því hlutleysi, sem þær áttu að
I njóta, samkvæmt stofnlögum
' Framsóknarflokksins, og ætla
að gera þær að nokkurskonar
Alþýðubrauðgerð á kostnað
allra landsmanna.
En þetta gerði Alþýðuflokk-
I urinn snemma á siðasta kjör-
; tímabili. Fulltrúar hans í síld-
| arbræðslustjórn, Páll Þorbjörns-
son og Jón Sigurðsson gerðu
leynisamning við gamlan höf-
uðandstæðing sinn, Svein Bene-
diktsson, um að bola Framsókn-
armönnum frá öllum áhrifum
á stjórn verksmiðjanna. Þor-
móður Eyjólfsson var formaður
verksmiðjustjórnarinnar, og að
hans ráðum hafði verið fenginn
til forstöðu í verksmiðjunum
mjög duglegur og afar reglu-
samur forstöðumaður, Jón
Gunnarsson verkfræðingur. Jón
og Páll byrjuðu nú að halda
stjórnarfundi bak við formann,
og tóku þar hinar þýðingar-
mestu ákvarðanir, m. a. að reka
Jón Gunnarsson, segja upp um-
boðsmanni verksmiðjunnar i
Noregi o. s. frv. í stað þess völdu
Jón og Páll ístöðulítinn pilt til
framkvæmdarstjóra. Hann var
þar í tvö ár, þóttist vera socia-
listi þann tíma, en kastaði
þeirri nýfengnu trú og tryggð
viö Alþ.flokkinn, er hann sá að
flokksstjórn yrði ekki lengur á
verksmiðjunum og hypjaði sig
á burtu til annars lands, í von
um að gleymast sem fyrst í sínu
eigin föðurlandi.
Með miklu átaki tókst að fá á
þessu nokkra bráðabirgðabreyt-
ingu með bráðabirgðalögum. í
stjórn verksmiðjunnar skyldu
vera þrír menn, sinn úr hverj-
um þingflokki. Sú var krafa
Framsóknarmanna, því að þrátt
fyrir hina þrálátu baráttu
Framsóknarmanna við íhaldið,
gleymdu Framsóknarmenn ekki
aö þessir andstæðingar áttu
mikil ítök í sjávarútveginum.
Socialistar beittu lævísi í þessu
máli, og völdu tvo socialista í
þriggja manna stjórn, þó að
margsannað væri, að unnt var
að fá sæmilega menn úr Mbl.fl.
í stjórnina. Fyrir hönd Fram-
sóknarmanna fór Þorsteinn M.
Jónsson í stjórnina. Hann var
einn af stofnendum flokksins,
og mjög kunnur hinum eldri
flokksmönnum fyrir góða
hæfileika, þrek, festu og þó
sanngirni í viðbúð. Þó að hann
væri í minnihluta í stjórninni,
ef á reyndl um stefnur flokk-
anna, tókst honum að hafa all-
veruleg áhrif til bóta á stjórn
fyrirtækisins.
En glöggt sést hvað sosialistar
vildu með að tryggja sér meira
hluta í stjórninni, þegar ákveða
skyldi bræðslusíldarverðið, vor-
ið 1937. Þorsteinn M. Jónsson
vildi þá taka upp stofnregluna
og tryggja sjómönnum sann-
virðið, en borga ekki út fyrir
hrávöruna nema meirihluta af
áætluðu verði. Þá gengu soci-
alistar báðir móti Þorsteini M.
Jónsson og eyðilögðu tillögu
hans. Skal nú vikið að því hver
var aðaltilgangur socialista með
því að svíkjast að Þormóði Eyj-
ólfssyni og reka burtu forstjóra,
sem var reglusamur, duglegur,
heiðarlegur, og stóð algerlega
utan við alla flokkspólitík.
Tilgangur Jóns Sigurðssonar
með þessu tilræði var sá að
brjóta niður Þormóð Eyjólfsson,
eitthvað á svipaðan hátt og þeir
höfðu misst sinn aðalleiðtoga,
Guðm. Skarphéðinsson. Síðan
hugðust þeir að geta leyst upp
Framsóknarflokkinn á Siglu-
firði, en náð þar undirtökum
með kommúnistum. Næsta skref
var síðan að geta fellt Einar á
Eyrarlandi og Bernharð Stef-
ánsson með að þeim hyrfi liðs-
aukinn af Siglufirði. Að vísu
myndi kjördæmið þá falla í
hendur íhaldsmanna, en speku-
lantar Alþýðuflokksins vonuð-
ust eftir að í þeirra hlut myndi
koma mikil kjósendaaukning,
þeir fá uppbótarþingmann úr
Eyjafirði o. s. frv.
IV.
Þegar Jón Jónsson og Þor-
stein Briem klufu Framsóknar-
flokkinn veturinn 1933—34 von-
uðu hinir þroskaminni af leið-
togum Alþýðuflokksins, að það
sár, sem Framsóknarflokkurinn
fengi þá, yrði svo djúpt, að
socialistar yrðu stærsti flokkur
og hefðu aðalforystu í keppni
við íhaldið. Héðni Valdimars-
syni og fleiri hans líkum urðu
það sár vonbrigði, vorið 1934,
þegar Framsóknarflokkurinn
kom inn í þing með 15 menn,
en þeir aðeins með 10. Þróaðist
við það kali til þeirra Fram-
sóknarmanna, sem taliö var að
sérstaklega hefðu staðið fram-
arlega í baráttunni, að bjarga
heiðri og valdi Framsóknar-
flokksins. Við stjórnarmyndun-
ina 1934 uröu þessir menn að
sætta sig við að Framsóknar-
menn settu sinn svip á stjórn-
ina og stjórnarfarið. En þeir
vonuðu að það yrði ekki lengi.
Árás þeirra á Þormóð Eyjólfs-
son var fyrsta opinbera her-
hlaupið í þessu skyni. Árásin á
verksmiðjur Sambandsins nú í
vetur er önnur sóknin. Fjand-
skapur Halldórs Friðjónssonar
og annara þvílíkra Alþýðuleið-
toga við Eyjafjörð við Kaupfélag
Eyfirðinga er af sama toga
spunnið. Jafnvel nú í vor var
ótti þessara Alþýðuflokksleið-
toga við breiðfylkinguna ekki
meiri en svo, að eitt af helztu
hugðarmálum þeirra var að fella
Einar og Bernharð frá þingsetu.
Voru um það miklar ráðagerðir
að hafa framboð í Eyjafirði sem
skæðast fyrir Framsóknarmenn.
í því skyni var Jón Sigurðsson
kyrsettur, en í hans stað settur
maður af Siglufirði, sem nú er
höfuðkempa í liði Alþýðuflokks-
ins á sameiginlegum bæjar-
stjórnarlista Alþýðuflokksins og
kommúnista.
Áreksturinn út af síldar-
bræðslu ríkisins milli Framsókn-
armanna og Alþýðuflokksins er
þessvegna tvíhliða. Annarsveg-
ar er um aö ræða stórfellt
stefnumál. Ríkisrekstur með
mikilli áhættu, eða gætilegan
einstaklingsrekstur á einskonar
samvinnugrundvelli. í öðru lagi
er hér um að ræða frá hálfu
nokkurra af leiðtogum Alþýðu-
flokksins skipulagsbunda árás á
Framsóknarflokkinn í því skyni
að vinna undan honum tvö
þingsæti, og sem lið í þeirri bar-
áttu persónulega eyðileggingu
eins áhrifamanns í því kjör-
dæmi.
V.
Alþfl. sýndi með því er hann
krafðist að hafa 2 flokksmenn
í þriggja manna stjórn á síld-
arverksmiðjunum, að hann ætl-
aði að gera fyrirtækin að flokks-
hagsmunastarfsemi. En Fram-
sóknarmenn sýndu hlutleysis-
aðstöðu sína með því að krefj-
ast ætíð og alltaf að allir aðal-
flokkar þingsins ætti þar full-
trúa.
Þrátt fyrir það, að allir, sem
til þekkja viðurkenna að Finn-
ur Jónsson er eins og prófast-
ur í samanburði við flökkuprest,
ef hann er borinn saman við
fyrirrennara sína, Jón Sigurðs-
son og Pál Þorbjarnarson, þá
hefir reynslan sýnt að hann var
líka ófær til að hafa aðalforustu
í verksmiðjumálunum. Skulu
leidd að því tvö dæmi, en fleiri
munu til síðar ef með þarf. Hið
fyrra er það, er hann hafði tvo
gæðinga Ásg. Ásgeirssonar sem
forystumenn í Flateyrarverk-
smiðjuna, þar sem ekki þurfti
nema einn. Höfðu þessir menn,
sem von var til, lítið að gera
og voru í fríi til skiptis, til að
verða ekki hvor á annars vegi
að óþörfu. En Ásgeir Ásgeirsson
þurfti af kjósendaástæðum að
koma tveim höfuðsmönnum á
stallinn og það skar úr. Hitt var
minna hugsað um, þó að skarð-
aðist hlutur sjómanna við því-
líka greiðasemi við nýfenginn
þingmann i flokkinn.
Hitt dæmið er sjálf þróin
mikla, sem Finnur lét byggja í
sumar sem leið fyrir 250 þús.
kr. Fór hann þar eftir gálausu
ráði hins þroskalitla forstjóra.
Þannig voru settar fastar sjóð-
eignir verksmiðjanna, svo
að lítið mun nú handbært í
reksturinn, og enn síður í nauð-
synlegar umbætur. Þróin átti að
vera til að geyma síld í, frysta
eða kælda, og var það nýbreytni,
sem hinn vanmenntaði forstjóri
taldi sig mann til að ráðast í,
á þann hátt, sem hér segir frá,
án undangenginna tilrauna.
Mikið af síldinni skemmdist í
þessari þró og 6000 mál bíða þar
næsta vors og munu greindir
menn gizka á hvert verður gildi
hennar þá.
Nú er öllum fullljóst hvílíkan
barnaleik þeir léku saman Gísli
Halldórsson og Finnur Jónsson.
Nú talar enginn lengur um
kæliþró þeirra eða frystiþró. í
stað þess greiddi Finnur og all-
ur flokkur hans á Alþingi at-
kvæði með því að kaupa nýjar
vélar til að hægt verði að vinna
nýveidda síld úr hinni miklu
frostþró þeirra félaga. í stuttu
máli: Þróin er fordæmd af öll-
um sem hámark heimskulegra
framkvæmda. En til að reyna
að hafa eitthvert gagn af henni,
þarf að taka stórt erlent lán,
kaupa nýjar vélar og reyna á
þann hátt að hafa eitthvað upp
úr frumhlaupi soeialistanna í
verksmiðj ustj órninni.
Óánægjan með hið léttúðuga
brask socialista á Siglufirði var
almenn hjá öllum, sem til
þekktu. En hvergi kom þessi til-
finning ljósar fram en á flokks-
þingi Framsóknarmanna í fyrra
vetur. Þar voru samþykktar til-
lögur með einhuga fylgi flokks-
þingmanna um að bjarga verk-
smiðjunum úr einræði socialista,
og reka þær sem óháð fyrir-
tæki til gagns fyrir alla lands-
menn. Auk hinnar miklu þýð-
ingar málsins fyrir almenning
var sár gremja í hugum fulltrúa
Framsóknarmanna til þáverandi
pólitískra samstarfsmanna, sem
í þessu efni höfðu svo mjög
brotið þegnskaparskyldu sina í
viðbúðinni við þann flokk, sem
rutt hafði þjóðinni braut í þessu
máli.
VI.
Mikil átök urðu milli Fram-
sóknarmanna og socialista á
vetrarþinginu 1937, áður en
samstarfið slitnaði á Kveldúlfs-
málinu. Fór svo, að Framsókn-
armenn samþykktu bráða-
birgðalögin frá því vorið áður,
með þeim skildaga, að lögin féllu
úr gildi nú um áramótin. Verk-
smiðjurnar urðu þá stjórnlausar.
Ný löggjöf var óhjákvæmileg. Og
í samræmi við ákvörðun flokks-
þingsins í fyrravetur, lýsti ég
því yfir á Siglufirði í vor á fjöl-
mennum fundi, að Framsóknar-
flokkurinn myndi, að loknum
kosningum, ekki eira neinni
stjórn, sem ekki vildi rétta við
síldarverksmiðjurnar og halda
þeim undir stjórn allra þing-
flokkanna. Haraldur Guð-
mundsson hét því að tilnefna
þrjá menn í nefnd til að gera
tillögur um stjórn verksmiðj-
anna. Var nefndin kosin af
flokkunum, Þormóður Eyjólfs-
son, Garðar Þorsteinsson og
Jón Sigurðsson erindreki. Þor-
móður Eyjólfsson og Garðar
voru í aðalatriðum sammála um
stjórn verksmiðjanna og gerðu
frumvarp á grundvelli þeim, sem
flokksþing Framsóknarmanna
hafði lagt. Jón Sigurðsson klauf
nefndina og vildi ekki annað
heyra, en að socialistar hefðu
fyrirtækið einir sér milli handa,
eins og var.
Frv. um síldarverksmiðjurnar
var þess vegna til frá því í þing-
byrjun. En meðan Alþýðufl. var
að reyna að gera hreint í sínu
húsi gagnvart kommúnistum,
var það af nábúavelvild lagt til
hliðar. Samkomulag varð ekkert
um málið, þegar samiö var að
öðru leyti um að framlengja
stjórnarsamvinnuna fram til
næsta þings. Vildi hvorugur
flokkurinn vægja í málinu. Kom
þar að lokum, að þingmenn Ey-
firöinga og við Magnús heitinn
Guðmundsson bárum málið
fram í efri deild. Af sögulegum
ástæðum, sem síðar verður vikið
að, beittu socialistar sókn sinni
aðallega gegn mér. Tókst þeim
að vinna einn sigur í deildinni,
með aðstoð íhalds og kommún-
ista, um að halda opinni leið að
reka síldarbræðslurnar sem á-
hættufyrirtæki, með því að ríkið
kaupi hrásíldina, í stað þess að
vinna úr henni á ábyrgð fram-
leiðenda. Að öðru leyti stóðu
Framsóknarmenn og Sjálfstæð-
ismenn saman um málið, og
sömuleiðis í neðri deild, því að