Tíminn - 09.09.1938, Page 1
XXII. ár.
.......-r^.i - ■
Bvík, föstudaginn 9. sept. 1938.
Héðinn Valdimarsson
og skípti hans við Framsóknarflokkínn
i.
Nýlega hefir sá atburður gerzt,
að Héðni Valdimarssyni hefir
verið vikið úr Alþýðuflokknum
fyrir ótilhlýðilegan áróður að
sameinast kommúnistum. Þau
átök, sem um þetta verða, varða
að vísu socialista að langmestu
leyti. En af því að Héðinn Váldi-
marsson hefir um nálega 20
ára skeið starfað að landsmál-
um, oft í keppni og andstöðu,
en stundum í félagi við Fram-
sóknarflokkinn, þá er margs að
minnast úr þeim skiptum og gott
yfirlit frá þeim tímamótum, sem
standa yfir. Héðinn er auk þess
líklegur til,sökum allrar aðstöðu,
að halda áfram einhverskonar
forgöngu í félagsmálum, og má
ef til vill að nokkru leiða getum
að hversu honum muni farnast,
af því sem liðið er. Fyrir Fram-
sóknarmenn, sem um fram allt
vinna að friðsamlegri þróun í
landinu, er snúningur H. V. yfir
til flokks, sem byggir starf sitt á
byltingarhyggju og tekur skip-
unum um íslenzk mál frá er-
lendum pólitískum valdamönn-
um, eingöngu áhyggjuefni. Þyk-
ir mér þess vegna skylda til
bera, vegna samherja minna, og
þeirra málefna er við vinnum að
sameiginlega, að skýra nokkuð
ítarlega frá viðhorfi H. V. til
Framsóknarflokksins eins og
það hefir komið fram í verkum
hans á undangengnum árum.
II.
Héðinn Valdimarsson er
Þingeyingur og Húnvetningur
að ætterni. Faðir hans og
móðir hafa engi verið þjóð-
kunn fyrir merkileg andleg
störf. Faðir hans, Valdimar
Ásmundsson, var um langt
skeið ritstjóri Fjallkonunnar,
en móðirin, Bríet Bjarnhéðins-
dóttir var ritstjóri Kvenna-
blaðsins og höfuðforvígiskona í
kvenréttindabaráttunni hér á
landi. Fjallkonan var vikublað
og í litlu formi, en sennilega
bezta dagblað, sem enn hefir
verið gefið út á íslandi. Valdi-
mar var skarpgáfaður maður,
sjálfmenntaður en fjöllesinn,
ritfær í bezta lagi, skáldmæltur
og hæðinn. í hinu litla rúmi í
blaði sínu kom hann fyrir
furðulega miklu af innlendum
og erlendum fréttum, greinum
um atvinnumál og þjóðmál, rit-
dómum, kvæðum og þjóðlegum
fræðum. Auk þess undirbjó
hann útgáfu íslendingasagna
fyrir Sigurð Kristjánsson og
vann að mörgum þvílikum
fræðaverkum. Lítið liggur eftir
hann í bundnu máli, en það er
vitað, að hann muni vera til
hálfs höfundur Alþingisrímn-
anna. Lagði hann til kýmnina
og efnið, en Guðmundur Guð-
mundsson hið listræna form. Er
samvinna þessara manna í það
sinn svo merkileg, að lengi og
víða má leita að jafnvel leystu
samstarfi. Yfirburðir Valdimars
Ásmundssonar lágu í því, hve
Fjailkonan var fullkomin sem
menningar- og fréttablað. í
stjórnmálum var Fjallkonan á-
hrifalítil. Ritstjórinn var að
vísu frjálslyndur, en fremur á-
hugalítill og reikull í skoðunum.
Bríet Bj arnhéðinsdóttir var
að vísu vel ritfær, en ekki list-
ræn og listhneigð eins og mað-
ur hennar. En í sínu mikla á-
hugamáli, baráttunni fyrir
jafnrétti kvenna í þjóðfélaginu,
var hún einhuga fram á elliár.
Var hin þrautseiga forganga
hennar áhrifamikil, þó að tíð-
arandinn og meðfædd frelsis-
hneigð íslendinga gæfu brátt
þann byr í seglin, sem með
þurfti. Ekki tókst Bríet að fá þá
viðurkenningu hjá konum
landsins, sem hún raunar átti
skilið. Eftir að konur höfðu
fengið atkvæðisrétt, reyndi hún
nokkrum sinnum að vinna
þingsæti með tilstyrk kvenna,
en það mistókst rreð öllu. Jafn-
vel þær konur sem viðurkenndu
að hún hefði kvenna mest beitt
sér fyrir kosningarrétti kvenna,
vildu þó ekki fela henni fram-
kvæmd mála sinna á löggjafar-
þinginu.
Sonur þessara hjóna eríði, svo
sem vonlegt var, mikið af eigin-
leikum foreldra sinna. Héðinn
Valdimarsson var snemma nám-
fús í bezta lagi. í barnaskólan-
um þótti bera á rithöfundar-
hæfileikum, sem minntu á föð-
ur hans, sem þó hefir ekki gætt
síðar. Hann lauk góðu prófi í
menntaskólanum, stundaði
hagfræði í Kaupmannahöfn
með Garðstyrk og fékk þar
góða viðurkenningu. Vann
nokkuð í íslenzku stjórnardeild-
inni hjá Jóni Krabbe og fékk
þar nokkra verklega æfingu. Á
miðjum stríðstímanum sótti H.
V. um og fékk undirmannsem-
bætti í hagstofunni í Reykjavík.
Var það að vísu lágt launað, en
var annars talið samboðið ung-
um, reynslulausum hagfræðingi.
H. V. tók þó aldrei það embætti.
Áður en til þess kom, bar
straumur atvikanna hann í
nánd við Framsóknarflokkinn.
Breytti það lífsstarfi hans á
eftirminnilegan hátt.
III.
Þegar H. V. kom til landsins
og átti samkvæmt ákvörðun
Jóns Magnússonar að taka við
aðstoðarmannsembætti í Hag-
stofunni hafði Framsóknar-
flokkurinn unnið sinn fyrsta
kosningasigur haustið 1916.
Skömmu síðar varð Sigurður
Jónsson í Yztafelli ráðherra at-
vinnumála og bankamála. Var
starfsvið hans langsamlega
mest og umfangsríkast af
stjórnardeildunum. Fylgi flokks-
ins var nálega allt í hinum
dreifðu byggðum. í Reykjavík
var talið að utan um ráðherr-
ann stæði fámennur hópur ut-
anþingsmanna, er andstæðing-
arnir nefndu oft „Tímaklíku“.
Það var Hallgrímur Kristinsson,
Jón Árnason og við Guðbrandur
Magnússon. Nokkru síðar bætt-
ist Tryggvi Þórhallsson í þenn-
an margumtalaða félagsskap.
Samkomulag var gott milli hins
aldraða samvinnuleiðtoga, sem
var atvinnumálaráðherra, og
þessara manna. Tímamenn-
irnir komu með nýjar hugsjón-
ir og ný vinnubrögð inn í Al-
þingi og hvíta húsið við L<ækj-
artorg. Einhver þýðingar-
mesta nýjung þeirra var að í
vali á trúnaðarmönnum til op-
inberra starfa spurðu þeir
hvorkí um ætt eða uppruna,
ekki um próf eða embættisald-
ur, nema að því leyti sem lands-
lög heimtuðu. Þeir spurðu fyrst
og fremst um hæfileika, dugn-
að og áhuga. Þannig fara allir
framsýnir menn að á tímum
mikilla breytinga, þegar ný
stétt tekur við völdum og á-
byrgð í fyrsta sinn. Gamlir
menn eins og Sigurður í Yzta-
felli eða sr. Ejörn á Dverga-
steini eða kornungir menn eins
og Héðinn Valdimarsson, Ey-
steinn Jónsson og Runólfur
Sveinsson og fjölmargir aðrir
sem ekki verða hér taldir, hafa
tekið við miklum trúnaði fyrir
atbeina Framsóknarflokksins,
án þess undirbúnings, sem
kyrrstöðumenn telja nauðsyn-
lega þeim sem fá trúnaðar-
störf í þágu almennings.
Áður en hér var komið höfðu
Framsóknarmenn haft allmik-
inn undirbúning um stofnun
vikublaðs í Reykjavík. Bjarni
Ásgeirsson þekkti Héðinn Valdi-
marsson frá unglingsárum og
hafði leitt í tal þann möguleika
að H. V. settist í þann sess við
Tímann, sem Tr. Þ. fyllti síðar.
En ekki varð það nema umtal
eitt og mun H. V. hafa skilið
rétt þá strax, að hann ætti ekki
sér geðfelda samleið með sam-
vinnubændum í pólitískri bar-
áttu.
Sigurður í Yztafelli tók við yf-
var í niðurlægingu frá undan-
gengnum árum, og mátti heita
forstöðulaus. Sáu Framsóknar-
menn að ekki var annars kostur
en að gerbreyta landsverzlun-
inni, og einkum að láta hana fá
lífræna forstöðu. Jón Árnason
lagði til að H. V. yrði um stund-
arsakir settur yfir fyrirtækið,
þótt ungur væri. Mætti þá fá
honum meðhjálp síðar, ef hann
næði ekki út yfir störfin. H. V.
tók við forstöðunni. Óx lands-
verzlunin svo sem við mátti bú-
ast af ytri kringumstæðum og
fyrir áhuga samvinnumanna.
Kaupmenn ýfðust mjög við all-
ar þessar aðgerðir og beindu
skeytum sínum mjög að hinum
unga forstjóra. Kom til heiftúð-
ugra æsinga gegn honum. Náði
sú bylgja hámarki sínu á hin-
um svonefnda „sykurfundi".
Þótti þá sýnt að H. V. gæti ekki
einn stjórnað fyrirtækinu, með-
fram af hinni almennu póli-
tísku aðstöðu í landinu. Voru þá
settir yfir landsverzlunina þrír
af þekktustu og reyndustu við-
skiptaforkólfum landsins, Hall-
grímur Kristinsson, Magnús
Kristjánsson og Aug. Flygen-
ring. H. V. varð skrifstofustjórl.
Hann komst strax á laun kaup-
sýslumanna, en ekki embættis-
manna. Mun hann þegar frá
byrjun starfa sinna við lands-
verzlun hafa haft þreföld laun
mín við kenriaraskólann. Ekki
þurfti H. V. að kæra yfir að illa
væri að honum búið um fjár-
greiðslu.
IV.
Fyrir H. V. mátti það heita
sama og að vinna stóran hlut í
happdrætti, að kynnast djörf-
um umbótaflokki, sem var þá
að prófa hvert mannsefni, sem
gat verið liðtækt. Næsta happ
hans í skjóli Framsóknar-
flokksins var að fá Magnús
Kristjánsson sem yfirmann. Um
mörg ár var M. Kr. í raun og
veru einskonar fósturfaðir Héð-
ins Valdimarssonar, og undir á-
hrifum M. Kr. sýnist Héðinn
hafa þroskazt mest og helzt
orðið gagn að hæfileikum hans
fyrir aðra en sjálfan hann.
Eftir að heimsstyrjöldinni
lauk dró landsverzlun mjög
saman seglin. Tveir af forstjór-
unum hættu þar störfum og
hurfu að fyrirtækjum sínum.
Magnús Kristjánsson hélt á-
fram landsverzluninni það sem
hún var. Guðm. Vilhjálmsson
erindreki Sambandsins í Edin-
borg náði þá fyrir Sambandíð
skiptum við British Petroleum
um olíu, en innan skamms tók
M. Kr. að sér verzlunina með olí-
una, og fóru þau viðskipti hrað-
vaxandi. Fyrir M. Kr. var olíu-
verzlunin frelsisbarátta fyrir
sjómenn og útgerðarmenn móti
ameríska hringnum. Frá hálfu
M. Kr. var ekki um að ræða
nein veilusöm tök við andstæð-
inginn, heldur hina hörðustu
baráttu. Allur Framsóknar-
flokkurinn stóð að baki M. Kr.
í þessari frelsisbaráttu fyrir út-
veginn. H. V. var liðtækur
starfsmaður 1 fyrirtækinu, en
hafði þar enga sérstaka þýðingu
að öðru leyti. Árið 1921 kom
Magnús Guðmundsson á einka-
sölu með tóbak til ágóða fyrir
ríkissjóð, og árið eftir fékk
Framsóknarflokkurinn Klemens
Jónsson til að taka einkasölu á
allri steinolíu, sem flutt var til
landsins. M. Kr. stýrð1! báðum
þessum einkasölum með mikilli
röggsemi, en Héðinn var að-
stoðarmaður hans. Leið svo
fram til 1924. Þá hafði íhalds-
flokkurinn meirihluta á þingi og
lagði niður báðar einkasölurnar
til að þóknast kaupmönnum.
Framsóknarmenn undu illa
þessum málalokum, því að þeir
töldu aðra einkasöluna hafa
gefið ríkissjóði heppilegar tekj-
ur, en hina hafa verið bjargráð
fyrir útveginn. Voru nú stofnuð
tvö hlutafélög til að bjarga leif-
um þessara tveggja fyrritækja
úr höndum andstæðinganna.
Framsóknarmenn og nokkrir
menn úr öðrum flokkum áttu
þar hlut að máli.
Olíuverzlunin gat, eins og
Framsóknarmenn litu á málið,
aldrei verið gróðafyrirtæki. Öll
þeirra barátta var um að fá olíu
handa útveginum með sann-
virði. Tóbaksverzlunin var hins-
vegar öruggt gróðafyrirtæki og
gaf mikinn arð til hluthafanna.
En þegar Framsóknarmenn
höfðu aðstöðu til, tóku þeir aft-
ur upp einkasölu á tóbaki og á-
kváðu um leið að nokkuð mikið
af tekjum hennar skyldi ganga
til að húsa bæi í sveitum og
byggj a verkamannabústaði við
sjóinn.
Smátt og smátt fékk Héðinn
Valdimarsson í sínar hendur
forstöðu olíuverzlunarinnar. En
1 höndum hans breyttist hún
algerlega frá því takmarki, sem
M. Kr. og flokksmenn hans
höfðu stefnt að. íhaldsmenn
koma upp hinni stórfelldu olíu-
geymslu, sem kennd er við Shell.
Héðinn reyndi í fyrstu nokkra
samkeppni en varð brátt að gef-
ast upp og hafa samtök um verð-
ið við Shell. Varð olíuverðið nú
aftur svipað og það hafði verið
áður en M. Kr. hóf baráttu
sína móti Standard Oil. H. V.
eignaðist smátt og smátt mjög
mikið af hlutunum í Olíuverzl-
un íslands, og sýndi engan lit
á að taka olíumálið sömu tök-
um og Framsóknarmenn tó-
baksgróðann. Héðinn varð al-
gerlega hliðsettur forráða-
mönnum Shell úr íhaldsflokkn-
um enda voru fyrirtækin runn-
in saman erlendis. Með hverju
ári varð olían óþægilegri út-
gjaldaliður fyrir útveginn. En
að sama skapi hækkuðu tekjur
H. V. af þessu fyrirtæki. Eftir
því sem árin liðu og einkum
eftir fráfall M. Kr. varð tvi-
skinningurinn í lífi H. V. meir
og meir áberandi. Annarsvegar
var hann socialisti, og bar-
áttumaður um kauphækkun
verkamanna og sjómanna, og
taldi sig þar eðlilegan forsvars-
mann. En samhliða þessu stýrði
hann einskonar einkasölu, sem
gaf honum sjálfum alveg ó-
venjulegar árstekjur, á kostnað
hinna aðþrengdu sjómanna og
verkamanna, sem hann barðist
fyrir á hafnarbakkanum. Þessi
tvískinnungur náði lengra en í
persónu H. V. Klofning Alþýðu-
flokksins' má að nokkru leyti
rekja til þessarar tvískiptingar
í persónu eins af áróðursmönn-
um verkamannahreyfingarinn-
ar. Mikið af þeim æskumönnum,
sem hafa látið fleka sig inn í
byltingarhreyfinguna hafa tal-
ið sér óljúft að vera í þeim
verkamannaflokki, þar sem
einn af leiðtogunum væri stór-
gróðamaður af verðhárri olíu.
Jafnframt þessu var Alþýðufl.
vitanlega ekki hægt um vik að
hefja baráttu fyrir nýrri sókn í
olíumálinu, með Héðinn sem
sérstakan áhrifamann í flokkn-
um. Hefir öll sú viðleitni, sem
reynd hefir verið á undanförn-
um árum til að lækka verð á
olíu og benzíni ekki fengið
neinn flokkslegan stuðning,
nema frá Framsóknarmönnum.
Og síðasta átakið að útvega
Vestmannaeyingum innflutn-
ings- og gjaldeyrisleyfi fyrir 800
smálestum af oliu, varð að stór-
feldu óánægjuefni fyrir H. V.
Það er vafamál hvort nokkur
atburður á síðustu misserum
hefir haft jafnmikil áhrif á H.
V. eins og samkeppni frá olíu-
tönkunum í Vestmannaeyjum.
Fundu samflokksmenn hans það
glögglega í átökum þeim, sem
38. blað
urðu um menn og málefni áð-
ur en honum var vikið úr
flokknum.
V.
Ólafur Friðriksson hafði byrj-
að verkamannahreyfinguna í
Reykjavík nokkrum árum áður
en H. V. hafði lokið námi. En
Héðinn kom skjótt inn í verka-
mannafélagið Dagsbrún og varð
seinna meir um langt skeið
formaður þess. Um mörg ár
voru þeir Ólafur Friðriksson og
H. V. mestir áróðursmenn í fé-
laginu, utan verkamannastétt-
arinnar. Enginn efaðist um
trúnað Ólafs við málstað hinna
fátæku. En um H. V. voru skoð-
anirnar alltaf og eru enn mjög
skiptar. Sumir rnenn halda að
hann hafi gengið í verkamanna-
flokkinn eingöngu í þröngu
eiginhagsmunaskyni, að honum
hafi verið alveg sama í hvaða
flokki og með hvaða stefnu hann
var, aðeins ef stefnan lyfti hon-
um til valda og fjár. Hin skoðun-
in er að H. V. hafi frá upphafi
verið einlægur fylgismaður jafn-
aðarstefnunnar, og sé það með
nokkrum hætti enn. Ef til vill
verður aldrei úr þessu skorið til
fulls. En allar líkur benda til aö
hann hafi engan hagnað haft af
verkamannahreyfingunni, sem
ekki var hægt að fá annarstaðar.
Aðalhneigð beggja foreldranna
var í frjálslynda átt. Með því
að ganga í Framsóknarflokkinn
1918, eða í Mbl.-flokkinn er ekki
sýnilegt annað en H. V. hefði
getað fengið þær mannvirðing-
ar, sem hann hefir náð með fé-
lagsskap sínum við verkamenn.
Að öllu samtöldu hefði hann
vafalaust átt bezt heima í íhalds
flokknum, þar sem hann átölu-
laust af fylgismönnum sínum, og
án þess að vekja á sér óþægilega
eftirtekt, getað verið þingmaður
Reykvíkinga, stjórnandi olíu-
verzlunar og haft af því árlegar
tekjur á við tíu verkamenn, og
daglega notið peninga eins og
venjulegur stuðningsmaður Mbl.
En nú fór H. V. aðra leið. Hann
gengur í fararbrodd öreiganna,
og nú að síðustu í brjóstfylkingu
hinn allra samfærðustu allsleys-
ingja, sem eftir skipun frá
Moskva einbeita kröftum sínum
að því að brjóta niður hlekki
auðvaldsins. En jafnframt þessu
stendur hann að verki við hlið
forstjóranna i Shell-félaginu og
smíðar hinar römmustu auð-
valdskeðjur um hendur og fætur
islenzkra sjómanna. Atvikin
hafa hagað því svo að á morgni
starfsdagsins hefir hann lagt út
á veginn með öreigunum, en að
kveldi tekið sér náttstað hjá því
fólki, sem kommúnistar eru van-
ir að nefna auðvald.
Á hinum fyrstu baráttuárum
verkamanna stóð H. V. við hlið
Jóns Baldvinssonar og Ólafs
Friðrikssonar. Viðleitni þeirra
allra og Alþýðuflokksins yfirleitt
var einhliða. Þeir og samherjar
þeirra lögðu alla sína krafta
fram til að hækka dagkaup
verkamanna á sjó og landi. En
þeir lögðu litla stund á aðra um-
bótaviðleitni verkamönnum til
handa. Þegar Framsóknarmenn
stofnuðu hinn svonefnda Ingi-
marsskóla til að veita sonum og
dætrum hinna fátækari stétta
höfuðstaðarins hagnýta fræðslu,