Tíminn - 09.09.1938, Blaðsíða 4

152
TÍMINN
bandalagið við íhaldið 1931, rétt
fyrir þingrofið.
Þrír mánuöir iiðu og víxill-
inn frægi var ekki viðurkenndur
af neinum. Þá afræður H. V.
snemma á þingi 1937, að efnt
skuli verða til kosninga næsta
vor á liitamáli, þar sem Alþýðu-
fiokkUrinn hafi góða. vígstöðu,
en Framsóknarmenn verði að
sækja upp brekkuna. Hann vissi
að Kveldúlfsmálið var í@801isælt
og fyrirtækið hafði sætt harðri
gagnrýni. Með því að heimta
að farin væri byltingarleið að
félaginu og auk þess neitað að
taka við tryggingum upp í skuld-
ir Kveldúlfs var vitanlegt, að til
friðslita hlaut að draga með
stjórnarflokkunum. Framsókn-
ai-menn gátu ekki gert sig seka
í þeirri fjárhagslegu glópsku að
neita að ^láta þjóðbankann fá
miklar eignir upp í illa tryggða
skuld. Framsóknarflokkurinn
gat ekki gengið inn á að Alþingi
færi byltingarleið að einstökum
atvinnufyrirtækjum. H. V. von-
aði að óvinsældir Kveldúlfs
myndu stórauka fylgi Alþýðu-
flokksins, ef kosið væri um þetta
mál, en Framsóknarflokkurinn
myndi tapa fylgi á því að sýna
hófsemi í málinu. H. V. fékk
sína ósk uppfyllta. Stjórnar-
samvinnan var rofin. H. V. dró
samherja sína nauðuga og von-
svikna út í kosningarnar. Sjó-
mannastéttin óttaðist að af
byltíngarstefnu H. V. myndi það
eitt leiða, að veiðiskipin lægju
inni á höfnum heila vertíð og
þeir yrðu atvinnulausir með
konur og börn.
Sjálfstæðisflokkurinn efldist
mjög af því að liðsmönnum
hans hljóp kapp í kinn við hið
byltingarkennda tilræði. Fi’am-
sóknarmönnum óx stórlega
fylgi af því að framkoma flokks-
ins þótti heilbrigð og skynsam-
leg. En Alþýðuflokkurinn beið
stórmikinn ósigur, og alveg sér-
staklega 1 Reykjavík, þar sem
gremja verkamanna bitnaði á
H. V. sem var efsti maður á
lista Alþýðuflokksins. H. V.
stýrði kosningu flokks síns í
Reykjavík og átti von á stór-
felldum sigri. En þegar tók að
halla degi, sá hann, að hverju
fór, hvarf af vígstöðvunum og
lét aðra um að stýra leifum
flokksins út í dimmu ókominn-
ar nætur.
XIII.
Frá því að Alþýðuflokkur-
inn hóf starf sitt um það bil,
sem Rússar gerðu sína byltingu,
voru ætíð einstaka menn í
verkamannaflokknum, sem
hneigðust að einræði minni-
hlutans, sem takmarki, og of-
beldi, sem leið að markinu. H.
V. virðist hafa verið mótfallinn
þessari kenningu fræðilega, þar
til eftir kosningar í vor, sem
leið. En í verki hafði hann
mikla hneigð til að vinna með
aðferðum kommúnista. Vinnu-
deilur Alþýðuflokksins voru frá
því hann fór að hafa nokkur á-
hrif, nokkuð með kommúnist-
iskum blæ. í stað þess að fram-
kvæma vinnustöðvun með því
að félagsskapur verkamanna
samþykkti • að hætta vinnu,
og standa saman um þá ákvörð-
un, voru H. V. og ýmsir aðrir af
áhugamönnum Alþýðuflokks-
ins mjög fúsir til að stöðva
vinnu með ofbeldi. Liðu svo all-
mörg ár, að Jón Baldvinsson
var forseti verkamannasamtak-
anna og reyndi að beina þróun
flokksins inn á friðsamlegar
brautir, og að vinna mál flokks-
ins fremur með hyggindum og
framsýni heldur en með ofbeldi.
En við hlið hans stóð H. V. sam-
dóma leiðtoga flokksins í orði,
en samþykkur kommúnistum í
verki. Undir áhrifum H. V. var
ofbeldi beitt í nálega hverri
vinnustöðvun, cg er skemmst að
minnast þess, þegar einn af
lærisveinum H. V., erindreki fé-
laganna, kom með liðsafla neð-
an af Akureyri í vetur að verk-
smiðjum Sambandsins við
Glerá og bannaði á annað
hundrað manns, sem vildi vinna
eins og venja var til, að halda
áfram sínum daglegu störfum.
H. V. var þess vegna í mörg ár
búinn að lifa eins og kommún-
isti, án þess að veita sjálfur eft-
irtekt þeim klofningi, sem orð-
inn var í vitund hans og venj-
um.
Kommúnisminn á íslandi var
eins og svo margar lélegar vör-
ur „made in Germany". Á ár-
unum 1920—30 var oft fjöldi
íslenzkra námsmanna í Berlín,
meðfram fyrir lággengið. Stjórn
lýðveldisins var hin ósköruleg-
asta, svo að margt af rösku,
frjálslyndu fólki hneigðist að
kommúnisma, af því að þar var
framtíðarríkið málað með sterk-
ari litum, en veruleikinn grár
og tilþrifalítill. Auk þess eyddu
Rússar ógrynni fjár til að ala á
undirróðrinum í Þýzkalandi og
þrýsti þá um leið miðstéttinni
inn í herbúðír nazista. fslenzkir
stúdentar, sem voru í einu
frjálslyndir og fátækir í fram-
andi landi, þar sem hitabylgja
byltingarstefnunnar var geð-
þekkari ungum mönnum, held-
ur en hið innibyrgða fúaloft
lélegrar alþýðustjórnar, þótti
fagnaðarboðskapur Rússa hug-
þekkur og lokkandi.. Á þennan
hátt urðu menn eins og Einar
Olgeirsson, Stefán Pétursson og
margir fleiri gegnsýrðir af
draumamyndum hinna aust-
rænu áróðursmanna. Ríkis-
sjóður íslands hefir áður fyr
styrkt marga þesskonar menn
til dvalar í öðrum löndum, en
þeir hafa þar liðið tjón á sálu
sinni og komið heim sem sýkil-
berar í því þjóðfélagi, sem af
veikum efnum hafði ætlað að
gera þá að nýtari mönnum með
skólaveru utanlands.
Um tíma tókst mér að stöðva
nokkuð framgang byltingar-
stefnunnar með því að koma
því til leiðar, að Einari Olgeirs-
syni var komið að þýðingar-
miklu borgaralegu starfi. Rækti
hann verk sitt í fyrstu með
kostgæfni, en von bráðar náði
hin innri óró tökum á huga
hans, og varð hann þá um leið
óhæfur til annars en gjálfurs
um ágæti Rússaveldis og þeirra
sem þar stjórna.
Undir stjórn Framsóknar-
manna frá 1927—30 óx hin innri
ólga í verkamannaflokknum.
Stúdentarnir frá Berlín komu
heim próflausir, auðnulausir og
lítt færir til annars en áróðurs
í anda Rússa. H. V. var þymir
í augum þeirra á margan hátt.
Hann var fyrirferðarmikill skot-
spónn fyrir nýlendumennina
frá Berlín. Þeir gagnrýndu
hann með réttu, sem olíubur-
geis. Þeir öfunduðu hann af
tekjum þeim, sem líklegt þótti
að hann hefði fyrir að hækka
olíuna í hendur sjómanna. En
þar að auki hafði hann ekki lag
á að hæna þá að sér, og reyna
að koma þeim til manns, með
því að freista að sýna þeim
nokkra tiltrú og umburðarlyndi.
Haustið 1930 klofnaði Alþýðu-
flokkurinn. Einar Olgeirsson fór
með sína sveit inn á opinbera
Rússamenngku og dró enga dul
á að andstaða hinna ungu rauð-
lituðu manna væri fyrst og
fremst móti olíugrósseranum,
bæði sem auðmanni og manni.
Hinu gátu þeir ekki neitað, að
H. V. var í starfsaðferðum sin-
um í öllum vinnudeilum hjart-
anlega samþykkur Einari Ol-
geirssyni og félögum hans, svo
að ekkí þurfti friðsemdin eða
löghlýðnin að valda samvistar-
slitum milli þessara manna. H.
V. tók eftir klofninginn hina
eðlilegu og óhjákvæmilegu af-
stöðu til kommúnistanna. Hann
fordæmdi I einu og öllu athæfi
þeirra og stefnu, bæði bylting-
arfræðina og hina óþjóðlegu
þjónustu við stjórnarvöld ann-
ars ríkis. Baráttan fluttist nú
inn í Dagsbrún, þar sem H. V.
var formaður. Hinir málfimu
en innantómu skraffinnar kom-
múnista fylktu liði á hvern
fund og eyddu fundartímunum
með þrotlausri mælgi um sína
austrænu skýjaborg. — Þegar
verkamenn komu þreyttir eftir
erfiði dagsins á fund í félagi
sínu, var þeim ógeðfelt allt at-
hæfi Berlínarpiltanna. Málefni
verkamanna komust ekki að
fyrir vaðli kommúnista. H. V.
beitti allri orku til að slá niður
þessa hreyfingu, en réði ekki
við neitt. Hann hafði flæmt úr
hópi leiðtoganna hvern dugnað-
armanninn af öðrum, af því
honum þótti þægilegra að ráða
yfir tómum liðléttingum. En í
átökunum við kommúnista, var
honum lítið gagn að mönnum
eins og Guðm. O. Guðmunds-
syni og hans jafnokum, en nú
var ekki öðru til að dreifa, auk
hinna veðurbitnu verkamanna
og sjómanna, sem beittu afli
sínu til annars en að þrautræða
línudans Moskvamannanna.
Kommúnistar þreyttu H. V.
mjög í Dagsbrún, af því að hann
hafði gert sjálfan sig liðvana.
Kom þar, að hann lét halda
því fram í blaði flokksins, að
bezt væri að halda sama sem
enga fundi í Dagsbrún, heldur
draga valdið undir lítinn hóp
útvaldra manna. Verkamönn-
um, sem voru skaplíkir Jóni
Baldvinssyni, og þann veg var
háttað flestum eiginlegum
Dagsbrúnarmönnum, þóttu
fundirnir óbærilega leiðinlegir
og hættu að koma. Áður en H.
V. lagði niður fundina og fól
fulltrúaráðinu nálega allt vald
í félaginu, mátti heita að hann
stæði einn krepptur við gaflhlað
í fundarsal Dagsbrúnar, um-
luktur af eldsglæðum byltingar-
stefnunnar.
Með því að teygja og toga öll
hugtök um sambúð í félagi,
tókst H. V. að fá kosið 100
manna fulltrúaráð í Dagsbrún,
sem átti að vera öruggur líf-
vörður um hina hreinu stefnu
löghlýðinna og þjóðlegra verka-
manna. En erfitt er að halda
burtu andlegu smjti, og áður
langt um leið varð H. V. að reka
tvo nafnkennda alþýðuflokks-
menn fyrir óleyfileg mök við
kommúnista, eða nákvæmlega
sama brot, sem varð honum að
fótakefli eftir síðustu bæjar-
stj órnarkosningar.
Kommúnistar unnu ekkert
verulega á meðan þeir prédik-
uðu stefnu sína hreint og af-
dráttarlaust. En eftir að ein-
ræðisríkin sýndu sig líkleg til
að króa Frakkland inni á þrjá
vegu, urðu Rússar smeykir við
sína gömlu yfirgangsstefnu, og
létu nú þaö boð út ganga, að
kommúnistar í lýðræðislöndum
skyldu á yfirborðinu gerbreyta
um stefnu, látast elska þjóðina,
lýðræði, þingræði, „krata“ og
jafnvel sjálf kaupfélögin. Öll
þessi falska ástúð var fólgin í
orðinu „samfylking“. Kommún-
istar þóttust „fylkja“ sér upp
að allskonar flokkum og alls-
konar stefnum og töldust vilja
styðja allt, sem þeir höfðu áð-
ur mest hatað og fordæmt.
Héðinn Valdimarsson var ekki
jafnvel undir það búinn að
verjast lævísi og hinu sætmála
falsi kommúnista, eins og stól-
fótum þeirra og grjótkasti. Al-
þýðublaðið var undir stjórn
Finnboga Rúts Valdemarssonar,
sem H. V. hafði náð úr fóstri
Sigurjóns Jónssonar á ísafirði
og gert hann sér mjög hand-
genginn. Þessir tveir Valdimars-
synir voru um margt skaplíkir,
þó að Héðinn væri þar stórum
fremri um kjark og persónu-
kraft. Finnbogi Rútur kunni
það bezt til blaðamennsku, að
gera „hvellbombur" á fremstu
síðu blaðsins úr daglegum við-
burðum, en skrifaði aldrei ró-
legar og rökstuddar greinar um
almenn mál eða stefnur. Al-
þýðuflokkurinn var þessvegna
eins og opin borg fyrir smjað-
urs-fjandsemi kommúnista. í
stað þess að fræða verkamenn
með nægum dæmum úr sögu
lýðræðislandanna, h'versu kom-
múnistum er afneitað af öllum
borgaralegum flokkum, og
þykja hvergi hafandi þar sem á
reynir um mannaforráð eða við
andleg störf, þá gat Einar Ol-
geirsson rekið undirróður sinn
svo að segja ómótmælt af blaði
Alþýðuflokksins. Af þessum á-
stæðum tókst kommúnistum
að rugla marga alþýðuflokks-
menn, svo að þeir vissu ekki
fremur hvað var rétt stefna en
leitarmenn á fjalli, sem hring-
snúast í blindsvartri þoku uppi
á öræfum.
Skrúðgöngur verkamanna um
bæinn fyrsta maí urðu fyrstar
til að leiða í ljós vanmátt H. V.
í hinni hörkulegu baráttu hans
við byltingarflokkinn. Vakti
það eftirtekt hve fáir voru i
göngu með H. V., en miklu fjöl-
mennari sveit um Einar Ol-
geirsson. Var það að vísu mest
lausingjalýður keimlíkur þeim,
sem Sturlunga segir frá að
fylkti sér um Guðmund Arason
á betliferðum hans. Var mönn-
um ekki grunlaust um, að í-
haldsmenn sendu bæði ungl-
inga og verkamenn í fylgdar-
sveit E. O., til að skaprauna leið-
tógum Alþýðuflokksins. En
meginástæðan fyrir fámenninu
utan um H. V. í maígöngunni
var blýþung leiðindakend
verkamanna út af olíuverzlun
hans og afbrýðissemi við sam-
herja sína, þá sem helzt voru
fallnir til forustu.
Tvö jarðnesk öfl hrifu huga
H. V. alveg sérstaklega. Annað
voru peningar í ríkulegum mæli
til daglegra þarfa, og þeir komu
frá olíusölunni. Hin tálbeitan
voru fjölmennir mannhópar,
helzt samstilltir í hita og nokk-
urri æsingu. Dagsbrún og verk-
lýðssamtökin áttu að fullnægja
að því leyti. Þegar H. V. sér stór-
an mannhóp, ekki sízt verka-
menn, þá spyr hann ekki fyrst
að því hvað þessum mönnum
henti og hversu hann geti miðl-
að þeim af færni sinni og
reynslu. í stað þess spyr hann,
hvað þeir vilji og gerir þeirra
óskir að sinum. Dýpsta ástæðan
til þess ósigurs, sem H. V. hefir
leitt yfir sig, er sú undarlega
meinloka, að láta óuppfrædda og
oft afvegaleidda mannhópa, taka
forustuna, í stað þess' að nota
yfirburði þess, sem meira veit og
meira getur, til að leiðbeina
þeim, sem vantar örugga og ó-
eigingjarna handleiðslu.
Héðinn Valdemarsson lét lengi
vel ekki bera á neinni hneigð til
undanlátssemi við byltingar-
flokkinn. Hann lokaði augunum
fyrir því, að hann beitti yfirleitt
sömu tökum og kommúnistar í
allflestum vinnudeilum. Hann
reyndi að fá frið fyrir stöðugum
áróðri þeirra, með því að leggja
að mestu niður fundi í Dagsbrún,
og flytja valdið í Trúnaðar-
mannaráðið, þar sem byltingar-
menn voru útilokaðir alveg á
sama hátt og borgaraflokkar
Finnlands hafa útilokað Komm-
únista úr opinberum stöðum.
Hann reyndi í fyrstu að yfirbuga
freistinguna, að leita inn í breið-
fylkingu kommúnista í maí-
skrúðgöngunni, og á 13. þingi
Alþýðusambandsins haustið 1936
beitti hann áhrifum sínum til
hins ítrasta i þá átt, að fá þar
samþykkt, að Alþýðuflokkurinn
afneitaði I eitt skipti fyrir öll
hverskonar samstarfi við Kom-
múnistaflokkinn.
En með þessu átaki var þrótt-
ur H. V. til að berjast við lævísi
kommúnista að mestu brotinn.
Litlu síðar byrjaði undanhaldið
og flóttinn.
XIV.
Sú tvískifting í eðli H. V., sem
olli því að hann viðurkenndi
lýðræði í orði, en vann sem
kommúnisti að félagsmálum,
kom oft óþægilega við sam-
herja hans í Alþýðuflokknum.
Eins og hann taldi sjálfsagt að
beita ofbeldi í vinnudeilum, ef
þess þyrfti með til að beygja
andstæðingana, var honum
tamt að beita hinni mestu
hörku og ósanngirni í daglegum
skiptum við ýmsa af leiðtogum
alþýðusamtakanna. Fengu flest-
ir á því að kenna, en þó mest
þeir, sem hóglátastir voru og
sanngjarnastir. Eftir að hann
hafði hrakið úr áhrifastöðum í
stjórnarnefndum flokksins
marga þá menn, sem sýndu
persónulegt sjálfstæði og kom-
ið í þeirra stað fólki, sem lítið
gat starfað nema greiða atkvæði
eftir beinu valdboði, varð fram-
koma hans í flokknum hættu-
lega blandin ósanngirni. Þó að
hann kallaði sig jafnaðarmann,
voru vinnubrögð hans bæði
heima fyrir og út á við byggð á
einræði minnihlutans, fullkom-
lega eftir anda og bókstaf kom-
múnismans. Höfðu þessar
starfsaðferðir H. V. að flestu
leyti lamandi áhrif á þróun Al-
þýðuflokksins, og það því frem-
ur, sem olíuframkvæmdir hans
voru stöðugt ásökunarefni á alla
verkamannahreyfinguna.
Þegar flokksþing alþýðu-
manna 1936 sendi Framsóknar-
mönnum hina ruddalegu til-
kynningu gegnum útvarpið um
að annaðhvort yrði Framsókn-
arflokkurinn að taka upp þjóð-
nýtingartrúarbrögð socialista
innan þriggja mánaða, eða vera
ella útlægir úr ríkisstjórninni,
þá var enginn í vafa um, að þar
var H. V. að verki með læri-
sveinum sínum. Krafan til sam-
starfsmannanna, og aðferðin við
að bera kröfuna fram, var alger-
lega í anda hinnar rússnesku
ofbeldisstefnu. Framsóknar-
menn gerðu góðlátlega gys að
þessu offorsi og virtu tilkynn-
inguna aldrei svars. En þeir sáu
glögglega að vænta mátti kosn-
inga vorið 1937 og kölluðu
saman flokksþing skömmu eftir
nýár, til að búa samherjana
undir þau átök, sem sýnilega
yrðu með vorinu. Bar sú liðs-
könnun góðan árangur, svo sem
raun bar vitni um.
Þegar leið fram á fyrstu vik-
ur þingsins 1937, vakti H. V.
upp baráttuna um að taka
Kveldúlf herskildi með Alþing-
isvaldi. í augum H. V. var það
mál tilvalið sem kosninga-
bomba. Aðferð sú, sem hann
valdi, var byltingarkennd, há-
vær og öfgafull. Framsóknar-
flokkurinn gat ekki orðið sam-
ferða honum á þessari braut,
nema með því að afneita stefnu
sinni og viðurkenna í verki
þriggja mánaða víxilinn. En það
var sama og gerast undirdeild í
sveit H. V. Honum var að vísu
ljóst, að Framsóknarmenn
myndu alls ófúsir að fara þá
leið. En hann vonaði að Kveld-
úlfsmálið yrði sér heppileg
„hvell-bomba“, einskonar á-
framhald af ritmennsku skjól-
stæðings hans, Finnboga Valdi-
marssonar, á forsíðu Alþýðu-
blaðsins, en að Framsóknar-
menn hefðu vansæmd og álits-
tjón af málinu.
Jón Baldvinsson og allir
framsýnir menn Alþýðuflokks-
ins voru algerlega mótfallnir
aðgerðum H. V. í Kveldúlfsmál-
inu. Þeir voru samþykkir Fram-
sóknarmönnum um að taka
tryggingar þær, sem í boði voru
og fara að öllu löglega og eftir
venjulegum viðskiptareglum að
þessu fyrirtæki, þó að pólitísk-
ir andstæðingar ættu í hlut. Má
segja að H. V. hafi raunar við
ákvörðun þessa máls raunveru-
lega slitið sig frá Alþýðuflokkn-
um. Með hinu lélega málaliði
sínu þar, sem heita mátti að
enginn maður væri læs eða
skrifandi, að frátöldum sjálfum
leiðtogunum, braut hann und-
ir sig Jón Baldvinsson, Har-
ald Guðmundsson, Stefán
Jóhann Stefánsson, og flesta
hina þekktari menn í flokkn-
um. H. V. hafði sitt fram meö
hinu mesta offorsi. Minnihlut-
inn í flokknum beygði sig, nauð-
ugur að vísu og sennilega viss
um að illt eitt myndi hljótast af
þessum tiltektum. Hermann
Jónasson varð að rjúfa þing og
boða nýjar kosningar. Þingið
gat ekki lokið við að gera fjár-
lög fyrir 1938. Til þess varð að
kalla saman nýtt þing um
haustið. Allur kostnaður við það
þinghald og öll sú fyrirhöfn,
leiðindi og óþægindi, sem af því
leiddu, er beinlínis að kenna
H. V. og á ábyrgð hans. Má af
því vel sjá, hve dýrt það er
þjóðinni, og einstökum flokkum,
að hafa misheppnaða forustu-
menn.
Alþýðuflokkurinn gekk nauð-
ugur og vonlítill til kosning-
anna. Allir útreikningar H. V.
um árangur af „hvellbombum“
reyndust rangir. Sjómennirnir á
togaraflotanum voru hræddir
við brölt hans og fylktu sér um
merki íhaldsins. Verkamönnum
þótti framferði hans ógætilegt
og illa grundað. Forustumenn
flokksins höfðu verið neyddir út
í andstöðu, sem þeir höfðu
megna óbeit á. Haraldur Guð-
mundsson, sem venjulega held-
ur góðar ræður á þingi eða al-
mennum fundum, talaði í út-
varpinu eins og viðvaningur,
þegar hann átti að færa fram
fyrir almenning þau stólfóta-
rök, sem H. V. hafði fengið hon-
um í hendur. Sjálfur var H. V.
sigurviss og vonsæll um kosn-
ingaúrslitin, einkum í Reykja-
vík. Þar taldi hann sér viss 7000
atkvæði, en fékk rúmlega helm-
ing þess fylgis, sem hann hafði
búizt við. Nokkuð á sama veg
fór víða annarsstaðar á land-
inu. Hin mikla sókn H. V.,
sem að nafni til var hafin móti
Kveldúlfi og íhaldinu, en var í
raun og veru stefnt móti Fram-
sóknarflokknum, í því skyni að
draga úr fylgi hans og gera
hann að „varaliði" socialista,
hafði gersamlega misheppnazt.
Sigurvonirnar höfðu snúizt í al-
gerðan flótta og fullkominn ó-
sigur.
Eftir kosningarnar var H. V.
um stund lamaður undir þunga
atburðanna, eins og hann er
alltaf eftir tapaðar kosningar.
Jón Baldvinsson lá veikur norð-
ur á Akureyri. Hinir föllnu
frambjóðendur og þeirra vinir
voru ekki myrkir í máli um
hverjum væri að kenna ósigur-
inn. H. V. fann bylgju almennr-
ar andúðar og traustleysi gegn
sér í flokknum. Manna á milli
komu fram nokkuð háværar
raddir um að réttast væri að
víkja honum úr flokknum.
Sjálfum var honum ljóst, að
hann hafði í bili stórlega lækk-
að í áliti. Hann gat búizt við,
ef ekki bæri happ að höndum,
að hann yrði framvegis lítils-
megandi og lítils virtur í þeim
flokki, sem hann hugðist að
stýra að mestu leyti eftir því
sem honum þótti bezt henta.
(Framhald.)
Ritstjóri: Gisli Guðmundsson.
Prentsm. Edda h.í.