Tíminn - 09.09.1938, Page 1

XXII. ár.
Rvík, föstudaginn 9. sept. 1938.
39. blað
Héðinn Valdimarsson
og skípti hans við Framsóknarilokkínn
NIÐURLAG
Nú stóð H. V. á þýðingarmestu
vegamótum æfi sinnar. Hann
gat tekið ósigrinum, viðurkennt
að sér hefði yfirsézt. Hann gat
byrjað nýtt líf, byrjað að koma
nýju og réttlátu skipulagi á
olíumálin, til hagsbóta fyrir sjó-
menn. Hann gat beitt þekkingu
sinni og hæfileikum til að rétta
Alþýðuflokkinn við, sverfa að
kommúnistum og safna hinum
eiginlegu verkamönnum sínum í
frjálslyndan, hóglátan og á-
hrifamikinn umbótaflokk.
En H. V. fór ekki þessa leið.
Hann sá að kommúnistar í
Reykjavík höfðu um það bil þá
atkvæðatölu, sem hann hafði
vantað, til að fylgja áætlun.
Hann sá, að Alþýðuflokkurinn
og kommúnistar höfðu til sam-
ans lítið eitt meiri atkvæðatölu
en Framsóknarflokkurinn. Hon-
um sýndist leiðin auðveld. Hann
treysti á að hann hefði Alþýðu-
flokkinn algerlega í greip sinni,
og gæti gert við hann hvað sem
vildi. Kommúnistar höfðu boðið
samstarf og samfylkingu. Sjálf-
ur hafði hann barizt manna
mest á móti því. Haustið áður
hafði hann á flokksþingi al-
þýðumanna staðið manna mest
að þeirri yfirlýsingu,að Alþýðu-
flokkurinn afneitaði í eitt skifti
fyrir öll öllu samneyti við kom-
múnista. Nú afræður H. V. að
brjóta algerlega gegn þessari
samþykkt og gegn allri fortíð
sinni í málinu. Og hann afræð-
ur að gera þetta einn, án allra
umbúða, án röksemda, án sam-
komulags við samherja sína í
flokknum.
Héðinn Valdimarsson byrjar
sókn sína á almennum félags-
fundi í Dagsbrún. Þar kemur
hann fram með tillögu um að
kjósa nefnd til að semja við
kommúnista. Margir af forustu-
mönnum flokksins voru ekki á
fundinum. Jón Baldvinsson var
veikur. Flokksstjórnin, sem ein
gat tekið málið til meðferðar,
var leynd þessum aðgerðum.
Það sem Alþýðuflokkurinn hafði
treyst á með sínum fjölmennu
nefndum og ráðum, var að eng-
inn einstakur maður gæti leik-
ið sér með líf og heiður flokks-
ins. En nú var þetta orðið að
veruleika. H. V. var búinn að fá
eitt af verkamannafélögunum,
með óundirbúinni fundarsam-
þykkt, til að byrja samninga-
makk við kommúnista, í for-
boði sambandsþings, í andstöðu
við flokksstjórnina, þingflokk-
inn og formann flokksins og að
öllum þessum aðilum for-
spurðum.
Eftir lögum Alþýðuflokksins
var H. V. með þessari fram-
kvæmd sinni réttrækur úr
flokknum, og brot hans miklu
þyngra en Árna Ágústssonar og
Péturs Guðmundssonar, sem
hann hafði látið víkja á burt
fyrir launmakk við kommún-
ista. En H. V. fór að eins og æf-
intýramenn í stóru löndunum,
sem gera höfuðafbrot sin í
sumarhitunum, þegar þeir, sem
gæta eiga góðra siða og reglu,
eru að bæta heilsu sína við lax-
veiðar eða á fjallgöngum. H. V.
vissi hvað hann mátti bjóða
sér. Honum var ekki auðveld-
lega vikið úr flokknum. Hann
setti eiturgeril samfylkingar-
innar í flokk sinn og kom því
til leiðar, að þriggja manna
nefnd úr flokknum glímd i við
kommúnista allt sumarið, með
endalausum vafningum og hár-
fínum útúrsnúningum á báða
vegu, sem engu líktist fremur
en gestaþrautarráðningum
skólaspekinganna á miðöldun-
um. Alþýðublaðið var allt sum-
arið í óstöðugu jafnvægi. Ann-
an daginn var andi Héðins í
dálkum þess og samfylkingunni
sungin lof og dýrð. Hinn daginn
reyndi flokksstjórnin að koma
fram sínum vörnum og benda á
skaðsemi byltingarstefnunnar.
Meðan íkveikja samfylkingar-
innar kom flokknum í ljósan
loga, yfir sumarmánuðina, var
Jón Baldvinsson til lækninga
erlendis. En Héðinn tók bíl
olíuverzlunarinnar og lagði leið
sína norður að hinu prýðilega
sumarsetri sínu á Kálfaströnd
við Mývatn. Hefir hann keypt
þar klettahöfða einn, umgirtan
fögrum vogum. Er það einhver
fegursti staður á íslandi og
þótt víðar sé leitað. Hefir H. V.
látið reisa á höfðanum prýði-
legt sumarhús, og grætt skóg í
hlé við klettana. í öllum þess-
um aðgerðum kippir H. V. í kyn
til Valdimars föður síns, sem
var skáld og listrænn um marga
hluti. Mývetningar kunna vel
þessum sumargesti, sem prýðir
byggð þeirra með ræktun sinni
og húsagerð. Ekki kunna þeir
þó sem bezt við rauða fánann
með þremur svörtum örvum.
Hann er eina táknið, sem H. V.
flytur norður að Mývatni, sem
minnir á yfirgang hans, slys
hans og óhöpp í félagsmálum.
XV.
Eins og áður er sagt brá Héðni
Valdimarssyni mjög við kosn-
ingaósigurinn í fyrravor. Tilefni
kosninganna var valið af hon-
um, og hann átti mestan þátt
í hinum harkalega undirbún-
ingi, svo sem þeim, að unna
ekki Jóni Baldvinssyni að vera
í framboði í Reykjavík, heldur
þar sem þurfti með ferðalög í
fjarlægt hérað í algerðu von-
leysi um árangur.
Síðari hluta kjördags og meir
en viku á eftir, var H. V. von-
bitinn og hryggur yfir ósigri
sínum, og það sem telja mátti
vissu um varanlegt álitshrun í
hópi sinna samherja. En eftir
liðuga viku veittu Framsókn-
armenn eftirtekt algerðri
breytingu á yfirbragði hans.
Glampi vonarinnar var kominn
í stað variimáttartilfinningar.
Þá var olíuburgeisinn eins og
Einar Olgeirsson var vanur að
nefna H. V., búinn að ákveða
að gera sama heljarstökkið eins
og Jón Jónsson í Stóradal hafði
gert fyrir nokkrum árum. Héð-
inn Valdimarsson ákvað að
bjarga sér og því, sem hann
taldi sina framtíð, með því að
bregðast flokki sínum og
stefnu, og ganga í bandalag við
flokk, sem lifði af fé frá er-
lendu stórveldi og tók þaðan
fyrirskipanir um allar meiri-
háttar ákvarðanir í íslenzkum
málefnum, sem þessir menn
reyndu að hafa áhrif á. Eftir
að þessi ákvörðun var tekin,
kom H. V. óvörum að samherj-
um sínum á almennum fundi í
Dagsbrún og fékk þar sam-
þykkta, aðallega með fylgi
kommúnista, tillögu um sam-
bræðslumál þessara tveggja ó-
sameinanlegu flokka. Eftir það
tók hann sér alllanga sumar-
hvíld norður við hina fögru
voga í Mývatnssveit.
Jón Baldvinsson var með
sótthita síðustu dagana fyrir
kosningar, norður á Akureyri,
en tók þátt í fundum og kosn-
ingavinnu eftir því sem heilsan
leyfði. Eftir kosningarnar var
hann rúmfastur nokkra daga.
Kom þá heim, var nokkra daga
á Þingvöllum sér til hressingar,
fór síðan sem forseti Alþingis
á hátíðlegt afmæli í Orkneyj-
um fyrir landsins hönd, en
þaðan til Danmerkur, á fund
lögjafnaðarnefndar, en hvíldi
sig þar á góðum stað fyrir og
eftir fundinn. Hann kom ekki
heim fyr en í byrjun október.
Þennan burtverutíma notaði H.
V. með mikilli kostgæfni til að
dTaga sem flesta af samherjum
sínum inn í makkið við bylting-
arflokkinn. Hann hafði oftast
þetta sumar vald yfir Sigfúsi
Sigurhjartarsyni, sem átti að
skrifa um stjórnmál í Alþýðu-
blaðið. Með þessari aðstöðu gat
H. V. að minnsta kosti annan-
hvern dag látið blað Alþýðu-
flokksins velta vöngum yfir því
að eiginlega væri algert sálu-
félag við byltingarflokkinn
langsamlega mesta bjargráðið
fyrir hinn lýðræðissinnaða
flokk, sem valið hafði Jón Bald-
vinsson til forustu í tuttugu ár.
Þingmenn stjórnarflokkanna
komu saman rúmlega viku áð-
ur en þing var sett, til að ræða
um framlenging á eldra mál-
efnasamstarfi. Miðstjórn Fram-
sóknarmanna hafði haft nefnd-
ir starfandi um sumarið til að
undirbúa áhugamál flokksins.
Ef Alþýðuflokkurinn hefði ver-
ið jafn heilbrigður og starfhæf-
ur, og samkomulagsvilji á báð-
ar hliðar, var enginn vandi að
Ijúka samkomulaginu á einni
viku, og byrja síðan á þingstörf-
unum með fullri alvöru, og
ljúka þingi á mjög stuttum
tíma. Myndi sú lausn hafa ver-
ið að skapi nálega öllum þing-
mönnum, því að þeir una illa
tveim þingum á sama vetri.
En þegar til skyldi taka, var
allt ráð Alþýðuflokksins á
hverfanda hveli. H. V. vildi
sameiningu við Kommúnista-
flokkinn, og þá var samstarf
Framsóknarmanna við slíkan
flokk algerlega útilokað. Jón
Baldvinsson og þeir, sem hon-
um fylgdu, vildu slíta sem fyrst
samningamakkinu við kommún-
ista og byrja á heilbrigðri
landsmálastarfsemi. Brátt kom
þar, að Jón Baldvinsson sá
þann kost vænstan að kalla
saman flokksþing í því skyni að
ganga þar í eitt skipti fyrir
öll frá kommúnistadraugnum.
Hann mun hafa talið líklegt,
að H. V. hlýddi ákveðnum fyr-
irskipunum sambandsþingsins.
Eins og þá stóð á, var jafn-
ófært að ætla Alþýðuflokkn-
um nokkra áreynslu, eins og að
taka sjúkling með mikinn sótt-
hita upp úr rúmi sínu og ætla
honum grjótvinnu úti í vetrar-
hörku. Auk þess gat svo farið,
að upp úr sambandsþinginu
hefðist það eitt, að Alþýðu-
flokkurinn yrði lagður niður
og flokksmönnum komið fyrir
undir stjórn og yfirráðum
sinna mestu öfundar- og hat-
ursmanna. Þó að það væri ekki
skemmtilegt, var ekki annar
kostur fyrir Framsóknarmenn
en að bíða átekta og sjá hver
yrðu forlög Alþýðuflokksins,
þar sem teflt virtist vera um
líf hans eða dauða.
Til hægri handar voru Sjálf-
stæðismenn, nýkomnir úr
geysiharðri baráttu um algerð
yfirráð hinnar svokölluðu
„breiðfylkingar“. Lengra að
baki var margra ára hörkubar-
átta um flestöll mál milli
Framsóknarstefnunnar og Mbl.-
manna. Framsóknarflokkurinn
var að vísu stærsti þingflokk-
urinn, en hann gat þó ekki
komið fram málum nema með
samstarfi við annanhvorn ná-
búaflokkinn. Niðurstaðan varð
sú, að bíða átekta og vita hvort
Jón Baldvinsson sigraði eða
tapaði í glímunni við H. V.
Framsóknarmenn hafa auk
þess tamið sér þann sið að
skilja vel við gamla samherja
og samstarfsmenn. Af þeirri á-
stæðu vildu þeir heldur ekki að
hægt væri að segja eftir á, að
þeir hefðu hjálpað til að lýð-
ræðissinnaður verkamanna-
flokkur yrði að bráð óþjóðleg-
um byltingarflokki.
Það var b'eðið í sex vikur, svo
að lítið var aðhafzt. Skapgall-
ar og persónulegt valdabrölt
eins manns var búið að eyði-
leggja þinghaldið í útmánuð-
um, og þegar ljúka skyldi störf-
um um haustið, var sami maður
valdur að þessari óskemmti-
legu, óþörfu og dýru töf á störf-
um Alþingis.
Svo sem að líkindum lætur
notuðu báðir málsaðilar tím-
ann til liðsdráttar um allt land.
Olíuverzlunin var svo önnum
kafin við að síma út til kaup-
túnanna, að það tafði fyrir al-
mennum viðakiptum. Auk þess
voru sendimenn í öllum áttum
starfandi að undirbúningi
þessara miklu átaka um líf og
framtíð verkamannasamtak-
anna.
Þegar á sambandsþingið kom,
virtist H. V. í byrjun hafa und-
irtökin. Hann náði kosningu
sem fundarstjóri, og hófst þar
nýr þáttur í félagsstarfi hans.
Beitti hann þá og siðar meðan
stóð á klofningnum taum-
lausri frekju og yfirgangi í
fundarstjórn á sambandsþing-
inu, í j afnaðarmannaf élaginu
og í Dagsbrún. Samherjar Jóns
Baldvinssonar voru nú beittir
sama harðræði og H. V. hafði áð-
ur haft við andstæðinga sína í
vinnudeilum. Ingimar Jónsson,
sem hafði notað mikinn hluta
sumarsins í vörn fyrir flokk
sinn og stefnu, fékk t. d. ekki
að tala nema fáar mínútur á
fundi, þar sem átti að ræða um
sameininguna. Alþýðufl.m. töldu
H. V. breyta röð á ræðumönn-
um eftir geðþótta og skjóta
andstæðingum langt aftur fyrir
aðra, sem síðar báðu um orðið.
Þurfti raunar engan að furða,
þótt H. V. beitti félaga sína
freklega ofbeldi í þessum átök-
um, eftir þeim vinnubrögðum,
sem hann hafði tamið sér, ekki
sizt, þegar hann var auk þess
beint á leið inn í fylkingu hinna
viðurkenndu ofbeldismanna.
En þegar fór að líða á sam-
bandsþingið, tók að halla á H.
V. og þó einkum á lið hans.
Hann stóð nálega einn á móti
öllum sem haldið gátu skipu-
legar og rökfastar ræður. Auk
þess var málstaður og aðfarir
hans óverjandi, þar sem rök
komust að. Hann hafði að vísu
allmikinn liðskost í atkvæðum,
en nálega engir nema hann
gátu staðið fyrir máli sínu á
skipulegum mannfundi. Að lok-
um tókst Jóni Baldvinssyni að
beygja hann undir samþykkt,
sem var í raun og veru á þá leið
að kommúnistum var boðið að
ganga inn í Alþýðuflokkinn, ef
þeir vildu afneita Rússa-trú
sinni, byltingunni og ofbeld-
inu. í stað þess áttu þeir í orði
og verki að elska föðurlandið,
frelsið og lýðræðið. Auk þess
var samþykkt að leggja fjötur
á H. V., sem var miðaður við
afbrot hans móti flokknum.
Sambandsþingið lagði blátt
bann og höfuðvíti við þvi, að
nokkur einstakur maður í
flokknum byrjaði sambræðslu-
ráðagerðir við kommúnista.
Allt umtal af því tægi var falið
sambandsstjórn, svo sem líka
var eðlilegt.
Brot H. V. móti flokknum
var enn meira í raun og veru
heldur en almenningi var
kunnugt. Hann bar stöðugt til
kommúnista alla vitneskju um
hreyfingar og ákvarðanir í sín-
um flokki. Kommúnistar höfðu
sömu aðstöðu í þessum leik
eins og ef Einar Olgeirsson
hefði verið með full flokks-
mannsréttindi í öllum ráða-
gerðum Alþýðuflokksins um
það, hversu verjast skyldi á-
sókn kommúnistanna. Það er
sízt að furða, þó að H. V. gæti
lagt flokk sinn lágt í þessum
viðskiptum, þar sem hann vann
af alhug fyrir kommúnista, en
var annars í flestum helztu
trúnaðarstöðum I flokknum,
formaður í mörgum stærstu fé-
lögunum og mikils ráðandi um
blað flokksins. Það mátti með
sanni segja, að H. V. dró hvar-
vetna lokur frá hurðum í sín-
um flokki og opnaði hliðin fyr-
ir höfuðóvinum sinna samherja.
Kommúnistar neituðu alger-
lega að ganga til hlýðni við
lýðræði, þingræði og Alþýðu-
flokkinn. Virtist nú sem enda-
lok væru bundin á alla samn-
inga milli Alþýðuflokksins og
þessara manna. ,
Héðinn Valdimarsson var á
annarri skoðun. Hann hafði að
engu ákvörðun flokks síns, eða
bann það, sem lagt var á per-
sónulegt leynimakk við kom-
múnista. Nú stóðu fyrir dyrum
bæjarstjórnarkosningar um allt
land. Eftir stefnu Alþýðu-
flokksins og samþykktum sam-
bandsþings átti Alþýðuflokkur-
inn hvergi að koma nærri þess-
um ágengu fjandmönnum um
nokkurt samstarf. Þetta fór þó
á aðra leið. H. V. kappkostaði
með allri orku að koma á full-
komnu samstarfi við byltingar-
liðið. í verkamannafélögunum
gerðu fylgismenn hans banda-
lag við kommúnista í öllum
kaupstöðum, nema á Akureyri.
Þar strandaði málið á því, að
ofsi kommúnista var svo mik-
ill, að þeir vildu ekki þola að
sjá nafn Erlings Friðjónssonar
á hinum sameiginlega lista.
Jón Baldvinsson kom heim
frá Danmörku tiltölulega hress
snemma í október. Sjúkleiki
hans var hjartabilun, en slík-
um mönnum bjóða læknar hinn
mesta varnað um að forðast
skapbrigði og geðshræringar.
Þeir erfiðleikar, sem biðu Jóns
Baldvinssonar, þegar hann kom
heim um haustið, voru einmitt
af því tagi, sem hættulegast
var fyrir heilsu hans. Lífsstarf
hans allt virtist vera i veði, og
hann var sóttur innan frá úr
sínum eigin flokki, en ekki af
andstæðingum. Jón Baldvinsson
gekk í gegnum allar eldraunir'
vetrarins rólegur, stilltur og
hress í bragði og sá eng-
inn honum bregða. Lagði hann
á sig þrálát fundahöld, vökur
og áreynslu, eins og mest er
hægt að fá í pólitískri baráttu
á íslandi. En þegar komið var
fram í janúar, tók að bera á því
að hann þoldi ekki þessa gífur-
legu áreynslu. Hann var þá
stundum rúmfastur og mun
hafa verið það, þegar gengið
var frá framboðslistanum í
Reykjavík. Nafn hans var sett,
að honum óafvitandi, á fram-
boðslistann, en hann neitaði
algerlega að láta sjá sig í þeim
félagsskap, og komst nálega
einn af hinum þekktari mönn-
um flokksins úr þeirri raun, að
sitja á bekk með skósveinum er-
lendrar þjóðar. Aðgangur H. V.
var með þeim hætti frá því í
fyrrasumar og fram í febrúar,
að sókn hans varð ekki stöðvuð
nema að reka hann úr flokkn-
um. Að vísu voru á hann form-
legar brottrekstrarsakir frá
sumrinu, frá haustinu, og svo
að segja vegna daglegra yfir-
sjóna gegn flokki sínum allan
veturinn. En enginn flokkur
leikur sér að því að reka á-
hrifamenn úr sínum hóp fyr en
komið er í sárustu raun. Slík
vinnubrögð voru auk þess sér-
staklega andstæð Jóni Bald-
vinssyni. Flesta sína sigra
hafði hann unnið með friðsam-
legum átökum og málamiðlun.
Hér átti hann við andstæðing,
sem virti engar leikreglur, og
varð ekki beygður nema með
hörku og hörðum tökum. En sú
barátta hefði verið andstæð