Tíminn - 16.09.1938, Blaðsíða 1
XXII. ár.
Rvík, föstud. 16. sept. 1938.
40. blað
Ræða Jónasar Jónssonar
flutt á Islendíngadagínn að Gímlí 1. ágús!
síðastL, en þar voru nær 4000 Islendíng-
ar samankomnír
Kæru landar!
Eg hefi fyrir skömmu á öðrum
þjóðminningardegi íslendinga í
Nýja íslandi farið nokkrum orð-
um um nýsköpunarstarf íslend-
inga á íslandi síðan 1874, eða
þann sama tíma, sem landnám
íslenzkra manna hefir gerzt í
Ameríku. Eg hefi þar stuttlega
lýst auðsuppsprettum landsins
og hlutverki þjóðarinnar, en það
er að endurreisa lýðríki fornald-
arinnar og tryggja framtíð þess,
og að skapa síðan á þeim grund-
velli með löndum okkar í Vestur.
heimi andlegt ríki, hið sameigin-
lega, íslenzka menningarríki
báðum megin Atlantshafs.
En hér í dag er verkefnið það,
að flytja íslendingum vestan
hafs kveðju frá þjóðinni í gamla
landinu. En þessi kveðja verður
frá minni hendi fyrst og fremst
þökk til íslendinga í Vesturheimi
fyrir þjóðrækni þeirra, fyrir ást
þeirra á íslandi og íslenzkri
menningu, fyrir að hafa með
starfi sínu í þessari heimsálfu
gert íslendingsheitið virðulegt og
í heiðri haft. Landnám ykkar og
starf í Vesturheimi hefir á allan
hátt verið til eflingar og veg-
semdar íslenzku þjóðerni.
Mig langar í þessu sambandi
að nefna fáein einstök dæmi úr
þessari margháttuðu andlegu
starfsemi landa vestan hafs. Eg
vil minnast fyrst á íslenzku blöð-
in tvö með hinum fögru, þjóð-
legu heitum. Sumir menn hafa
álitið ljóð á þeirra ráði, aö þau
hafa ekki allt af verið sammála.
Eg er ekki á þeirri skoðun. Eg á-
lít, alveg nauðsynlegt, að blöðin
séu tvö, og að nokkur samkeppni
sé eðlileg og nauðsynleg milli
þeirra. Mér liggur við að efast
um, að eitt blað hefði getað lifað
fjörugu lífi á vegum landa í
Vesturheimi. Jafnvel beztu vinir
eru ekki sammála um minni
háttar atriði. Blöð íslendinga i
Winnipeg hafa staðið saman um
þjóðernismálin, en samkeppni í
öðrum efnum hefir hleypt kappi
í kinn og skapað fjör og þrótt.
Þjóðlífið íslenzka vestan hafs
hefir auðgazt við þessa sam-
keppni. íslenzku blöðin tvö i
Winnipeg, með hin sögulegu
heiti, flytja vikulega andvara frá
íslenzku lífi og menningu inn í
heimili íslendinga um alla Norð-
ur-Ameríku. Þau þurfa að starfa
áfram hlið við hlið. Þau eiga skil.
ið að vera viðurkennd og studd
af löndum, hvar sem þeir eiga
heima í Bandaríkjum og Kana-
da. Því að blöðin í Winnipeg eru
fyrsta varnarlína íslenzkrar
menningar í Vesturheimi.
Eg lít sömu augum á starf
kirkjufélaganna hér vestan hafs.
Þar hefir líka verið samkepni og
nokkur skoðanamunur, eðlilegur
og nauðsynlegur. Þegar menn
fara um byggðir íslendinga og
sjá tvær kirkjur og tvö sam-
komuhús í fjölda byggða, þá er
aðkomumanninum um leið ljóst
hvílík hugðarmál trúmál eru og
hvílíkar fórnir íslendingar hafa
fært vegna lífsskoðana um hina
andlegu hlið tilverunnar. Kirkju
félögin hafa staðið vörð um ís-
lenzkuna í Vesturheimi, og munu
gera það meðan þjóðernistilfinn-
ingin er sterk og vakandi.
Eg vildi þakka margháttaða
andlega starfsemi landa vestan
hafs, en efnið er stærra en tím-
inn, sem ég hefi til umráða. Eg
vil nefna lestrarfélögin í hverri
byggð og bæ, sem reyna að hafa
á boðstólum allt, sem nýtilegt er
gefið út á íslandi. Eg vil nefna
söngfélögin, kvenfélögin, sunnu-
dagaskólana og Jóns Bjarnason-
ar skólann. Áframhald á þeirri
starfsemi er hin vakandi við-
leitni landa í Vesturheimi að fá
móðurmál okkar viðurkennt, sem
sígilt mál og kennt í helztu
menntastofnunum landsins.
Þegar þakkað er af hálfu
manna á íslandi, væri meir en
lítil yfirsjón, ef gleymt væri af-
rekum landa í Ameríku í skáld-
skap og vísindum. Hér eru merki
legir hugvitsmenn af íslenzku
bergi brotnir. Hér eru nokkrir á-
gætir vísindamenn, og i þeim
hópi einn, sem hlotið hefir var-
anlega heimsfrægð fyrir þátt-
töku sína í landafundum. Sízt
ætti að gleyma hinum mikla
fjölda íslendinga sem ort hafa
ljóð og stundað margar greinar
skáldskapar á íslenzku, en langt
frá íslandi hér í Vesturheimi. Eg
nefni þar heldur ekki nöfn, en
allir vita, að í flokki skáidanna
hefir Vesturheimur lagt íslenzkri
menningu til á síðasta manns-
aldri mesta ljóðskáldið, sem þá
var uppi í allri Norður-Ameríku.
Eg vildi með þessari kveðju
minni líka mega rifja upp nokk-
ur dæmi um beina þátttöku ís-
lendinga vestan hafs í hinu.m
þýðingarmiklu umbótamálum á
íslandi, þeirra, sem hrundið hef-
ir verið af stað með frjálsum á-
tökum. Eg vil í því efni nefna
mikla þátttöku í minnisvarða
Jóns Sigurðssonar, stofnun Eim-
skipafélagsins, þar sem landar
vestan hafs munu, eftir núgild-
andi verði krónunnar, hafa lagt
fram um hálfa milljón króna.
Næst kom Stúdentagarðurinn í
Reykjavík, sem studdur var með
myndarlegum framlögum vestan
um haf. Eg kem þá að þúsund
ára hátíðinni 1930, og er þar
margs að minnast. Þátttaka ís-
lendinga úr Vesturheimi var
mikilvægur þáttur í þeirri þjóð-
ernisvakningu, sem fylgdi há-
tíðahöldunum og heimkomu svo
margra íslendinga handan yfir
hafið. Hér í Ameríku vakti ís-
landsför svo margra manna
mikla eftirtekt á landi og þjóð,
þar sem landar fóru heim svo að
segja úr hverri byggð og bæ. í
sambandi við þúsund ára hátið-
ina tókst löndum að hrinda á-
fram tveim þýðingarmiklum
málum fyrir ísland. Fyrir at-
beina íslendinga í Kanada og í
virðingar- og viðurkenningar-
i skyni fyrir starf þeirra hér á
landi, stofnaði þing og stjórn
Kanadasjóðinn, sem um aldur og
æfi mun tengja andleg bönd
milli íslands og Vesturheims.
Þessir atburðir eru enn svo
nærri okkur, að menn eiga erfitt
með að sjá hin réttu stærðar-
hlutföll. Leifsmyndin í Rvík,
gjöfin frá þingi Bandaríkjanna
til íslenzka kynstofnsins, er ein-
göngu orðin til vegna áhrifa ís-
lenzkra manna í Vesturheimi. Og
þessi gjöf er svo þýðingarmikil,
að menn hafa varla áttað sig á
þýðingu hennar. Þegar fslend-
ingar hófu landnám að nýju á
íslandi, er þeir fengu stjórn
sinna mála, og hér vestra með
flutningi yfir hafið, leið kyn-
stofninn báðum megin hafs und-
ir ranglátri lítilsvirðingu manna
frá stærri þjóðum, sem létu ís-
lendinga gjalda þess, að þjóð
þeirra var fámenn og hafði í
margar aldir ekki fengið að njóta
hæfileika sinna. Hvert mann-
dómsverk, sem landar gerðu öðru
hvoru megin hafsins, braut
hlekki í þessum fjötri. En eitt af
þýðingarmestu átökunum var
sigur íslendinga í Vínlandsmál-
inu. Þjóð, sem er náskyld og að
mörgu leyt lík íslendingum, hefir
fram á þennan dag lagt höfuð
áherzlu á að vinna af íslending-
um viðurkenninguna fyrir Vín-
landsfundinum, og vegna meira
fjölmennis og mikillar þrákelkni
í áróðri móti sæmd íslands, hafði
þessum keppinautum orðið mikið
ágengt. En með Leifsmyndinni í
Reykjavík frá þingi Bandaríkj-
anna og með höggnu letri á gra_
nitstall úr fjöllum Vesturálfu,
þar sem Bandaríkjaþjóðin viður-
kennir íslendinginn Leif Eiríks-
son sem finnanda Ameríku, var
sögulegur réttur íslendinga í
þessu efni fulltryggöur um alla
framtíð. Nú gat litla íslenzka
þjóðin báðum megin hafsins
bent á það, að einn af sonum
hennar hafði fyrstur hvítra
manna haft það þrek og þann
sköpunarmátt sem með þurfti
til að sigla vestur yfir Atlantshaf
og uppgötva þessa heimsálfu.
Atorka íslendinga i fornöld og
nútíð var sönnun þess, að þó'að
þjóðin væri fámenn, þá bjó í
sonum hennar og dætrum orka,
sem gaf íslendingum djörfung til
að fást við erfið verkefni, hvar
sem þurfti að velta steini úr vegi
á leið þeirra.
Síðasta *mjög umtalaða stór-
málið, sem íslendingar vestra og
eystra eru að leysa saman er New
York sýningin fyrirhugaða. ís-
iand leggur þar út á nýja braut
og hefir þar sína sjálfstæðu sýn_
ingu erlendis, hina fyrstu, sem
þjóðin tekur þátt í. Og þessi
þátttaka i heimssýningu er ekki
gerð af yfirlæti, heldur af kaldri
nauðsyn. ísland vill byrja mikil
og gagnkvæm verzlunarviðskipti
við Bandaríkin og Kanada. ís-
land vill flytja verzlun sína að
verulegu leyti vestur um haf. Ef
það tekst, fylgja því beinar
skipaferðir milli íslands og Ame-
ríku, sem myndu verða hin
máttugasta lyftistöng fyrir sam.
starf íslendinga báðum megin
hafsins. Þessi sýning er vel undir
búin heima á íslandi. Að henni
standa allir flokkar og vel vand-
að til forustu. En sýningarnefnd-
in í Reykjavík hefði tæplega lagt
út í þetta dýra og áhættusama
fyrirtæki, nema af því að vissa
var fyrir að nokkrir af mestu á-
huga- og áhrifamönnum í Vest-
urheimi voru fúsir til að veita
margháttaða aðstoð. Undirbiin-
ingur New York sýningarinnar er
gerður með mikilli forsjá og
miklu samheldi íslendinga aust-
an hafs og vestan, og ef ekki
dynur á heimsófriður, verður
þessi sýning mjög. merkilegur
viðburður í sögu íslendinga.
Eg hefi nú um stund dvalið við
liðna tímann, þar sem margs er
að minnast og margt að þakka.
En eg kem nú að því máli, sem
stærst er af sameiginlegum við-
fangsefnum allra íslendinga, en
það er verndun og efling Is-
lenzkrar tungu.
í Reykjavík hefir nú um nokk-
ur misseri verið unnið að því að
reisa stærsta og veglegasta hús-
ið, sem íslenzka þjóðin hefir enn-
þá eignazt. Það er háskólabygg-
ingin, sem vænzt er eftir að lokið
veröi við innan fárra ára. Há-
skólabygging íslendinga er að
vísu ekki þannig að hún felli
skugga á stórhýsi ríkra og mann-
margra þjóða, en hún er þó svo
vænleg, að hún rnyndi sóma sér
vel í hvaða borg sem vera skyldi.
Eins og Englendingar flytja
margháttaðan efnivið úr hinu
víðlenda Bretaveldi 1 Shakespe-
are-leikhúsið í Stratford, þannig
munu íslendingar í fyrsta sinni
nota hinar mörgu og dýrmætu
steintegundir sem til eru í land-
inu, til að skreyta eina stórbygg-
ingu. Framan við íslenzka há-
skólann verður hamraveggur,
klæddur með svörtum steini. Há_
skólahúsið sjálft verður hvitt
eins og nýhöggvinn marmari. Og
í hvelfingunni yfir hinu mikla
anddyri verður raðað silfurbergi,
sem nálega hvergi er til nema á
íslandi. Ljósmagnið fellur neðan
á þessa silfurbergshvelfingu og
brotnar þar eins og á þúsund de-
möntum og flæöir þaðan yfir
forhöllina alla. Þannig er á allan
hátt vandað til hinnar nýju há-
skólabyggingar í Reykjavík.
Dýpsta ástæðan til þess, að ís-
lenzka þjóðin vandar svo til
húsakynna háskólans er, að sú
bygging á um allar ókomnar
aldir að vera meginhof ís-
lenzkrar tungu. Þar á fágun ís-
lenzkunnar að vera mest og
bezt. Þangað eiga að leita menn,
ekki aðeins frá íslandi, heldur
úr öllum heimi, til að stunda
íslenzkt mál og íslenzk fræði.
Og frá háskólanum í Reykjavik
eiga landar í Vesturheimi að fá
þann stuðning, sem um munar
í baráttu, sem er erfiðari en að
sanna fund Ameriku á hendur
íslendingum. Þetta nýja og veg-
lega verkefni er aö fá íslenzka
tungu viðurkennda sem sígilt
mál í háskólum Bandaríkjanna
og Kanada, og sem eðlilegt
stuðningsmál enskrar tungu.
(Framh. á 4. síðu.)
Knútur Arngrímsson íær nýj-
an liðsmann úr þingilokki
íhaldsins
Skriffinnur forstjóra Fisk-
sölusambandsins hefir nú
bætt við nýju svari í Mbl.,
: sem ber langt af því fyrra í
| dónalegu orðbragði og órök-
studdum svívirðingum um
andstæðingana.
Skal hér vikið að því nokkrum
orðum, ekki vegna þess að þörf
sé að eiga orðastað við greinar-
höfundinn, þvi hann er áreiðan-
lega ekki tekinn alvarlega af
mörgum, heldur fyrst og fremst
til að sýna á hvert stig blaða-
mennska íhaldsins er komin,
síðan Knútur Arngrímsson flutti
hina eftirminnilegu ræðu á Eiði
um að Sjálfstæðismenn ættu að
kenna andstæðingum sínum allt
illt og „gefa þeim aldrei rétt, í
hversu smáu atriði, sem væri“.
Gagnslaus mótmæll.
Það þarf raunar ekki að svara
þeirri fullyrðingu Árna, að
forstjói’ar Fisksölusamlagsins
stjórni ekki skrifum hans. Al-
menníngur veit, að þegar íhaldið
gat ekki lengur haldið Árna við
ritstjórn Varðar, var hann send-
ur austur á land til að vera eins-
konar útbreiðslumálaráðheri’a
þess, en kom þar vitanlega ekki
að neinu gagni, og var því tek-
inn í fullkomnu gustukaskyni að
Fisksölusamlaginu. Þar hefir
hann raunar alltaf verið sama'
og vei’klaus maður og eina vinna
hans undanfarin ár hefir verið
fólgin í því að skrifa skammar-
greinar í Morgunblaðið. Enginn
lætur sér til hugar koma, að
forstjórar Fisksölusamlagsins
hefðu Árna á launum hjá fyrir-
tækinu, þar sem hann er gagns-
laus, ef það væri ekki til að
launa þessi skrif. Menn vita líka
að Árni er heldur ekkert annað
en bergmál þeirrar klíku, sem
stendur að Kveldúlfi og Fisk-
sölusamlaginu, og hann gerir sig
aðeins enn hlægilegri, þegar
hann hyggst að afsanna þetta
með rökum eins og þeim að
Kristján Einarsson og Ólafur
Proppé séu ópólitískir af því þeir
séu ekki fulltrúar á Alþingi eins
og Thor Thors!
Þessa meðferð á fé Fisksölu-
samlagsins eða í’éttara sagt fé
útgerðarmanna, sem stöðugt eru
að kvarta um fjárhagsvandræði,
hefir Nýja dagblaðið átalið. Eins
og störfum Árna hefir verið og
er háttað á hann að taka laun
sín hjá Morgunblaðinu en ekki
Fisksölusamlaginu. Það er alveg
tilgangslaust fyrir Árna að taka
Guðbrand Magnússon til saman-
burðar í þessu sambandi, þvi
hann hefir í mörg ár gegnt
ábyrgðarmiklu starfi á þann
veg, andstæðingar hans hafa
ekkert gétað að embættisfærslu
hans fundið og viðleitni þeirra
til að gagnrýna hana hefir orðið
þeim til skammar. Vinna Árna
við Pösksölusambandið og Guð-
brandar við Áfengisverzlunina er
því ekki á neinn hátt sambæri-
leg.
Ég’ skal þegja, ef þag-
að er um mtg!
Árni þykist mjög reiður yfir
því, að minnst hefir verið á það
hér í blaðinu, að hann neytti
áfengis meira en góðu hófi
: gegndi. Ætti Árni þó að vita, að
þetta er svo þjóðkunnugt síðan
Ameríkuferðin var til umræðu,
að hér er ekki verið að segja
| neitt launungarmál. í hefndar-
| skyni hótar hann að ljóstra upp
drykkjuskaparhneykslum, sem
hann gefur í skyn að gæti varð-
að ýmsa óixafngreinda Fram-
sóknarmenn embættismissi, ef
aftur verði minnzt á áfengis-
nautn hans.
Sá hugsunarháttur, sem felst
á bak við þessa hótun, er væg-
ast sagt ógeðslegur. Hann er í
stuttu máli þessi: Ég veit um
mörg hneyksli, ljót og svívirði-
leg hneyksli, hneyksli, sem ættu
að varða embættissviptingu, en
ég skal þegja um þau, ef aðrir
lofa að þegja urn mig. Slíkur
hugsanaháttur 1 sömu greininni
og höfundurinn hælist yfir því
láni „að geta varið tómstundum
sinum til að fræða þjóðna um
svínaríið, sem þrífst undir
verndarvæng valdhafanna", gef_
ur bezt til kynna siðgæði höf-
undarins og hversu heppilega
hann muni til þess verks fallinn,
sem forstjórar Fisksölusamlags-
ins hafa valið honum.
Annars er það vafalaust rétt
hjá Árna — að til eru drykk-
felldir menn í öllum flokkum.
Hin pólitíska barátta verður
heldur ekki fegurri, þó farið sé
aö ræða slík mál almennt á þeim
vettvangi. En sé þó um drykkju-
skap að ræða, sem veldur em-
bættisafglöpum, t. d. ef opinber
sendimaður kemst ekki til á-
kvöröunarstaðarins, þá verður
ekki hjá þvi komizt, að slík mál
séu rædd á vettvangi stjórnmál-
anna. Þá er það skylda stjórn-
málamanna að þegja ekki, og sú
stjórnarandstaða, sem af ótta
við eitthvað, þegir um slíka at-
burði eða gefur í skyn að hún
þegi um þá, ætti sannarlega að
vinna sér óhelgisdóm i augum
þjóðarinnar. Hótun Árna er því
vissulega þungur áfellisdómur
um hann sjálfan og Sjálfstæðis-
flokkinn, en snertir ekki aði’a,
meðan engin dæmi eru nefnd.
í fótspor Knúts.
Það, sem mest einkennir um-
i rædda grein Árna, er hið ósið-
i lega oi’ðbragð og órökstuddu sví-
virðingar. Ráðherrar Framsókn-
arflokksins eru nefndir „ókind-
ur“, „löðurmenni" og öðrum slík-
um nöfnum, út yfir tekur þó i
niðui’lagi greinarinnar, en það er
svohljóöandi:
„Ólánið er það, að ég hefi ekki
fengizt til að l'júga um fjár-
hag landsins, glötun lánstrausts-
ins, taprekstur atvinnuveganna,
misbeitingu innflutningshaft-
(Framh. á 4. siðu.)