Tíminn - 22.09.1938, Blaðsíða 2
170
TÍMIM, fimmtiidagiiin 22. sept. 1938
43. blað
Auglvsið verk vðar
Tíl mínnis um f jármál
II. Rekstursafkoma ríkissjóSSs.
Eftirfarandi tölur gefa glögga mynd af þeirri breytingu,
sem orðið hefir í þessum efnum í tíð núverandi fjármála-
ráðherra:
Rekstursafg. Reksturshalli
1931 ......................................... 695 þús.
1932 ...................................... 1.542 —
1933 ........................................ 196 —
1934 ....................................... 1.912 —
1935 ......................... 374 þús.
1936 ........................... 5 —
1937 ......................... 874 —
Fyrstu fjárlög E. J. voru fjárlögin fyrir 1935. Þá skiptir
alveg um og í stað stöðugs reksturshalla, ár eftir ár, kem-
ur rekstursafgangur. Erfiðleikarnir eru þó vel kunnir. Auk-
inn stuðningur til atvinnuveganna, milljónakostnaður
vegna sauðfjárveiki og hrun gömlu tollteknanna.
fímtnn
Fimtudaginn 22. sept.
Rcy k j a víkur- íhaldíð
á flótta
í desembermánuði síðastliðn-
um voru dálkar íhaldsblaðanna
í Reykjavík fullir af óskapleg-
asta skrumi um glæsilega fjár-
málastjórn höfuðstaðarins. Þá
var það staðhæft fyrir kosning-
arnar, að lán til hitaveitu væri
fengið í Englandi án ríkis-
ábyrgðar. Og kjósendum var
sagt, að þetta lán væri veitt
vegna þess, hve fjárhagur bæj-
arins væri í sérstaklega góðu
lagi. Fyrir þessa góðu fjárhags-
afkomu áttu kjósendurnir svo að
þakká Sjálfstæðisflokknum við
kjörborðin í janúarmánuði.
En nú er annað veður í lofti.
Það er komið í ljós, að kosninga-
saga Sjálfstæðismanna um, að
hitaveitulánið væri fengið, var
ósönn. Síðan hefir borgarstjór-
inn ferðast land úr landi og
ekkert lán fengið. Og samtím-
is hafa hinir drýldnu bæjarleið-
togar orðið að viðurkenna ýmsar
aðrar ömurlegar staðreyndir: Sí-
hækkandi útgjöld, vaxandi álög-
ur og nokkuð á fjórðu milljón
króna lausaskuld í Landsbank-
anum. Sjálfstæðismenn hafa
orðið að viðurkenna að allt það,
sem þeir hafa ætlað að kenna
öðrum viðvíkjandi fjármála-
stjórn, hefir þeim sjálfum mis-
tekizt í Reykjavíkurbæ. Hvenær
sem ríkisbankinn kippir að sér
hendinni, verður Reykjavík að
byrja að gefa út „gula seðla“.
í vandræðum sínum út af
þessum mjög svo alvarlegu stað-
reyndum, hafa málgögn Sjálf-
stæðisflokksins fundið upp eina
„röksemd“ sér til varnar. Þau
reyna nú ekki lengur að neita
því, að fjárhagurinn sé öðruvísi
en hann ætti að vera. En þau
segja, aö hin bága afkoma stafi
af því að Alþingi geti sagt bæj-
arstjórn fyrir verkum og þetta
vald hafi stjórnarflokkarnir á
Alþingi notað til að fyrirskipa
bæjarsjóði ný útgjöld. Þessum
nýju útgjöldum sé það að kenna,
hvernig fjármálum bæjarins sé
komið.
Þetta gæti auðvitað verið bæj-
arstjórnarmeirahlutanum til af-
sökunar — ef það væri satt.
En gallinn er sá, að það er
ósatt — ósatt eins og sagan um
að hitaveitulánið væri fengið í
Englandi í vetur sem leið.
Stærsti hlutinn af útgjöldum
Reykjavíkurbæjar er til fá-
tækraframíæris og almennrar
styrktarstarfsemi, eða um 3 milj.
kr. Öll bæjar- og hreppsfélög á
landinu verða að ala önn fyrir
þeim, sem ekki geta séð fyrir
sér sjálfir. Ætlar Mbl. kannske
að telja liði sínu í Reykjavik trú
um, að fátækraframfærslan sé
fundin upp af núverandi ríkis-
stjórn? Það þýðir heldur ekkert
fyrir Mbl. að benda á nýju fá-
tækralögin í þessu sambandi.
Breytingarnar, sem í þeim fólust
voru svo mikið réttlætismál, að
enginn þingmaður þorði að
greiða atkvæði gegn þeim. Og
þó að núverandi ríkisstjórn beitti
sér fyrir þessari lágasetningu, þá
bera þingmenn Sjálfstæðis-
flokksins, þar á meðal þingmenn
hans í Reykjavík, fulla ábyrgð á
henni, þar sem þeir studdu hana
í þinginu.
Þá mega Sjálfstæðismenn í
bæjarstjórn Reykjavíkur vera
þess minnugir, að á síðari árum
hefir ríkið með framlagi til at-
vinnubóta tekið óbeinan þátt í
fátækraframfærslu bæjarins og
þannig létt undir með bæjar-
sjóði.
Framlög til barnafræðslu eru
líka stór útgjaldaliður. Breyt-
ingar þær, er gerðar hafa verið
á fræðslulögunum voru, að því
er Tíminn bezt veit, gerðar með
fullu samþykki Péturs Halldórs-
sonar borgarstjóra, sem þá átti
sæti í menntamálanefnd neðri
deildar. Enda munu þær ekki
hafa bætt neinnri útgjaldabyrði
á bæjarsjóð.
Það er rétt, að bærinn verður
nú að leggja fram nokkurn
kostnað vegna hinna nýju
sjúkratrygginga. En ríkið leggur
sjúkrasamlaginu líka mikið fé,
sem rennur inn í bæinn. Og full
ástæða er til að ætla, að starf-
semi sjúkrasamlagsins geti dreg-
ið úr fátækraframfærinu, full-
komlega sem nemur framlagi
bæjarsjóðs. Hitt er alveg fullvíst,
að ellitryggingin léttir gjöldum
af bæjarsjóði.
Þá hefir Mbl. eitthvað verið að
tala um það, að með nýrri lög-
gjöf um lögreglu hafi bænum
verið lögð fjárhagsbyrði á herð-
ar. Með þessu hlýtur blaðið að
eiga við lögin um lögreglumenn,
en þau voru sett árið 1933 í
dómsmálaráðherratíð Magnúsar
Guðmundssonar. Og oft hefir
verið svo að heyra á Sjálfstæðis-
mönnum, að lögregluvaldið í
landinu væri sízt of sterkt.
Af því, sem hér að framan er
ságt, má það ljóst verða, að
tal íhaldsblaðanna umað flokkar
núverandi ríkisstjórnar á Al-
þingi hafi með löggjöf lagt bæj-
arsjóði á herðar nýjar fjárhags-
byrðar, sem Sjálfstæðismenn á
þingi hafi verið á móti, eru
þvættingur einn — staðlaus til-
búningur, sem gripið er til í
neyðarvörn.
Og á hitt mætti þá jafnframt
benda, hvílíkra fjárhagslegra
hlunninda Reykjavík nýtur á
ýmsan hátt samanborið við
aðra landshluta. í Reykjavík er
t. d. mestur hluti hins nýja iðn-
aðar, sem dregur til sín stórfé í
tollum, sem áður runnu í ríkis-
sjóð. Þennan nýja iðnað hefir
ríkisstjórnin stutt á margan hátt
m. a. meö framkvæmd innflutn-
ingshaftanna. Og hvað er að
segja um hina mörgu starfs-
menn ríkis, banka og rikisstofn-
ana, sem heima eiga í Reykja-
vík og greiða þar gjöld. Myndi
höfuðstaðurinn ekki njóta þar
Höfundur þessarar greinar
er ungur kennari, sem dvalið
hefir við nám á Norðurlönd-
um. Hefir hann sérstaklega
kynnt sér leikfimi og líkams-
rækt. Hann er frá Þambár-
völlum í Bitru í Strandasýslu.
Forfeður vorir, sem um margt
stóðu framarlega, er að líkams-
menntun laut, voru vanir því
frá Noregi að hafa baðstofu á
bæ sínum þar, sem þeir gátu
baðaö sig, þegar þeir vildu og
þannig fullnægt hreinlætis- og
þrifnaðarþörf sinni. Þessar bað-
stofur voru upphitaðar á þann
hátt, að kynt var undir hnull-
ungssteinum, þangað til þeir
voru orðnir glóöheitir og loftið
í baðstofunni orðið heitt að
sama skapi. Þá var hellt á stein-
ana vatni, sem samstundis
breyttist í gufu og fyllti baðstof-
una. Þar sátu baðgestirnir og
nutu hinna þægilegu áhrifa hit-
ans og gufunnar. Baðinu var
lokið með rækilegum þvotti og
síðan kælingu með köldu vatni.
Eflaust hafa margir af land-
námsmönnunum byggt baðstofu
á bæ sínum á íslandi og haldið
sínum baðsiðum. Flestir kannast
Gísli nokkur Jónsson vélaum-
sjónarmaður hélt fyrir skömmu
„vígslu“ eða „upprisu“ hátíð
mikla á Bíldudal í Barðastrand-
arsýslu. Tilefnið er það, aö sl.
vetur fékk hann hina svonefndu
„Bíldudalseign“, þ. e. búðir og
verzlunarhús kauptúnsins,
keypt á uppboði fyrir sama sem
gjafvirði. Hann hefir síðan
reist 2 verksmiðjur á Bíldudal,
rækjuverksmiðju og fiskimjöls-
verksmiðju, og auk þess bryggju.
Þingmaður kjördæmisins, Berg-
ur Jónsson bæjarfógeti, sem
hafði tilkynnt Gísla, að hann
væri fús til aðstoðar við hann
og samvinnu, til viðreisnar at-
vinnulífsins í þorpinu, fékk
aldrei nokkra vitneskju hjá
Gísla um fyrirætlanir hans, né
bendingu frá honum um það, á
hvern hátt hann gæti veitt að-
stoð sína. Hann reyndi samt
eftir megni, að fylgjast með
framkvæmdum og fyrirætlun-
um Gísla, og fékk því fram-
gengt á Alþingi, að veittar yrðu
úr ríkissjóði 10000 kr. á þrem
næstu árum, til styrktar bryggj-
unni á Bíldudal. Ennfremur
lagði hann með því, svo sem
honum var frekast unnt, að
veitt var 15000 kr. lán úr fiski-
málasjóði til rækjuverksmiðj-
unnar, og er óhætt að staðhæfa,
að það var ekki sízt vegna
tillagna hans, að lánið var veitt,
enda hafði þingmaðurinn bar-
izt fyrir því, að rækjuverksmiðja
yrði reist á Bíldudal löngu áður
ríflegra hlunninda af hálfu þjóð-
arinnar.
Og að lokum þessi bending til
íhaldsblaðanna í Reykjavík. Þau
hafa haldið fram tveim kenn-
ingum samtímis í þessu máli.
Fyrri kenningin er:
Fjárhagur bæjarins er ágætur
og það er Sjálfstæðismönnum
að þakka.
En síðaxi kenningin er:
Fjárhagur bæjarins er slæm-
ur, og það er stjórnarflokkun-
um á Alþingi að kenna!
Svona málfærslu þýðir ekki að
bjóða fólki með heilbrigða skyn-
semi.
við frásögnina um Víga-Styrr, er
hann lét gera baðstofu handa
berserkjunum að baða sig í, er
þeir höfðu lokið við að ryðja
brautina í gegnum hraunið.
Þegar skógarnir eyddust og
eldiviðarskortur og harðæri
þjakaði að, hafa baðanir lagzt
niður og baðstofurnar verið
teknar til íbúðar. Þær voru minni
og kröfðust minni upphitunar en
skálarnir. Meira að segja var yl-
urinn af líkömum fólksins látinn
nægja til upphitunar. En bað-
stofurnar voru ekki lengur mið-
stöðvar líkamlegrar menningar
og hreinlætið fór kannske stund-
um út um þúfur. En þær urðu í
þess stað miðstöðvar annarskon-
ar menningar, engu síður merki-
legrar. Á vetrarkvöldum myrk-
um og löngum, sat heimilisfólkið
þar við vinnu sína, sögur voru
þar sagðar og kvæði kveðin,
fornsögur vorar og málið varð-
veittist á þann hátt, gegn um
„ís og hungur, eld og kulda, á-
þján, nauðir, svartadauða“, og
veitti hinu andlega lífi fólksins
þann yl og lífskraft, sem gott
gufubað veitir líkamanum. En
en Gísli Jónsson lét sig það mál
nokkru skipta.
Til fiskimjölsverksmiðjunnar
fékkst hinsvegar enginn styrkur
né önnur aðstoð, þvi flokksmenn
Gísla Jónssonar í stjórn Sölu-
sambandsjíslenzkra fiskframleið-
enda munu enga aðstoð hafa
viljað veita Gísla, en til þeirra
mun hann hafa snúið sér.
Til þess að gefa alþjóð manna
kost á að dázt að þessum fram-
kvæmdum, lét Gísli dagblaðið
Vísi fyrst birta mynd af sér (í
viðhafnarbúningi) og hlaða á
sig lofi fyrir verkin. En ekki
mun hafa verið talið, að þetta
setti nægilegan dýrðarljóma
um nafn hans, þótt myndablað-
inu væri dreift út um alla
Barðastrandarsýslu, því Gísli
tók nú það ráð að taka eimskip-
ið Gullfoss á leigu, að því er sagt
er fyrir 2000 kr„ til þess að fara
vestur á Bíldudal og til baka
aftur, og auglýsti nú „vigsluhá-
tíð“ og sjálfstæðisflokksmót á
Bíldudal. Mun hann hafa feng-
ið á fimmta þúsund krónur í
fargjöld, svo ekki hefir hann
sjálfur tapað fjárhagslega á
ferðinni þeirri.
Á „upprisuhátíöinni" lét
Gísli, að sögn skilorðra manna,
er viðstaddir voru, gestina og
staðarmenn óspart njóta hinn-
ar glæsilegu mælsku, sem hann
telur sig gæddan. En auk þess
héldu ræður á sjálfstæðisflokks-
mótinu nokkrir íhalds-nazista-
sendlar og var þar ósvikið vegið
að hinum „háskalegu“ rauðlið-
um, sem Gísli Jónsson telur
sérstaklega hættulega menn og
samkvæmt hans eigin orðum
eru „svívirðilegir", þótt þeir
hafi hjálpað honum um 25 þús.
kr. í fyrirtæki hans, þegar
flokksbræðurnir brugðust. Var
mikið um dýrðir á hátíð þessari.
En eftir á að hyggja! Fleiri
hafa staðið fyrir framkvæmd-
um í Vestur-Barðastrandar-
sýslu, heldur en Gísli Jónsson.
Á Patreksfirði, þar sem rúmlega
helmingi fleira fólk býr heldur
en á Bíldudal, hefir firmað Ó.
Jóhannesson haldið út tveim
togurum um margra ára skeið,
og fyrir nokkrum árum reist
þar fyrirmyndar karfaverk-
smiðju. Er það almennt viður-
tímarnir breytast. Sögur eru ekki
sagðar né kvæði kveðin sem áður
fyrr og torfbæirnir hverfa úr
sögunni hver af öðrum. í stað-
inn koma byggingar úr varan-
legra efni og með meira nýtízku-
sniði. En eitt herbergið í þessum
húsum fær þó venjulega nafnið
baðstofa, þó ekkert sé þar, sem
minni á það og fátt, sem minnir
á okkar gömlu baðstofur.
í sumum nágrannalöndum
vorum hefir saga baðstofanna
orðið á annan veg. í Finnlandi
hefir frá alda öðri og fram á
þennan dag, verið baðstofa við
hvern einasta bæ, hversu lítill,
afskekktur og fátæklegur sem
hann annars er.
Finnsk baðstofa af einföldustu
gerð, er lítil ósundurþiljuð timb-
urbygging, með dyr á framstafni.
Framarlega á gólfinu er eld-
stæðið. Við innri gaflinn er pall-
ur úr timbri, h. u. b. í brjósthæð
fyrir baðgestina að liggja á. Þak-
ið er rismyndað og venjulega
gert úr borðvið og þakið með
torfi. Fyrir ofan eldstæðið er
tréstokkur upp í gegnum þakið.
Ennfremur er á hliðarveggnum
gegnt eldstæðinu gat, sem hægt
er að loka með renniloki að inn-
an. Á gamaldags baðstofu eru
aldrei gluggar. Framan við dyrn-
ar eru stundum einskonar for-
kennt af þeim, sem til Patreks-
fjarðar hafa komið, að hrein-
legri og snotrari útgerðarstöð
sé tæplega til á landi hér, enda
eru synir Ólafs heitins Jóhann-
essonar ræðism., sem eiga fyr-
irtækin, hinir mestu snyrti-
menn eins og faðir þeirra var.
Og í Tálknafirði, sem liggur á
milli Arnarfjarðar og Patreks-
fjarðar, hefir verið komið á fót
hinni fyrstu hvalveiðastöð, síð-
an hvalveiðar lögðust niður
fyrir rúmum 20 árum. Hafa þrjú
gufuskip í sumar veitt þaðan
um 150 hvali og er hvalurinn
nýttur að fullu og veitir at-
vinnustöð þessi svo mikla at-
vinnu, að allir Tálknfirðingar
hafa nóg að gera um sumar-
tímann. Hvernig stendur á því,
að atvinnuveitendurnir, sem
hér eiga hlut að máli, hafa eigi
haldið vígsluhátíðir eins og
Gísli Jónsson og látið blöðin
flytja um sig lofgreinar, með
myndum? Hvorug þessara
tveggja fyrirtækja hafa nokk-
urn styrk hlotið af almennu fé.
Hvers vegna er það bara styrk-
þeginn, sem auglýsir verk sín
með skrautmyndum, lofgreinum
í blöðum, skemmtiferðum og
hátíðahöldum og pólitískum
skömmum um f jarstadda menn.
Það skyldi þó ekki vera, að eitt-
hvert samband sé milli þess, að
Gísli Jónsson er fallinn fram-
bjóðandi til Alþingis frá síðustu
þingkosningum í kjördæmi
þessu, og mun hafa heitstrengt
að hefna sín! í fyrra sagði hann
sig hafa dreymt, að hann
fengi 560 atkv. í kjördæminu og
yrði þar með þingmaður. Hann
dyri, þar sem baðgestirnir geta
lagt af sér fötin. Lausir innan-
stokksmunir eru aðeins bekkur
og einn eða tveir pallar, tvær
fötur fyrir heitt og kalt vatn til
þvotta. í fötunum standa bað-
vendirnir, sem eru bundnir úr
birkigreinum. Eldstæðið er eins
og venjulegar hlóðir, á þrjár
hliðar hlaðið úr grjóti og opið
fram úr. Yfir hlóðunum er eins-
konar rist — áður fyrr úr löng-
um og mjóum steinum — en
venjulega úr járnteinum nú á
tímum. Yfir ristina er hlaðið
haug af hnullungssteinum. —
Nefna Finnar þetta eldstæði
„kinas“. Þegar steinarnir eru
orðnir sjóðheitir og glóðin
brunnin út, er hægt að byrja að
baða. Á steinana er ausið vatni,
sem samstundis verður að gufu
og blandast hinu heita lofti í
baðstofunni og myndar hið svo-
nefnda „löyly‘„ sem er einskonar
samnefnari heita loftsins og
gufunnar.
Baðið er fyrir Finnana engu ó-
nauðsynlegra en maturinn, sem
þeir éta og fötin, sem þeir klæð-
ast. Baðstofan hefir í gegnum
aldir verið Finnunum heilagt
hús, þar sem ekkert illt mátti
aðhafast, og á tímum galdra og
ofsókna, var baðstofan þrauta-
lendingin, er slíku skyldi verjast.
hlaut þó aðeins 386 persónuleg
atkvæði. Skyldi Gísla hafa
dreymt á ný um kosningasigur,
sem er bundinn því skilyrði, að
haldnar séu vígsluhátíðir og
skammaðir fjarstaddir menn?
Að lokum. Árið 1936 var reist
á Bíldudal hraðfrystihús, með
sameiginlegum átökum Fram-
sóknarmanna og jafnaðar-
manna og stuðningi sparisjóðs-
ins á Bíldudal. Gustafson, for-
stjóri sænska frystihússins í
Reykjavík, taldi hús þetta eitt
hið bezta hraðfrystihús, sem
til væri á íslandi utan Reykja-
víkur. Þingmaður Barðstrend-
inga hefir hvað eftir annað
lagt sig fram um, að hlaupið
yrði undir bagga með húsi
þessu, og síðast í vor unnið að
því, að fiskimálanefnd styrkti
húsið enn með fjárframlögum
og tók það undir vernd sina.
Ekki er kunnugt um, að Gísli
Jónsson hafi stutt fyrirtæki
þetta, en sl. vetur hafði hann í
hótunum um að rífa bryggju þá,
sem húsið notaði við starfsemi
þess. Væri nokkuð óeðlilegt að
halda hátíð með tilheyrandi
skömmum um fjarstadda menn
út af þessu fyrirtæki, þó seint sé?
G. J. gerir að minnsta kosti
sitt til þess að kenna þeim, sem
atvinnufyrirtækjum hafa komið
á fót í Barðastrandarsýslu, að
viðeigandi sé iyrir þá að setja
ekki ljós sitt undir mæliker.
Það er orðin tízka, að grein-
arhöfundar endi blaðagreinar
sínar á upplýsingum um það,
hverju þeir séu að „velta fyrir
Sem dæmi um það, hvað bað-
stofan er Finnum, má nefna, að
meira en tíu kynslóðir finnskra
mæðra hafa fætt börn sín í bað-
stofunni, sem verið hefir sóttfrí-
asta húsið á bænum. Það eru að-
eins íbúar stærstu borganna og
þeir, sem fæddir eru á síðustu
árum, sem ekki hafa í fyrsta
skiptið litið dagsins ljós í bað-
stofunni. Finnar eru þekktir fyr-
ir að eiga góða íþróttamenn og
er það álit margra, að baðstof-
urnar eigi mikinn þátt í því. í
Estlandi eru baðstofur mjög al-
gengar enn í dag, og rússnesku
baðstofurnar eru taldar hafa
bjargað rússnesku bændunum
gegnum áþján og hörmungar
keisaravaldsins.
í mestum hluta Svíþjóðar og í
Noregi lögðust baðstofurnar nið-
ur á tímabili og er það fyrst nú
á síðustu áratugum, sem þær
hafa verið endurreistar í nýrri og
endurbættri mynd, sem betur
svarar kröfum tlmans. Helztu
breytingarnar eru þær, að í stað
„kinas“ eru höfð lokuð eldstæði
og reykurinn leiddur út gegnum
reykháf, svo aö baðstofan verður
algerlega laus við sót.
í sænskri baðstofu er sjálft
eldstæðið er hlaðið úr múrsteini
eða steypt. Potturinn er grunnur
(Framhald á 3. síðu.)
Baðstoíur og boð
Eflir Ólaf H. Kris(j;ínssoii.