Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 6

SANNLEIKI HINNA
MÖRGU SJÓNARHORNA

Morgunblaðið/Þorkell
Jón Karl Helgason
Jón Karl Helgason, bókmenntafræðingur, segir að mikil
það öðrum þræði viðbrögð við | dví að gömlu sögurnar
um i ísland og íslenska menningu þurfi end lurnýjunar við.
ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við Jón Karl um rannsókn-
ir hans ó Njólu, nýjar bókmenntakenningar, efasemdir
hans um hið póstmóderníska sannleikshugtak o.fl.
Ú SKALT ekki búast við miklum
yfirlýsingum frá mér um það
hvernig eigi að stunda rannsókn-
ir í hugvísindum. Þar verður
hver og einn að fylgja sinni sann-
færingu. En auðvitað er það síð-
an almenn krafa að menn séu
meðvitaðir um það sem þeir eru
að gera,“ segir Jón Karl Helgason, bók-
menntafræðingur, þegar ég bið hann að veita
mér viðtal um stöðuna í fræðunum. Jón Karl
vill ekki segja öðrum fræðimönnum fyrir verk-
um en segir sjálfsagt að ræða við mig um
ástandið í íslenskum fræðaheimi eins og það
horfir við honum. Ég kveðst vilja spjalla við
hann um þær aðferðir sem liggi undir niðri en
óútskýrðar af hans hálfu í nýrri bók hans,
Hetjan og höfundurínn (1998), og mætti ör-
ugglega kalla póststrúktúralískar, - hann seg-
ist glaður leysa frá skjóðunni.
Afstaða Jóns Karls hér að ofan lýsir ágæt-
lega viðhorfi hans til iðkunar fræðanna. Hann
er fjölhyggjumaður; telur að engin ein aðferð
sé réttari en önnur en sannleikann eða öllu
heldur leiðina að honum sé að finna í samræðu
ólíkra sjónarhorna og hugmynda. Jón Karl vill
að því leyti andmæla þeirri póstmódernísku
hugmynd að sannleikurinn sé ekki til, það séu
einungis til túlkanir valdhafa hverju sinni sem
skilgreindar séu sem sannleikurinn.
Jón Karl er doktor í samanburðarbók-
menntum frá University of Massachusetts í
Amherst í Bandaríkjunum. Hann starfaði sem
ritstjóri bókmenntaefnis á Rás 1 um nokkurra
ára skeið en hefur á þessu ári unnið að gerð
margmiðlunarefnis fyrir netið á vegum menn-
ingardeildar Ríkisútvai'psins. Hann er rit-
stjóri tímaritsins Skímis ásamt Róbert H.
Haraldssyni. Jón Karl hefur verið afar virkur
í fræðilegri umræðu um bókmenntir síðustu
ár og í mars síðastliðnum sendi hann frá sér
sína fyrstu bók sem getið var hér að framan
en hún er eins konar hliðarverkefni við dokt-
orsritgerð hans sem fjallaði um viðtökur
Njáls sögu. Bókin fjallar um táknrænt hlut-
verk Njálu í íslensku samfélagi, einkum þær
breytingar sem orðið hafa á túlkun íslendinga
á henni og íslendingasögum almennt á þess-
ari öld.
Ég hef viðtalið með því að biðja Jón Karl um
að lýsa aðferðafræðilegum bakgrunni sínum.
Þýðingarfrseði eg tóknfrseði
„Doktorsritgerðin mín varð til í framhaldi af
námskeiðum sem ég hafði tekið í þýðingar-
fræðum sem hefur verið vaxandi svið í bók-
menntarannsóknum á undanförnum áratugum
en þar hafa ýmis ný sjónarhorn verið áber-
andi: Hin hefðbundna umfjöllun um þýðingar
felst í því að bera þýðinguna saman við frum-
textann, athuga hvort þýðandinn sé samvisku-
samur og samkvæmur sjálfum sér, hvort hann
þýði frá orði til orðs eða frá setningu til setn-
ingar og svo framvegis. En þau fræði sem ég
hef heillast mest af felast í því að skoða þýð-
inguna í samspili við þann bókmenntaheim
sem hún tilheyrir. Það er áfram sterk meðvit-
und um frumtextann en í stað þess að skamma
þýðandann fyrir að beita tilteknum aðferðum
er frekar spurt afhverju viðkomandi aðferð
var valin. Hvers vegna er til dæmis ákveðið að
sleppa vissum ættartölum í Njálu stundum
þegar hún er þýdd?
Þeir fræðimenn sem mest áhrif hafa haft á
hugmyndir mínar í þessu sambandi heita Ita-
mar Éven-Zohar og André Lefevere en þeir
eru gjarnan tengdir stærri hóp sem nefndur
hefur verið tilfæringaskólinn í þýðingarfræð-
um. Nafngiftin vísar til þess að bókmennta-
verk séu „færð til“ eða endurskilgreind þegar
þau eru þýdd af einu tungumáli á annað.
Fræðimenn af þessum skóla telja að með því
að skoða hvernig þessi tilfæring á sér stað
megi komast að ýmsu um bókmenntaheim
þýðingarinnar. Ef við athugum til dæmis
breska barnaútgáfu á Njálu frá 1915 þar sem
köflum er sleppt, stílnum breytt og svo fram-
vegis, fáum við ýmsar vísbendingar um við-
horf manna til bamabókmennta í Bretlandi á
þessum tíma.
Þetta er sem sagt annar útgangspunkta
minna en hinn má líklega tengja við táknfræði
sem er svolítið lausbeislað fræðasvið en þar
hef ég sérstaklega laðast að höfundum eins og
Umberto Eco og Roland Barthes. Þeir eru
reyndar báðir góðir fulltrúar þess viðhorfs að
það eigi að vera ákveðinn leikur í fræðunum.
Það hefur stundum verið snúið út úr þessari
hugmynd með því að viðkomandi fræðimenn
séu bara að leika sér. En ég lít þannig á að
bókmenntafræði geti verið fræðasvið sem
stundað er af umtalsverðri gleði, gleði upp-
götvunar eða meðvitundar um með hvaða
hætti bókmenntirnar eru táknrænn hluti af
okkar daglega lífi. En það var sem sagt undir
áhrifum táknfræðinnar sem ég uppgötvaði
smátt og smátt að Njála er allt í kringum okk-
ur, allavega mig - ég legg til að mynda
ákveðna merkingu í það að vera fæddur og
uppalinn á Njálsgötu. Ég fékk áhuga á að
skoða hvernig Njála er ekki bara bók uppi í
hillu heldur víðáttumikið merkingarsvið og
hluti af veruleikanum."
- Geturðu skýrt það nánar hvað þú átt við
með því að bókmenntir séu hluti af veruleik-
anum?
„Ég hef fundið að bókmenntir - og kannski
sérstaklega fornbókmenntir - eru í huga al-
mennings að verða sérsvið þeirra sem „hafa
vit á bókmenntum". Þetta gerir þær jafnvel
fremur fráhrindandi, þær virðast eiga heima
undir glerhjálmi. En um leið hef ég það sterk-
lega á tilfinningunni að þessar bókmenntir séu
alltaf héma einhversstaðar á meðal okkar.
Ég hef reynt að brjóta niður þennan ósýni-
lega vegg sem er á milli bókmenntanna og
daglegs lífs og sjónarhóll táknfræðinnar hjálp-
ar í þeirri viðleitni. Ég minntist á Njálsgötu og
ræði reyndar fleiri sambærileg gatnanöfn í
Hetjunni og höfundinum. En Njála er miklu
víðar; við höfum Njálsgötu í Kaupmannahöfn,
það er til íþróttafélag í Noregi sem heitir
Njáll, Njálsbúð er rekin í Gimli í Kanada og
fleira mætti telja. Ég hef verið að reyna að
tengja þessar táknmyndir eða brot við annað
sem hefur verið að gerast í umfjöllun um
Njálu. Annars er Njála bara eitt dæmi af
mörgum; ég held að þarna sé um að ræða eitt-
hvað sem hefur miklu almennari merkingu, að
textar skilji eftir spor í menningu hvers sam-
félags með miklu fjölbreyttari hætti en við
gerum okkur grein fyrir. Éven-Zohar, sem ég
gat um áðan, hefur bent á að hér megi greina
aðferð hvers samfélags til þess að skapa sam-
eiginlegan merkingargrunn, gildi sem allir
halda í heiðri og leggja grunn að sjálfsmynd
þegnanna. Táknbrot sem þessi gætu þannig
virst ómerkileg en þjóna í raun grundvallar-
hlutverki. I bókinni minni skoðaði ég til dæmis
hvernig Islendingar hafa hannað peningaseðl-
ana sína á undanförnum áratugum. Þar birtist
merkileg þróun frá því að fjallkonan og danski
kóngurinn voru í forgrunni til þess að Árni
Magnússon og Jóhannes Kjarval prýddu þá.
Þarna er ákveðin tilraun gerð til að skapa
þjóðinni sameiginlegan grundvöll. Skoði mað-
ur þetta sögulega sér maður líka að það er
verið að bylta þessum merkingargrunni.
Þarna sést þvi ákveðin þróun sem túlka má í
hugmyndasögulegu og jafnvel pólitísku ljósi.“
Margbrotinn sannleiki
- Eru þessar rannsóknir þinar ekki farnar
að skarast svolítið við rannsóknasvið menning-
arfræðinga? Hefur ekki orðið mikill samruni
fræðigreina í húmanískum vísindum á undan-
förnum árum?
„Ég reikna með að það sé hægt að fiokka
Hetjuna og höfundinn sem menningarfræði-
lega rannsókn. Hvað samruna fræðigreina
snertir þá held ég að vísindasagan stöðugt feli
aðskilnað og samruna svonefndra fræðigreina.
Það vill til dæmis svo skemmtilega til að rann-
sóknir á fornsögunum voru fyrst í stað mest-
megnis stundaðar á sviði sagnfræðinnar. Jafn-
vel eftir að Háskóli Islands tók upp kennslu í
íslenskum fræðum þá voru nemendurnir lengi
vel menntaðir í bókmenntum, sögu og mál-
fræði. A síðari árum hafa svo fræðimenn fleiri
og fleiri fræðasviða gefið fornritunum gaum,
þar á meðal félagsfræðingar, mannfræðingar
og heimspekingar.
Sjálfur tel ég varasamt að gera skarpan
greinarmun á fræðimönnum eftir viðfangsefn-
um; mér þykir meiru skipta hvernig þeir nálg-
ast þau, hvaða sýn þeir hafa. Þeir höfundar
sem ég heillast af eru þeir sem nálgast menn-
inguna og mennina sem margrætt viðfangs-
efni og leggja sig eftir að lýsa upp baksviðið,
skoða hvernig gangverk samfélagsins virkar.
Sá höfundur sem gerir það með hvað
skemmtilegustum hætti, að mínu mati, nú um
stundir er hvorki sagnfræðingur né bók-
menntafræðingur heldur rithöfundur, Milan
Kundera, en hann mætti allt eins kalla menn-
ingarfræðing vegna þess hvernig hann skoðar
hlutina.
Ef ég ætti að lýsa hugsjón minni í fræðun-
um í fáum orðum þá felst hún í því að veita
hinum einfalda sannleika viðnám, að vinna
gegn þeirri hugsun að hlutirnir séu annað
hvort svartir eða hvítir. Með þessu er ég ekki
að segja að allt sé afstætt, að sannleikinn sé
bara túlkun heldur fremur að við eigum að
leita að sannleika sem er sannleiki hinna
mörgu sjónarhorna. Ég tel æskilegt að við
reynum að fjölga sjónarhornunum og stilla
þeim jafnvel hverju upp á móti öðru. Með því
finnum við kannski sannleika sem er erfiðari
viðfangs, vekur hugsanlega meiri óróa í brjósti
okkur en er að mínu mati miklu frjórri og jafn-
framt „sannari" en þessi svart-hvíti.“
Samlagning
- En þegar þú rekur túlkunarsögu Njálu í
hundrað ár í Hetjunni og höfundinum, sögu
þar sem hver túlkunin tekur við af annarri í
hugmyndalegum og pólitískum leik, sýnirðu
þá ekki fram á að þetta séu bara ólíkar túlkan-
ir en ekki sannleikur? Að sannleikur hvers
tíma um Njálu er bara sannleikur hvers tíma?
Eru þetta ekki rök fyrir ákveðnu afstæði?
„Jú, það er hægt að líta þannig á þetta en
það er líka hægt að segja sem svo að það sé
alltaf verið að bæta við „sannleikann“ um
Njálu.“
- Pú átt við að einhver ný og ögrandi túlk-
un rífí ekki endilega niður eldri túlkanir, held-
ur bæti frekar við?
„Já, eiginlega. Ég get nefnt í þessu sam-
bandi að ég var upphaflega að hugsa um að
kalla bókina mína Frá hetjunni til höfundar-
ins. En þegar ég fór að hugsa betur um það þá
gat ég ekki staðið við slíkan titil. Þó að ég sé
að lýsa ákveðinni sögulegri þróun frá því að
íslendingar yrki helst lofkvæði um Gunnar á
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JÚLÍ1998