Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1988, Blaðsíða 15

w U R s ■ ■ 0 G I J s K A K 1 L 1 S T A R 1 N N A R
w A M 1 s L A N D 1 V 1 1
HNEFTAFL
Rómverski sagnaritarinn Tacitus getur þess að
germanar leiki teningatafl en lýsir því ekki
nánar. Talið er að flestar taflleifar í forn-
minjafundum á Norðurlöngum séu úr hnef-
tafli. Fornleifafræðingar halda að hneftafli
Eftir
JÓN TORFASON
tilheyri borð, töflur sem flestar eru jafnstór-
ar en ein yfírleitt stærri og í mannsmynd
og loks teningur. Aftur á móti er óhægt
um vik að kynna sér leikaðferðir. Hneftafl
hefur líklega dáið út á 12. öld um líkt leyti
og skákin ruddi sér rúms. Hér skulu tíundað-
ir helstu staðir í fomritunum þar sem drep-
ið er á leikmáta í hneftafli.
í Hervarar sögu og Heiðreks eru svo-
nefndar Gátur Gestumblinda en þar kemur
sjálfur Óðinn á fund Heiðreks konungs í
líki mannsins Gestumblinda og leggur fyrir
hann gátur. í tveim gátum er spurt um
hneftafl:
Hvetjar eru þær brúðir
er um sinn drottinn
vopnlausar vega.
Hinar jarpari [dekkri] hlífa
um alla daga
en hinar fegri [ljósari] fara?
Heiðrekur konungur,
hyggðu að gátu.
„Góð er gáta þín Gestumblindi. Getið er
þeirra. Það er hneftafl. Hinar dökkri veija
hnefann en hvítar sækja“ [í öðm handriti
stendur: „... töflur drepast vopníausar um
hnefann og fylgja honum hinar rauðu"].
Hvað er það dýra
er drepur fé manna
og erjámi kringt utan.
Hom hefur átta
en höfuð ekki
og fylgja því margir mjög?
Heiðrekur konungur,
hyggðu að gátu.
„Góð er gáta þín Gestumblindi. Getið er
þeirra. Það er húnn í hneftafli. Hann heitir
sem bjöm. Hann rennur þegar er honum
er kastað."
Hér er líklega átt við tening.
Hervarar saga mun samin á 13. öld en
Gátur Gestumblinda kunna að vera miklu
ejdri. En hvort sem gátumar em ungar eða
fomar verður að notast við þær sem heim-
ild um hneftafl því fátt annað er til.
í Ragnars sögu loðbrókar tefla synir
Ragnars hneftafl þegar þeim berst sú fregn
að faðir þeirra sé fallinn en ekkert segir frá
leikshættinum. En í annarri fomaldarsögu,
þar sem setið er að hneftafli, er dálítið gefíð
í skyn um leikbrögð og er það í Friðþjófs
sögu frækna. Sú saga er líklega rituð á 14.
öld og þess vegna ekki sem traustust heim-
ild um hneftaflsiðkun fommanna en hún
TaOið frá BaJdursheimi.
hefur orðið síðari tíma skáldum gott yrkis-
efni. "
Frásögnin í Friðþjófs sögu er á þessa leið:
Sendu þeir Hilding fóstra til Friðþjófs og
skyldi biðja hann að fara til liðs með konung-
unum. Friðþjófur sat að hneftafli er Hilding-
ur kom.
Hann mælti svo: „Kóngar vorir sendu þér
kveðju og vildu hafa liðsinni þitt til omstu
í móti Hringi kóngi er ganga vill á ríki
þeirra með ofsa og ójafnaði."
Friðþjófur svarar honum engu og mælti
til Bjamar er hann tefldi við: „Bil er þama
fóstbróðir og muntu ei bregða því heldur
mun eg setja að hinni rauðu töflunni og
vita hvort henni er forðað."
Hildingur mælti þá aftur: „Svo bað Hélgi
kóngur mig segja þér Friðþjófur að þú skyld-
ir fara í herför þessa eða þú mundir sæta
afarkostum þá er þeir kæmu aftur.“
Bjöm mælti þá: „Tvíkostur er þama fóst-
bróðir og tvo vegu frá að tefla.“
Friðþjófur sagði: „Þá mun ráð að sitja
fyrst að hnefanum og mun þá verða ótrauð-
ur tvíkosturinn."
Engan fékk Hildingur annan úrskurð
sinna erinda.
(Friðþjófs saga frækna, 2. kafli.)
Orðraeðumar í Friðþjófs sögu veita ein-
hveija innsýn í hugmyndir 14. aldar manna
um hneftafl er líklega er lítið að marka þær
um hvemig teflt var í raun og vera.
Það sem má ráða af þessum fátæklegu
lýsingum er að í hneftafli hafi hnefinn ver-
ið aðalmaðurinn, ef til vill samsvarað kóngi
í skáktafli að einhveiju leyti. Með honum
era rauðar (jarpar) töflur sem veija hann
en ljósar töflur sækja að honum. Einnig er
svo að sjá að húnn, þ.e. teningur, hafí verið
notaður. Húnninn drepur fé manna en það
hlýtur að merkja að hann hafí ráðið mestu
um það hvaða menn vora drepnir. Má gera
ráð fyrir að taflmennimir hafi kastað tening-
unum til skiptis og tölugildin sem upp komu
ráðið því hvað langt mátti leika mönnunum
eða með hveijum hætti. Það er líklegt að
teflendur hafí átt um fleiri en einn leik að
Iq'ósa hveiju sinni.
Sigurður málari Guðmundsson leiddi að
því getur að hneftafl hafí verið sama tafl
og refskák eða líkt henni en þar á ein tófa
í höggi við 13 lömb og drepur með því að
stökka yfír þau. Nafnið á hneftaflinu hafi
verið dregið af því að töflumar, sem teflt
var með, hafí líkst hnetum að lögum. Þetta
kemur þó ekki vel heim og saman við heim-
ildimar.
Nú vill svo til að lappar í Norður-Svíþjóð
léku tafl sem á nokkuð vel við þær lýsingar
að hneftafli sem til era. Ekki ófrægari
maður en grasafræðingurinn Linne sá það
og lýsir því í frásögn af íerðum sínum um
Lappland árið 1732.
Það er kallað tablut og leikið á borði sem
á er 81 reitur, þ.e. níu reitir á kant. í öðra
liðinu er kóngur og stendur hann á miðreitn-
um og má enginn annar maður fara á þann
reit. Honum fylgja átta Svíar sem standa á
skyggðu reitunum. í hinu liðinu era sextán
Rússar og er þeim deilt í fjóra staði. Þeir
reitir era merktir með krossi. Allir mennim-
ir hafa sama gang og er leikið eins og hrók-
um í skák. Reynir sá sem kónginn hefur
að koma honum út á jaðar borðsins, og
hefur þá unnið, en hinn að aftra honum frá
því og máta hann og hefur hann þá hlotið
taflið. Leikið er til skiptis. Ekki er hægt
að drepa kónginn. Maður er drepinn á þann
veg að tveir menn andstæðingsins fara á
næstu reiti beggja vegna við hann og á
sömu línu og hann stendur á. Er hann þá
tekinn af borðinu. Ef Svíi stendur á c5 og
Rússi á c4 og öðram Rússa er leikið til c6
er Svíinn fallinn.
Ef kóngurinn stendur á d5 og þrír Rúss-
ar á c5, d4 og d6 er hann mát og Rússam-
ir hafa unnið. Ef kóngurinn er á e5 og Svíi
á f5 en Rússar á d5, e4 og e6 geta Rússam-
ir drepið Svíann með því að leika fjórða
manninum til g5.
Þegar leið kóngsins út á jaðarinn er greið
verður sá taflmaður, sem honun stýrir, að
aðvara andstæðinginn með því að segja „ra-
ichi“. Ef kóngurinn á völ á tveim leiðum út
á jaðarinn segir skákmaðurinn „tuichu" en
þá er honum sigurinn vís.
Þetta kemur nokkuð vel heim við það sem
vitað er um hneftafl. Að visu er ekki minnst
á tening í lappneska taflinu en bæði getur
verið að húnninn eða teningurinn í Gátum
Gestumblinda eigi ekki við hneftaflið og að
eitthvað hafí breyst frá því norræn goð og
víkingar iðkuðu hneftafl fram á 11. eða 12.
öld þar til lappar léku tablut á öndverðri
18. öld.
Norður í Mývatnssveit á bænum Baldurs-
heimi blés upp fomaldarkuml árin 1860-61.
Það mun vera frá 10. öld og vora í því leif-
ar af beinum manns og hests, reiðtygjum,
sverði, öxi, spjóti, skildi og loks af tafli. Þar
fundust 24 töflur úr beini, líkan af manni
og teningur. Þar munu komnar töflumar,
hnefínn og húnninn sem tilheyrt hafa hnef-
taflinu.
Amgrímur Gíslason á Grænavatni samdi
skýrslu um fundinn og gerði uppdrátt af
mununum. Var það sent Sigurði Guðmunds-
syni málara og kom skýrslan í Þjóðólfí 10.
apríl 1862. Hálfum mánuði síðar birti Sig-
urður svo hugvelq'u sína um nauðsyn þess
að stofna þjóðlegt fomgripasafn og varð
þetta ásamt fleira hvatinn að stofnun Þjóð-
minjasafnsins. Tóku því fljótlega að berast
munir. Það atvikaðist svo að gripimir frá
Baldursheimi urðu þeir fyrstu sem safninu
áskotnuðust og má sjá þetta elsta íslenska
tafl þar á sínum stað. Skortir nú í rauninni
ekki annað á en að einhver kynni virkilega
að tefla á það.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS '5. NÓVEMBER 1988 15