Tíminn - 12.03.1919, Blaðsíða 1

TÍMINN
<nð minsla kosti 80
blöð á ári, kostar 5
krónar árgangurinn.
ATGREÍÐSLA
i Reykjavík Laugaveg
18, simi 286, át um
land i Laufási simi 91.
III. ár.
Reykjavíb, 12. mars 1919.
17. blað.
Ahrif stríösins.
Meðan stóð á styrjöldinni var
f flestum Jöndum lítið aðhafst til
enduibóta í uppeldismálunum. Hér
á landi var hnignunin tilfinnanleg.
Ekki einungis, að kensla var viða
lögð niður, heldur hitt, að all-
margir nýtir kennarar hurfu'frá
starfi sínu og vinna nú að öðrum
og lífvænlegri atvinnugreinum. —
Eina afsökunin hér er sú, að víð-
ar var pottur brotinn.
En með friðarvonunum vaknaði
í nágrannalöndunum óvenjulega
mikill áhugi á fræðslumálunum.
Neyðin hafði kent naktri konu að
spinna. Aflraunir slríðsins höfðu
sannað öllum heimi, hve náið
samband var milli uppeldis þjóð-
anna og orku þeirra, þegar á reyndi.
Engum blandaðist hugur um, að
IJjóðverjar áttu það uppeldi sínu
að þakka, hve lengi þeir gátu var-
ist ofureflinu. Rússar og ítalir voru
lakast mentir allra stórveldanna,
enda reyndust þær þjóðir að sama
skapi léttvægar er til aflrauna kom.
Átti það jafnt við yfirmenn og
undirgefna, ef litið var á heildina.
Bretar ráku sig hastarlega á margs-
konar þjóðlífsyfirsjónir er á reyndi.
T. d. varð að dæma ófæra til her-
þjónustu menn, svo að skifti hundr-
uðum þúsunda, sökum tæringar
og annarar líkamsveiklunar, sem
að mestu leyti mátti rekja til lífs-
kjaranna. Varð stórmikið að lækka
kröfurnar til hermannanna til þess
að geta náð nógu mörgum liðs-
mönnum. þá þóttust Bretar og
skilja, að í atvinnu-samkepni við
þjóðverja og Bandaríkjamenn, væru
þeir að dragast aftur úr fyrir van-
rækslu i uppeldismálum. Banda-
ríkjamenn hafa sem kunnugt er
lagt allra þjóða mesta rækt við
uppeldi þjóðarinnar. Fór og svo,
að þeir uppskáru eins og til var
sáð, hvort heldur sem litið er á
iðnað þeirra eða hernaðarfram-
kvæmdir. Þessi alkunnu, almennu
dæmi og ótal mörg fleiri eru orðin
öðrum þjóðum að iftnhugsunarefni.
Hver þjóð ser að framtiðargengi
hennar ei að afar-miklu Ieyti komið
undir því, hversu vandað er til
uppeldis ungu kynslóðarinnar.
Hér á landi er hæltan tvöföld, ef
illa tekst. íslendingar eru minsta
sjálfstæða þjóðin í heiminum.
Þess vegna þarf valinn maður, að
vera í* hverju rúmi. í öðru lagi
nær alþjóðakappið í atvinnumálum
lika hingað á norðurhjara heims.
Og það er töluvert vafasamt hvort
íslenska þjóðin er betur búin undir
þessa ttóföldu kappraun, heldur
en Rússar fyrir ófriðinn mikla.
Og hvað verður þá um efnalegt,
andlegt og stjórnarfarslegt sjálfstæði
Iandsins? Ef til vill væri hollara
fyrir suma íslensku þjóðrembings-
mennina, sem þykir framtíð lands-
ins best trygð með þvi, að hafa
fjölda »legáta« út um lönd, ís-
lenskar orður og titla, kórónur og
konungshallir, að lita nœr sér i
götuna. Því að þar myndi þýðing-
armesta verkefnið vera.
Sveitafræðslan.
Tillögur um lausn til bráðabirgða.
Mentamálin eru mest vanrækt nú
af öllum málum þjóðarinnar, mega
þó síst vera það og krefjast hinnar
fljótustu lausnar.
Hefir um þau verið mikið skrif-
að á undanförnum árum og óhætt
að telja að búið sé að 'draga fram
í aðaldráttum markið sem að eigi
að keppa. Og frá því marki mun
ekki vikið.
En hvenær kemur að fram-
kvændunum og hvernig verða þær?
Þar er undir högg að sækja.
F*að er við að strlða skilningsskort
almennings um nauðsyn á fram-
kvæmd þessara mála og i annan
stað fjárskort og erfiðleika af hálfu
kringumstæðna eins og þær eru.
Það er því vafalítið að á sum-
um sviðum fræðslumálanna verður
að sætta sig við' eitthvert bráða-
birgðaástand í bili. Það verður að
smástíga sporin í áttina að mark-
inu.
Hér skal nú vikið að þeim liðn-
um sem gera má ráð fyrir, kring-
umstæða vegna, að verði einna síð-
ast leystur endanlega og bent á
hugsanlega bráðabirgðalausn.
Það er urn barna og unglinga-
fræðsluna í sveitum.
Markið sem að er kept er vitan-
lega það að eiga góða heimavista-
skóla í hverju fræðsluhéraði, veiti
fullkominn kennari skólanum for-
stöðu, enda hafi hann notið full-
komnari kennaramentunar en nú
er almenn, fái sæmileg laun og
eigi kost á ábúð að öllu eða ein-
hverju lejdi á skólajörðinni.
Það skal ekkert slegið af þess-
um framtíðarkröfum. En hvenær
verða þær uppfyltar? F*að er ekki
hægt að gera ráð fyrir öðru en
að það eigi nokkuð langt í land.
Og áður en það verður í hinum
fámennu sveitum, verður að gera
ráð fyrir, að það verði í kauptún-
um og þéttbygðum sveitum, að
kröfunum verði fullnægt, og það
á enn langt í land.
Og það er ekki nema eðlilegt,
meðan við höfum í svo mörg horn
að líta, að við verðum að láta líða
nokkra hríð þangað til við leys-
um til fulls erfiðustu og kostnað-
arsömustu viðfangsefnin. Og meðan
við höfum ekki getað skipað hag
okkar á öllum sviðum, þar sem
fólkið er flest, meðan við getum
ekki Iaunað þeim starfsmönnum
þjóðfélagsins sæmilega sem þar
starfa og mest hafa að starfa —
á meðan verðum við að telja það
eðlilegt, að hilt bíði.
Því er nú svo farið í sveitum,
að tveir menn hafa á hendi fræðsl-
una og andlegu málin: kennarinn
og presturinn.
í mjög mörgum tilfellum er það
svo, að í rauninni verður það starf
aukastarf hjá báðum. Þeir eru
báðir svo illa launaðir, að þeir
verða aðallega að lifa af öðru.
Og hugurinn verður þá eðlilega
meir bundinn við það starfið, sem
meir þarf fyrir að hafa. Frá
sjónarmiði almennings er það að
nokkru leyti afsakanlegt, að láta
þann mann ekki fá af opinberu
fé nema nokkurn hluta af því fé,
sem hann þarfnast, til að lifa af,
sem ekki ver nema nokkrum af
starfskröftum sínum til þess, að
starfa fyrir hið opinbera.
Og það er óhætt að segja, að
fyrst um sinn a. m. k. verður það
svo, að sveitapresti og sveitakenn-
ara, hvorum í sínu lagi, verður
ekki launað svo, að' þeir lifi af
nema að litlu leyti á því einu.
Afleiðingarnar af því eru svo
kunnar, að ekki þarf um að ræða.
Víkja tveir prestar að því á öðr-
um stað i blaðinu, en ekki eru
kennararnir betur farnir. En þjóð-
félagið bíður hið mesta tjón af.
Einum manni mælti launa betur
en tveim, leysti hann af hendi
störf beggja. Einn maður heill og
óskiftur að þessum málum, verður
þjóðfélaginu áreiðanlega notadrýgri
en tveir hálfir. Það væri nægur
verkahringur fyrir einn, sem nú
verður aukastarf fyrir tvo.
Það er enginn vafi á því, að það
væri æskilegt, væri það framkvæm-
anlegt, að sameina slundum prests-
starfið og kennara í sveitum.
Skal nú að þvi vikið, að hverju
leyti það gæti verið framkvæman-
legt.
Undirstöðu-atriði sé það, að það
sé hvorki skylda fyrir fræðslu-
héruðin, að koma á hjá sér þessu
skipulagi, né fyrir prestinn, að
takast hvorttveggja slarfið á hendur.
Lög heimiluðu landssjóði að
veita ríflegan styrk til þess, að
reisa heimavistaskóla á prests-
setrum, á þeim stöðum, sem hér-
uðin óskuðu þess, og þar sem þau
skilyrði væru að öðru leyti fyrir
hendi, sem fræðslumálastjóri teldi
góð. Landssjóður veitti enn fremur
ríflegan styrk til reksturs slíkra
skóla, eftir tillögum fræðslumála-
stjóra.
Við kennaraskólann verði stofn-
að sérstakt námsskeið fyrir guð-
fræðinema, guðfræðikandidata og
presta. Segjum að námstíminn
væri eitt ár. Sá guðfræðingur, sem
lokið hefir þessu sérstaka prófi
við kennaraskólann, hefir rétt til
þess, að takast á hendur bæði
störfin í sveit, þar sem skilyrði
eru að öföru leyti fyrir hendi og
fær þar af leiðandi að mun hærri
laun.
Það er alls ekki skylda fyrir
guðfræðinema, að sækja þelta náms-
skeið. Þeir, sem ætla sér ekki að
verða prestar, þeir, sem ætla sér
að verða kaupstaðaprestar, þeir,
sem ekki eru hneigðir til kenslu
— láta hjá líða, að sækja þetta
námsskeið, og eru því ekki hæfir
til, að takast á hendur hvorttveggja
starfið.
Það mun vera viðurkent af flest-
um, f orði a. m. k., að við eigum
að sníða skipulag fræðslumálanna
mjög eftir þjóðlegri reynslu.
Væri stigið spor í þá ált með
þessu skipulagi.
Frá því að mentalif hófst á ís-
landi og fram á þennan dag hafa
prestssetrin verið miðstöð andlega
lífsins í sveilunum. Þarf engin
dæmi um það að nefna. Og fram
á allra siðustu tíina hafa prest-
arnir undirbúið langsamlega flesta
þá sem gengu til æðri menta og
komu úr sveitunum.
Er það og eftirtekavert, að sið-
asta mannsaldurinn hafa prestarn-
ir haft langmest áhrif um fiæðslu-
málin í landinu og verið á flestum
sviðum foryslumenn.
Nú sem stendur eru prestar for-
menn í langsamlega flestum fræðslu-
nefndum. Forslöðumaður kennara-
skólans er prestur og einn af
kennurunum guðfræðingur. Nýbúið
að skipa prest fyrir Eiðaskólann.
Skólarnir á Núpi i Dýrafirði, Hjarð-
arholti, Rafnseyri og miklu víðar,
reknir af prestum.
Bendir þetta alt mjög sterklega
í áttina, að það fyrirkomulag sem
að ofan er nefnt geti blessast, sem
bráðabirgðafyrirkomulag, sé það,
eins og lagt er til, látið óbundið.
Má geta þess, að viða i sveitum
hagar einmitt svo til að prestssetr-
ið er langheppilegasti staðurinn
fyrir heimavistaskóla, liggur í miðri
bygð, er miðstöð sveitarinnar,