Tíminn - 14.03.1947, Blaðsíða 2

2
TtMlWN, föstiidagfnn 14. marz 1947
51. blað
Föstudagur 14. marx
Fjárhagsráð ■
Stjórnarfrumvarpið um fjár-
hagsráð, sem >lagt var fram á
Alþingi í fyrradag, markar nýja
stefnu í stjórnarháttum lands-
manna. Þar er lagt til, að komið
verði fastri skipan á fjárfest-
inguna, svo að tryggður sé for-
gangsréttur framleiðslunnar og
nauðsynlegra framkvæmda í
þágu hennar. Seinustu árin hef-
ir þetta að miklu leyti verið öf-
ugt og braskstarfsemi og lúx-
usbyggingar haft forgangsrétt-
inn. Til þeirrar öfugþróunar má
ekki sízt rekja þá óáran, sem nú
er ríkjandi í fjármálum og at-
vinnumálum landsmanna.
Það eru nú liðin meira en
fjögur ár siðan, að Framsóknar-
menn hófu baráttu fyrir því á
Alþingi, að slík stefna væri tek-
in upp og mörkuð er í frv. um
fjárhagsráð. Haustið 1942 fluttu
þeir þingsályktunartillögu þess
efnis, að sérstakri milliþinga-
nefnd yrði falið að gera áætl-
anir um framkvæmdir eftir
styrjöldina og yrði jöfnum
höndum stefnt að því að tryggja
forgangsrétt framleiðslunnar og
nauðsynlegra framkvæmda og
að koma í veg fyrir atvinnu-
leysi. Þessi tillaga var samþykkt
og nefndin skipuð, en áður en
hún gat sinnt hlutverki sinu að
ráði, kom stjórn Ólafs Thors til
sögunnar. Sú stjórn taldi væn-
legt að nota þessa stefnu, sem
Framsóknarmenn áttu frum-
kvæði að, 1 auglýsingaskyni og
þvi setti hún Nýbyggingarráð á
laggirnar. Þvi var ætlað það sem
aðalhlutverk að semja slíka
áætlun. Eftir meira en tveggja
ára starf Nýbyggingarráðs hefir
þessi áætlun ekki enn séð dags-
ins ljós, en handahóf og glund-
roði í þessum málum hefir aldrei
verið meiri en á þessum tíma.
Fyrir Framsóknarflokkinn er
það sérstakt ánægjuefni, að
horfur eru nú á því, að þessi
stefna komi til framkvæmda.
Það er þó ekki aðalatriðið í
þessum efnum að lögð séu fram
glæsileg frumvörp og þau sam-
þykkt á Alþingi, heldur er það
sjálf framkvæmdin sem skiptir
meginmáli. Framsóknarflokk-
urinn mun gera sitt til þess, að
hún megi fara vel úr hendi. En
bezt er að gera sér ljóst í upp-
hafi, að þar verður við ýmsa
mikla erfiðleika að etja, þvi að
ekki verður hægt að koma heil-
brigðri skipan á þessi mál, án
þess að skerða mjög ýmis konar
braskstarfsemi og draga úr
lúxusbygglngum gróðamanna.
Ódýrasta verzlunin
Það ákvæði í stjórnarfrv. um
íjárhagsráð, að láta þá setja
fyrir innflutningsleyfum, „sem
bezt og hagkvæmust innkaup
gera og sýna fram á, að þeir
selji vörur sinar ódýrast í land-
inu,“ mun vafalaust mælast vel
fyrir. Hér sem oftar, veltur þó
miklð á framkvæmdinni, en þó
ætti hún að vera næsta auðveld.
Reynslan er ólýgnust í þessum
efnum. Verði gerð athugun á
verzlun undahfarinna ára, sem
er vitanlega óhjákvæmileg und-
irstaða þessara úthlutunar-
reglna, mun það vissulega koma
í ljós, að kaupfélögin hafa
tryggt mönnum bezta og ódýr-
asta verzlun og hefðu þó getað
gert það miklu betur, ef þau
hefðu ekki verið í fjötrum inn-
flutningshaftanna.
Hér i bænum hefir nýlega

eimi áamvinnunnar
Delhi minnst.
í sumar reistu norsku kaupfé-
lögin aðalforvígismanni sínum,
Delhi málflutningsmanni, veg-
legan minnisvarða í Osló. Það
var Dehli, sem ruddi Rochdale-
fyrirkomulaginu braut í Noregi.
Hann stofnaði fyrsta norska fé-
lagið, sem starfaði eftir Roch-
dalefyrirkomulaginu í Osló 1894.
Hann var aðalhvaÆamaður að
stofnun Sambands norsku sam-
vinnufélaganna (NKL) 1906 og
var formaður þess meðan hans
naut við. Þegar minnisvarði
hans var afhjúpaður, flutti einn
af stjór'nendum N.K.L., Rand-
olf Arnesen, ræðu, þar sem hon-
um fórust m. a. orð á þessa leið:
— Það var sannfæring Dehli,
að kaupfélagsskapurinn hefði
mikilvægt þjóðfélagslegt hlut-
verk. Stofnun N.K.L. var líka
meira reist á slíkri hugsjón en
sterkum fjárhagslegum grund-
velli. Fjárráðin voru fátækleg í
byrjun. Hugsjónir, trú og forn-
arvilji eru sérhverri félagshreyf-
ingu ómetanlegt veganesti. Við
skulum hafa augu á stjörnunum,
hefir einn mikill samvinnufröm
uður sagt, en fæturna á jörð-
inni. Þetta er einmitt sérkenni
samvinnuhreyfingarinnar. Við
hlöðum vandlega hvern einasta
stein, unz við höfum reist mikið
og glæsilegt musteri. Þetta
musteri skal vera opið öllum og
þjóna hagsmunum alls fjöld-
ans. Við skulum ekki hagnast
gerzt atburður, sem sýnir vel,
að kaupfélögin eru bezta vernd
neytenda gegn óréttlátum verzl-
unarháttum. Viðskiptaráð á-
kvað að lækka álagninguna á
kaffi. Kaupmenn hugðust þá að
brjóta þá ákvörðun á bak aftur
með sölustöðvun, en Kron neit-
aði að taka þátt í henni. Sölu-
stöðvun kaupmannanna rann
því út í sandinn.
Þetta er þó aðeins lítið dæmi
af ótalmörgum og eitt þeirra
fáu, sem hefir orðið opinbert.
Aðhald kaupfélaganna færir al-
menningi daglega stórfelldan
gróða, en þó gæti hann orðið
miklu meiri ,ef þau fengi allan
þann skerf af innflutningnum,
sem þeim réttilega ber.
hver á öðrum, eins og gert er
í hinni frjálsu samkeppni. Við
skulum þjóna hverjir öðrum og
við skulum leitast við að lifa
saman eins og bræður og skapa
betri og öruggari framtið fyrir
þjóð og land. Það er þetta, sem
er mark og mið kaupfélags-
skaparins.
Norska samvinnuhreyfingin.
Viðskiptavelta Sambands
norsku samvinnufélaganna (N.
K.L.) nam 80.5 milj. kr. á síð-
astl. ári og er það 55% meira
en árið áður. Meðan nazistar
fóru með völd í Noregi drógst
starfsemi sambandsins saman á
margan hátt, enda voru þeir
samvinnuhreyfingunni mjög
fjandsamlegir, þótt þeir þyrðu
ekki að banna hana.
Nokkru fyrir áramótin sein-
ustu 'gekk 1000. kaupfélagið í
N.K.L. og nam þá samanlögð
meðlimatala félagsins 235 þús.
Kaupfélagsskapurinn í Noregi
hefir aðallega eflzt tvo seinustu
áratugina. N.K.L. var stofnað
1906. Næsta ár, 1907, voru ekki
í því nema 19 félög með 6347
félagsmönnum. Árið 1916 voru
félögin orðin 205 með 47 þús.
félagsmönnum. Árið 1926 voru
þau 434 með 103 þús. félags-
mönnum. Árið 1936 voru
þau 549 með 149 þús. félags-
mönnum.
Fjölmörg félög hafa verið
stofnuð síðan hernáminu lauk
og hefir trú almennings á úr-
ræði kaupfélagsskaparins aldrei
verið sterkari í Noregi en um
þessar mundir. Ýmsar hömlur,
sem þurft hefir að leggja'
á verzlun vegna endurreisnar-
starfsins, hafa hins vegar vald-
ið því, að vöxtur kaupfélags-
skaparins hefir ekki orðið eins
ör og ella.
Matsöluhús sœnsku
kaupfélaganna.
Seinustu árin hafa mörg
kaupfélögin í Svíþjóð hafizt
handa um rekstur matsöluhúsa.
Árið 1945 voru starfandi þar 80
matsöluhús á vegum kaupfélag-
anna og nam samanlögð sala
þeirra 25 milj. kr. Fyrir 10 árum
nam sala þeirra ekki nema 1.7
milj. kr. og má bezt sjá á þess-
um tölum, hve ört þessi starf-
semi hefir vaxið. Viðskipta-
veltan 1945 benti til þess að fé-
lögin hafi selt um 16 milj. mál-
tíða eða 44 þús. á dag. Þó er
talið, að þetta hafi ekki verið
nema 2.5% af allri matsölunni
í Svíþjóð, svo að enn eiga fé-
lögin hér mikið ónumið land.
Matsöluhús sænsku kaupfé-
félaganna selja yfirleitt mun
ódýrara en flest önnur matsölu-
hús, en kappkosta þó að selja
góðan mat og hafa fljóta af-
greiðslu. Því er almennt spáð,
að þessi starfsemi sænsku kaup-
félaganna muni aukast mjög
á komandi árum.
Norski samvinnuskólinn.
Skóli Sambands norsku sam-
vinnufélaganna (N.K.L.), Sam-
virkeskolen, var vígður 11. jan-
úar síðastl. Stofnun skólans var
ákveðin á fundi sambandsins
1936, en hornstéinninn að skóla-
húsinu var ekki lagður fyrr en
29. júní 1939. Húsið var tilbúið
snemma á árinu 1940, en her»
nám Þjóðverja kom í veg fyrir,
að skólinn gæti hafið starfsemi
sína.-Þjóðverjar ætluðu strax að
taka húsið til sinna nota, en
stjórnendur N.K.L. gátu orðið
fyrri itil og leigðu húsið fyrir
barnahæli. Um 70 börn dvöldu
þar á stríðsárunum. Barnahælið
flutti þaðan á síðastl. ári og var
þá strax hafizt handa um end-
urbætur á húsinu. Þeim var
iokið fyrir áramótin og skólinn
vígður 11. jan. síðastl. eins og
áður segir. í náinni framtíð
verður þó ekki um fastan skóla
að ræða, heldur margvísleg
framhaldsnámskeið fyrir starfs-
menn kaupfélaganna.
Skólinn er á fögrum stað,
skammt frá Osló.
Bezta verðlagseftirlitíð.
Miklar deilur hafa orðið í
Noregi um stjórnarfrumvarp,
sem heimilar ríkisvaldinu að
ráða verðlagi og ákveða fram-
kvæmdir í landinu. Blað Sam-
bands norsku samvinnufélag-
anna, Kooperatören, gerir þetta
frumvarp nýlega að umtalsefni
og segir þar m. a.:
— Andstæðingar frumvarpsins
(Framhald á 4. síðu)
Hlutverk fiárhagsráös
Stjórnarfrumvarpinu um fjár-
hagsráð fylgir svohljóðandi
greinargerð:
Frv. þetta er flutt og samið í
samræmi við samning þann, er
gerður var um myndun núver-
andi ríkisstjórnar.
Hér á landi hefir á undan-
förnum árum farið fram mjög
ör og mikil fjárfesting á ýms-
um sviðum, og hefir sú reynsla,
sem af því hefir fengizt, fært
mönnum heim sanninn um, að
nauðsynlegt sé að hafa nokk-
urn hemil á fjárfestingunni og
skipuleggja hana, til þess að
tryggja það, að vinnuafli og
fjármunum landsmanna verði
varið til nauösynlegra fram-
kvæmda og framleiðslustarf-
semi, svo að hin mikla aukn-
ing framleiðslutækja, sem þeg-
ar er orðin og ráðstafanir hafa
verið gerðar til, að verði, geti
komið þjóðinni að fullum not-
um.
Slíkt verður þó naumast gert,
nema hið opinbera hafi um það
íhlutun, og er það í beinu fram-
haldi af því frumkvæði, sem
rikisstjórnin og Alþingi hafa
haft um aukningu framleiðslu-
tækja í landinu. Þessu marki
verður bezt náð með því að
samræma framkvæindir ein-
staklinga og almannavaldsins
til þess að koma á samvinnu
milli þessara aðila, en hindra
taumlaust kapphlaup, sem leitt
gæti til ófarnaðar.
Er því í frv. lagt til, að ríkis-
stjórnin skipi 4 manna nefnd,
er nefnist fjárhagsráð Fleiri
tillögur um skipun ráðsins
komu fram innan ríkisstjórnar-
innar, og verða þær nánar at-
hugaðar við meðferð málsins á
Alþingi. Er ráðinu ætlað það
höfuðhlutverk að semja heild-
aráætlun um það, hvernig og á
hvaða hátt skuli festa íslenzkt
fjármagn í framkvæmdum og
koma því á, að samræmdar verði
framkvæmdir almannavaldsins
og einstaklinga, þannig að þær
verði unnar eftir fyxir fram
saminni áætlun.
Á þennan hátt er ætlunin, að
hagnýting vinnuafls og fjár-
magns verði sem hagkvæmust
og þannig, að fuil stund verði
lögð á framleiðslu útflutnings-
afurða til þess að afla erlends
gjaldeyris og í önnur þau verk-
efni, er að henni lúta. Enn
fremur verði haldið áfram, eftir
þvi sem frekast er unnt, að
bæta aðbúð landsmanna, svo
sem með byggingum íbúðar-
húsa við almenningshæfi, svo
og með byggingum þeim, sem
nauðsyn er á i sambandi við
aukna heilsuvernd og menn-
ingarstarfsemi.
Eins og nú er háttað er eng-
in trygging fyrir þvi, að fjár-
munirnir eða vinnuaflið sé
fyrst og fremst notað í þessu
skyni, en með því að hafa vald
á fjárfestingunni og semja á-
ætlun fyrir fram um fram-
kvæmdirnar, er til þess ætlazt,
að þessu marki verði náð bet-
ur en ella.
Við íslendingar erum fáir og
byggjum stórt land. Flest lífs-
þægindi verða okkur því hlut-
fallslega dýrari en í þéttbyggð-
ari löndum. Til þess að geta
haldið og aukið við þau lífs-
gæði, sem við nú höfum, þeirri
menningarstarfsemi, sem lög
mæla fyrir um, samgöngum,
símakerfi, rafveitum og öðru
siíku, þarf hver landsmaður að
afkasta meira verki en íbúar
þéttbyggðari ianda. Hver mað-
ur þarf að hafa tækifæri til að
neyta allra vitsmuna sinna og
orku, til þess að unnt sé að
ha’.da uppi mannsæmandi iífi í
landinu. Þegar af þeim ástæð-
um er okkur nauðsynlegt, að
öll framleiðslugeta sé hagnýtt
að ‘ fullu og öllum verkfærum
mönnum tryggð næg og örugg
atvinna, en þeim, sem misst
hafa hluta af verkhæfni sinni,
vinna við sitt hæfi.
Þá er og nauðsynlegt, að á-
framhald verði á öflun nýrra
framleiðslutækja til landsins og
að byggðar verði verksmiðjur
og iðjuver til þess að vinna sem
mest úr framleiðsluvörum okk-
ar til sjávar og sveita. Þá hefir
og komið í Ijós, að einstök
byggðarlög hafa eigi nægilegt
fjármagn til umráða til þess að
koma upp hjá sér nægilegum
atvinnutækjum til þess að hag-
nýta framleiðsluskilyrði og
vinnuafl. Eru því í frumvarpinu
ákvæði um, að tekið skuli tillit
til framleiðsluskilyrða og at-
(Framhald á 4. síðu)
HALLDÓR KRISTJÁNSSON:
Islenzk kýmnigáfa
íslendingar hafa kunnað að gera að gamni sínu í blíðu og
stríðu, meðlæti og mótlæti. Þessi eiginleiki hefir varðveitzt með
þjóðinni alla stund, og jafnvel gegnum myrkur niðurlægingar-
aldanna lýsir þessi eiginleiki eins og glampandi geisli. Halllór
Kristjánsson bóndi rekur hér nokkur dæmi um gamansemi fs-
lendinga fyrr og síðar.
Það hefir stundum verið sagt,
að íslendlngar hafi verið svo
beygðir og þjakaðir af kúgun og
áþján, að þeir hafi verið hættlr
að geta gert að gamni sínu.
Kýmnigáfan hafi verið þeim
töpuð. Ég hygg þó að auðvelt
sé að afsanna þetta. Það gæti
veríð skemmtllegt viðfangsefni
að rekja sögu islenzkrar kýmni
en ekki verður það gert í þessari
grein. Tíl þess þyrfti víðtækari
athuganir en mér hefir unnizt
tóm til ennþá. Hins vegar ætla
ég mér að koma hér fram með
nokkur drög, sem sýna það, að
jafnvel á þeim tímum er myrk-
ast var og þyngst yfir íslending-
um kunnu þeir tök á því að
létta huga sínum upp frá basli
og baráttu lífsins með náðar-
gjöf kýmni og keskni.
Vel má það vera að íslenzk
kýmni og gamansemi hafa alla
tið verið með nokkuð sérstökum
blæ. Ég hygg að hún hafi lengst
um verið merkt af viðhorfi ál-
vörumannsins. Alvarlegur skiln-
ingur á lífinu og viðhorfum þess,
fastmótuð llfsskoðun eða ákveð-
in stefna hennar kemur vlða
fram. Ef tii vill má oft segja,
að alvaran á bak við, gefi fyndn
inni og gamanseminni gildi sitt
fyrir smekk íslendingsins. —
Kýmnin hefir oft verið höfð áð
vopni og þá oft á gráglettinn
hátt. En hiitt er líka tii, að menn
hafi notið þess spaugilega, ein-
asta.af því að það var spáugilegt.
Fornsögur okkar bera þess
merki á margan hátt, að þær
eru orðnar til í landi mikillar
kýmnigáfu. Fjölmörg dæmi má
nefna um það. Þær tala sínu
máli um það hvers virði það hef-
ir þótt að geta svarað vel fyrir
sig, þegar á menn var leitað.
Einna bezta dæmi um það, er
Sneglu-Halli. Rifjum t. d. upp
þegar Þjóðólfur brigzlar honum
um lítilmennsku vegna þess, að
hann hafi ekki hefnt föður síns.
Halli gerir grein fyrir því að
faðir sinn hafi verið veginn þeg-
ar hann var í bernsku og frænd-
ur sínir hafi sætzt á vígið fyrir
sína hönd, en það þyki illt á ís-
landi að heita griðníðingur.
Með þessu hefir Halli hrund-
ið ásökun Þjóðólfs. En það er
ekki nóg. Hann snýr vörn
í sókn. Árásarmaðurlnn verð-
skuldar frekari hirtingu.
Það er rétt að gera hann hlægi-
legan. Halli fer hægt í sakirnar
og byrjar sóknina með góðlát-
legum viðurkenningarbrag: „En
vel má Þjóðólfur tala stórmann-
lega um slika hluti, því að
engan veit ég jafn greypilega
hefnt hafa föður sins sem
hann.“
Þetta er eins og svikalogn
milli sviftíbylja. Hirðin bíður
með eftirvæntingu nánari frétta
og konungur segir, að Þjóðólfur
sé líklegur til að hafa hefnt
föður síns hraustlega, eða hvað
sé merkilegast við það. Halli
svarar: „Það helzt, herra, að
hann át föðurbana sinn.“ Þá er
stjórnlaus hlátur og óp um alla
höllina. Nú hefir árásarmaður-
inn fengið þá hirtingu, sem
hann verðskuldaði samkvæmt
íslenzkum smekk.
Haraldur konungur Sigurðar-
son var ruddamenni i orðum og
hafði gaman af grárri glettni
og mátti hún vera kuldaleg.
Fyrir hann var Sneglu-Halli
maklegur skemmtunarmaður.
Þegar konungúr spyr Halla,
hvort hann vilji vinna það til
að eignast exi sina að þola hina
mestu smán, sem hægt var að
gera frjálsum karlmönnum, —
svarar Halli: „Eigi, en vorkunn
þykki mér yður, að þér viljið
svo selja sem þér keyptuð." —
Þannig vildu margir íslending-
ar geta svarað fyrir sig. Svo er
það enn í dag og hefir alltaf
verið.
Það er algengt í fornsögunum
að spaugilegu ljósi er varpað
yfir ýmsa eiginleika manna og
lyndisþætti. Það er þá engu lik-
ara en höfundurinn hafi viijað
nota kýmnigáfuna til mannbóta
dfe mannræktar. Þannig hefir
hún þá verkað og orðið þýðing-
armikil fyrir uppeldi og mótun
þjóðarinnar frá kyni til kyns.
Hér má t. d. nefna Björn í Mörk,
Atla í Otrardal o. fl.
Það þarf enginn að halda að
það hafi eingöngu verið í bók-
menntunum, sem reynt var að
sigrast á mönnum með kýmn-
inni. Sturlunga er full af dæm-
um um það, hvernig reynt var
að gera andstæðinginn hlægi-
legan. Hér má t. d. minna á
flimið um Kálf á Möðruvöllum,
Guðmund dýra þegar hann var
kallaður ærin kollótta og skop-
ið, sem Sunnlendingar gerðu að
skáldskap Snorra Sturlusonar,
þar sem stuðlasetning hans í
Háttatali var nýstárleg. Þeir
gerðu gaman að þessari ljóð-
línu sérstaklega: „Harðmúlaðr
var Skúli,“ og töldu að Skúli
myndi ekkí vera kyssilegur og
kváðu: „Oss finnst illr að kyssa,
jarl sá ræðr fyr hjarli, vörr er
hvöss á herra, harðmúlaðr var
Skúli.“
Þessu svöruðu vinir Snorra
þegar Björn Þorvaldsson hafði
verið veginn, með því að vikja
að orðatiltækjunum í vísu um
vígiö. „Auðkýfingur lét ævi
óblíðr fyrr Grásíðu, hvöss var
brún heldr að kyssa. Harðmúl-
aðr var Skúli.“
Annars er viða í frásögnum
þeírra frænda, Sturlunganna,
og víðar léttari blær yfiy kýmn-
inni. Snorri Sturluson virðist
hafa haft mikla unun af að
færa í letur gamansögur eins
og ferð Þórs til Útgarða-Loka
og, Geirröðargarða. Ber Heims-
kringla ríkulega vitni um þá
gáfu hans.
Sturla Þórðarson segir frá af
(Framhald á 4. siðu)