Vísir - 15.07.1944, Blaðsíða 2

VISIR
VÍSIF?
DAGBLAÐ
Útgefandi:
BIAÐAÚTGÁFAN VÍSIIt H.F.
Ritstjórar: Kristján Guðlaugsson,
Hersteinn Pálsson.
Skrifstofa: Félagsprentsmiðjunni
Afgreiðsla Hverfisgötu 12
(gengið inn frá Ingólfsstræti).
Símar: 1660 (fimm línur).
Verð kr. 4,00 á mánuði.
Lausasala 35 aurar.
Félagsprentsmiðjan h.f.
Leynt eða ljós.
BLÓÐIN eru samvizka þjóö-
arinnar, góð.eða vond eftir
ástæðum. Þau eiga að lialda
uppi réttmætri gagnrýni, en lofa
jafnframt það, sem lofsvert er.
Hvergi mun aðstaða blaðanna
vera jafnerfið og liéi’ i landi.
Ber þar til að liver hefir viljað
pukra í sínu horni, helzt án
þess að áðrir fengju að vita livað
hann aðhefðist, og gildir þetta
jafnt um opinbera starfsmenn
sem aðra einstaklinga. í skjóli
þessarar þagnar hafa margar
þær misfellur gerzt, sem
aldrei hafa komið fram í
dagsljósið. Þær misfellur hafa
verið í mörgum myndum og á
mörgum sviðum. Margur hefir
fengið af iitlu Iof eða last fyrir
ekki parið sökum ókunnugleilca
almennings og blaðanna af þeim
málefnum, sem þessir menn
hafa haft með höndum. En
þetta er að breytast. Starf opin-
berra starfsmanna er ekki leng-
ur einkamál þeirra, starf verzl-
unarmannsins eða útvegs-
mannsins heldur ekki, þeim
mun síður bóndans, iðnaðar-
mannsins eða verkamannsins.
Allir þessir aðilar verða að upp-
fylla skyldur sínar gagnvart
þjóðfélaginu, og þeir eiga ekki
rétt á að fá lof fyrir vanrækslu
og yfirsjönir og þeim mun síður
eiga þeir skilið að fá last fyrir
það seni vel er gert. Staða, sem
umlulct er af þögn, er opinn
vegur fyrir spillingu. Gagnrýn-
in ein, heilbrigð og hófstillt get-
ur hreinsað musterið.
Áður og fyrr litu menn svo á,
að það væri þeirra einkamál,
hvernig þeir höguðu rekstri sín-
um, jafnvel þótt gerðar væru
margskyns ráðstafanir sem voða
gátu haft í för með sér fyrir al-
menning eða fámennan hóp
einstaklinga. Slikt er nú úr sög-
unni. Menn verða yfirleitt að
uppfylla viss skilyrði til að fá
að hafa með höndum ákveðinn
rekstur og þeim mun meiri
kunnáttu, sem reksturinn er
flóknari og erfiðari eða líefir
almennari þýðingu. öryggis-
málin og aðbúð verkamanna
verða ekki látin liggja með
öllu í láginni sé ástæða til að
vita eða lofa aðfarir í því efni.
Slíkt eru hvorki einkamál
vinnuveitenda né verkamanna,
heidur mál sem almenning
varðar miklu. Viðskipti vinnu-
veitenda og verkamannasam-
taka þurfa að fara fram i fullu
dagsljósi, þannig að unnt sé að
greina á milli og skilja hvað
um er deilt þegar árekstrar
verða. Það verður að skapa sem
mest öryggi fyrir lieildina. Því
er það með öllu óeðlilegt að fá-
mennur hópur manna, hvaða
starf sem hann kann að hafa
með höndum, geti stöðvaðfram-
leiðsluna í Iandinu og komið at-
vinnuvegunum á kaldann klaka.
Þessu ber að gefa nákvæmar
gætur og krefjast að fullkom-
innar sanngirni sé gætt í við-
skiptum þótt deilur lcunni að
l'.oma upp. Þannig mætti lengi
feli').
Ff til vill er þó þjóðinni ekk-
ert kaðlcgra enbaktjaldamakk-
ið i stiórnmálunum og einnig
hi+t að hér geta allir vasast í
öliu, án þess að gerðar séu til
Nýja vélasamstæðan í
Sogsvirkjuninni fullgerð.
lirkjuuiii verdnr reynd nsrsta
liálfan mánnð, en að reynzln
lokinni verðnr stranmnnm
hleypt á kæjarkerfið.
Borgarstjóri og bæjarstjórn Reykjavíkur bauð í fyrradag rík-
isstjórn og fjölda annarra gesta austur aðLjósafossi,en stækk-
un Sogsvirkjunarinnar er nú lokið og var viðbótarvirkjunin
reynd í gær. Er hér um að ræða annað mesta rafmagnsmann-
virki hér á landi, og eykst orka Sogsstöðvarinnar um 5500
kilowött, en fyrir voru 8800 kw. Kostnaður við virkjunina
hefir numið 6 milljónum króna, en jafnframt hefir innan-
bæjarkerfið verið atíkið og endurbætt fyrir meira en 7 millj.
króna. Hinsvegar hefir stjórn rafveitumálanna í huga að ljúka
einpípuvirkjun í Elliðaánum fyrir árslok 1946 þessu til við-
bótar, og er þá talið að fullnægt verði þörfum bæjarbúa fyrst
um sinn.
Er gestir höfðu skoðað vélasamstæðuna nýju og rafstöðina, var
gengið til veitingaskála starfsmanna og neytt kaffis. Ávarpaði
rafmagnsstjóri gestina og skýrði þeim frá framkvæmdum í sam-
bandi við virkjunina, en ræða hans var á þessa leið:
Ræða rafmagnsstjóra:
Um véla-aukningu Sogsviirkj-
unarinnar.
Þegar ófriðurinn brauzt út,
þeirra þær kröfur að þeir ræki
störf sín sómasamlega. Til eru
menn, sem eiga sæti á Alþingi,
hrepps eða bæjarstjórnum*
margskyns nefndum hálaunuð-
um, geta samið við sjálfa sig
um öll sín mál í hinum ýmsu
stöðum, án þess að um verulegt
aðhald sé að ræða frá almenn-
ingi, vegna leyndarinnar, sem
rílcjandi er um störf þessara
manna. Slíkt er óeðlilegt og ó-
heilbrigt. Þótt mennirnir lcunni
að vera samvizkusamir og ræki
störf sín svo að ekki verði að
fundið, stendur vegurinn op-
inn til margskyns ólesturs, sem
ekki verður réttlættur,.— örygg-
ið er ekkert fyrir því að öllum
þessum störfum sé sinnt svo sem
vera ber. í Canada mun sú regla
vera ríkjandi að menn mega
ekki hafa með höndum nema
eitt launað opinbert starf.
Hækki þeir í tign verða þeir að
láta af þeim starfa, sem rainna
þykir til koma, en geta ekki haft
hvorttveggja með höndum.
Þetta er heilbrigt og lofsvert,
og ekki væri óeðlilegt að slíkt
væri tekið upp hér. Það skal að
visu játað að hér er erfiðara en
annarstaðar að gera stjómmál
að lífsstarfi, en þeir menn eiga
ekki að fást við slík mál, sem
falla i freistni vegna eigin hags-
muna af þeim sökum að þeim
hefir verið trúað fyrir umboði
almennings í einni eða annari
mynd. Stjórnmál hér í Iandi
gefa það litið i aðra hönd að
bitlingar og bein hafa verið not-
uð til að bæta það upp, en slikt
er elcki réttmætt. Fróðlegt væri
að vita hve margar nefndir eru
enn við lýði, sem ekkert starf
eða litið inna af höndum, annað
en það að hirða árleg laun sin.
Fátækraframfæri cr þungur
baggi, en það er miklu betra og
hreinlegra að auka þau útgjöld
nokkuð, en að greiða þau af
hendi, sem laun fyrir starf, sem
elckert er eða ekki unnið. Hið
endurborna Iýðveldi harfnast
musterishreinsunar að þessu
leyti. Þeir dauðu eiga að grafa
sína dauðu. Allar óþarfa ncfnd-
ir ættu að vikja um leið og nýtt
stjórnskipulag er upp tekið,
þannig að nýi timinn þurfi elcki
að drasla með slíka fjötra ufn
fót. Það sem leynt var áður á að
verða almenningi Ijóst, — ekki
hvað sízt allt sleifarlag i opin-
berum rekstri. Nýi tíminn á að
krefjast mikils, en Iauna einnig
eftir mætti. Þá mrniu bíða þjóð-
arinnar hjarlari dagah
var úr vöndu að ráða,
hvernig fara ætti að um fyrir-
sjáanlegar aukningar. Var þá
t. d. um haustið pantað frá
Svíþjóð 10 spennar í bæjar-
kerfið. Gjaldeyrir fékkst ekki,
en firmað, sem Rafmagnsveit-
an hafði oft skipt við áður,
gekkst inn á að smíða þá engu
að síður. Skyldu þeir vera til-
búnir í júní 1940 og greiðast
við afhendingu. Spennarnir
komust aldrei hingað, og hafa
nú verið seldir öðrum þar í
landi. Afhendingartími stórra
véla í Svíþjóð var orðinn all-
langur, mun mciri en árið 1937,
og var sífellt að lengjast.
Vinnan við útboðslýsingu að
3. vélasamstæðunni tók allt
haustið 1940, og í úrsbyrjun
1941 vár útboð sent til Eng-
lands, með beiðni um tilboð.
Til vara voru lýsingar einnig
sendar til Ameríku «og sendi-
herra Islands í Washington
beðinn um að greiða fyrir þeim
þar.
Tvö tilboð komu frá Eng-
landi og voru aðgengileg, en
þau voru því skilyrði háð, að
hrezka ríkisstjórnin veitti leyfi
fyrir smíðunum, sem ekki
fékkst.
Var þá leitað til Ameríku,
og tókst að fá tilboð í vélasam-
stæðu, sem hægt var að koma
fyrir í húsrúmi því, er ætlað
var fyrir þessa aukningu og þó
svo stóra, að hún gat notað á-
samt hinum vélunum, allt
vatnsrennsli í Ljósafossi, við
minnsta rennsli. Var afl henn-
ar 7650 hestöfl á túrbínuása.
Samningar voru undirritaðir
um túrbínusmíðina í febrúar,
og um rafvélina dg raftæki í
marz 1942. Skyldi afhendingar-
tími vera í júli 1943 eða 16
mánuðir fyrir túrbínu og 15
fyrir raftækin.
Ef leyfi hefði fengizt fyrir
vélinni í Englandi og samning-
ar orðið undirritaðir í október,
hefði afhending þar samt orð-
ið um líkt leyfi.
Amerísku vélarnar voru að
ýmsu leyti frábrugðnar hinum
sænsku, sem fyrir voru. Fyrst
var það, að aðfærsluæðin og
túrbínuhólkurinn skyldu gerð-
ir úr steinsteypu i stað stáls.
Þá voru svo mikil vandkvæði
á að fá stálplötur vestra, vegna
skipasmíðanna. Varð því bygg-
ingarvinna við þessa aukningu
miklu meiri og vandasamari.
Steypustyrktarreikninga gerðu
þeir Langvad verkfræðingur og
aðstoðarmaður hans, Fanö, vet- |
urinn 1942—43, meðan á vél- |
smíðinni vestra stóð, ásamt út-
boðslýsingu, og var það verk
ágætlega af hendi leyst.
Vorið 1943 var byggingar-
vinna boðin út og komu 3 til-
boð í hana. Var Almenna bygg-
ingarfélagið hlutskarpast. Hóf
það vinnuna i maí og lauk
henni i desember, hálfum öðr-
um mánuði síðar en áætlað
hafði verið. Stafaði þessi seink-
un mestmegnis af því, að und-
, irbúningur undir verldð varð
lengri en áætlað var. Þetta kom
þó eigi að sök, þar sem komu
J vélanna seinkaði einnig. Al-
menna byggingai’félagið vann
verlc sitt ágætlega, að því er
séð verður, og virðist fara mjög
myndarlega af stað, þar sem
steypuvinna af þessu tagi er
talin með vandasömustu
steypuvinnu, sem gerð er. Það
var núna fyrst þ. 11. þ> m.,
sem steypan var reynd með
fullum vatnsþrýstingi.
%
Þegar kom að því að vélar
og tæki skyldu afhent lrá verk-
smiðju, og flutningar útvegaðir
til landsins, komu upp miklir
erfiðleikar. Dráttur varð á af-
hendingu, er leiddi til tafar á
flutningum, og er hér ekki
hægt að rekja alla þá fyrirhöfn
og umstang margra manna,
sem um þetta fjölluðu, en ár-
angurinn varð sá, að fyrstu
flutningarnir komust í ágúst
1943, túrbínan í september—
október og rafvélin í október-
lok, og jafnframt byrjuðu
flutningar frá Reykjavík aust-
ur, en það var atriði, sem við
álitum kvíðvænlegast, að fá þá
1 okt.—nóv., austur yfir Hellis-
heiði, en yfir Þingvelli var elcki
hægt að fara, vegna þess. að
brýr og vegbeygjur leyfðu það
ekki.
Þegar vélaflutningarnir fóru
fram 1936, við fyrsta virkjun-
arstigið, var þeim lokið 24. okt.,
og tveim dögum síðar varð
Hellisheiði ófær til þungaflutn-
inga, og stóð svo allari veturinn
til vors. Þá voru þyngstu
stykkin 13 tonn, nú 19.
En það rættist úr þessu.
Verkfræðingadeild ameríska
hersins hér veitti okkur alla
aðstoð, er reyndist mjög mik-
ilsverð, af þvi að herinn hefir
langtum hetri flutningatæki en
við, og reyndust þessir flutn-
ingar þó full-erfiðir. 1 einni
ferðinni^ fengu sumir bílstjór-
anna og aðstoðarmanna þeirra
ekki svefn eða hvíld í 36 klst.
samfleytt, því haldið var áfram
2 daga og nótt í milli, frá
Reykjavik, og þangað til kom-
ið var að Ljósafossi.
1 nóvember byrjaði uppsetn-
ing á túrbínu og var lokið á
aðalstykkjunum skömmu eftir
áramót, þannig, að hægt var
að koma við uppsetningu raf-
vélarinnar þar ofan á. Uppsetn-
ing hennar byrjaði fyrst i des-
ember, í stað þess, að í upphaf-
legu áætluninni, vorið 1942, var
talinn möguleiki á að hún gæti
hafizt í byrjun september.
Voru þá taldar líkur fyrir því,
að uppsetningartíminn þyrfti
ekki að vera nema 3 mánuðir.
svo að- í lok nóv. 1943 gæti
vélin orðið tilhúin. Eftir því
sem nú var komið, í des., mátti
því telja að vélin gæti orðið
tilbúin í lok febrúar, eða byrj-
un marz. Þetta hefir þó farið
á annan veg, svo sem kunnugt
er. Vcrkið vannst allt miklh
seinna en ráð hafði verið fyrir
gert. I
Orsakirnar til þess eru ýms-
ar. Þótt aðal-vélahlutarnir
kæmu á haustinu, voru ýmsir
hlutar, vírar og tæki, scm komu
ekki fyr en eftir áramót, hið
síðasta ekki fyr en í miðjum
apríl. Ekkert hefir misfarizt í
flutningum ])cssum, og getum
við verið þakldátir fyrir það.
Þegar hlöðin voru i vetur að
spyrja, hvernig gengi með upp-
setninguna, var aldrei hægt að
slcýra frá flutningunum, um
þá mátti ekkert segja. En auk
flutninganna má segja að gerð
rafmagnsvélarinnar, eða rafals-
ins, liafi valdið okkur talsverð-
um töfum. Rafall hefir tvo
hluti: vélarsátrið og segulpóla-
hjólið. Sátrið kom í 2 pörtum
aðeins, er vógu um 15 tonn
hvor. En segulhjólið kom í lið-
lega 2200 pörtum. Liggur það í
því, að hjólhringurinn er sam-
settur úr þetta mörgum stál-
plötum, sem raða þarf saman,
svo þær komi í réttan hring.
Nú er þvermál hringsins 5 m.,
en frávik frá réttum hring má
hvergi vera meira en hálfur
millimetri. Var það tafsamt
verk, þar sem auk þessa hring-
máls þurfti að gæta þess, að
hringurinn yrði jafn þungur á
alla vegu. Þegar hringnum var
raðað saman, og segulpólarnir
settir á hann utan, vegur hann
rúm 50 tonn. Segulpólarnir eru
44 talsins. Til samanburðar má
geta þess, að í sænsku vélunum
kom hjólið í minna en 50 pört-
um, og voru þar af segulpól-
arnir 40 talsins.
Eftir að lokið var við sam-
setningu segulhjólsins í lok
apríl, hafa einnig orðið tafir
við uppsetninguna, sem stafa
að miklu leyti af þeim erfiðleik-
um, sem eru á að framkvæma
slik verk á þessum tímum, og
virðist það ekki eingöngu vera
hér hjá okkur, þar sem erfitt
er að ná í hlutina, heldur einn-
ig virðást verksmiðjur í Ame-
ríku eiga erfitt með að ganga
svo frá smíði sinni til fulln-
ustu, sem á friðartíma væri.
Hinir amerísku menn, sem
staðið hafa fyrir uppsetning-
unni hér, hafa unnið verk sitt
af mikilli samvizkusemi og
með mikilli þrautseigju, við
liinar erfiðu kringumstæður.
Megum við vera þakklátir fyr-
ir vandvirkni þeirra, sem ein-
mitt við slík verk er svo mik-
ils um vert.
Þá þakkaði rafmagnsstjóri
förstjóra Eimskipafélags ís~
lands í New York, Jóni Guð-
brandssyni, sem var einn af
boðsgestum, ágæta aðstoð hans
og fyrirgreiðslu vegna flutning-
anna að vestan.
Að ræðu rafmagnsstjóra lok-
inni var gengið upp á stíflu-
garðinn og sáu gestirnir er vatni
var hlejqit í aðrennslispípuna og
einnig er vélasamstæðan var
sett af stað innan húss. Yélasam-
stæðan er mun stærri en hinar
tvær, sem fyrir voru.
Að þessu loknu var haldið til
Þingvalla og þar snæddur kveld-
verður. Var boðið þangað starfs-
liði sogsvirkjunarinnar. Var þar
nokkuð um ræður og flutti
borgarstjóri ávarp það er hér
fer á eftir:
Ræða borgarstjóra:
Mannvirki það, sem nú er
verið að ljúka, er lriuti af Sogs-
virkjuninni, sem er eign
Reykjavíkurbæjar. Ríkið hefir
þó styrkt bæjarfélagið til að
koma virkjuninni á, enda er
bæjarfélaginu skylt að lands-
lögum að selja þeim, er þess
geta notið, rafmagn frá virkj-
uninni. Gat og eftir lögunum
um virkjun Sogsins komið til
greina, að ríkið annaðist þá
viðbótarvirkjun, sem nú hefir
verið framkvæmd, en Reykja-
víkurhper ekki. Samkomulag
va um það við þáverandi
aí^klnumálaráðhcrra, ölaf
Thors, er virkjunin var ráðin
1941, að bærinn framkvæmdi
hana, og hefir framkvæmdin
síðan verið studd af ríkisvald-
inu eftir því, sem á hefir reynt,
þ. á m. með veiting rílds-
ábyrgðar fyrir nauðsynlegu
lánsfé, svo sem lög ráðgera, og
.veitti núverandi fjármálaráð-
herra ábyrgðina. Allh þessa fyr-
irgreiðslu þakka ég af bæjarfé-
lagsins hálfu.
Framkvæmd verksins hefir
mest mætt á rafmagnsstjóra,
Steingrími Jónssyni og aðstoð-
armönnum hans. Sigldi raf-
magnsstjóri m. a. í þessu skyni
til Bandaríkjanna haustið 1941
og dvaldi þar fram á árið 1942.
Framkvæmdir liér á landi hóf-
ust eigi fyrr en vorið 1943 og
hefir orðið lengri dráttur á
þeim en ráðgert var, en nú er
þeim að verða farsællega lokið.
Þegar Elliðaárstöðin byrjaði
1921 var afl hennar einungis
1000 kw.
Afl Elliðaárstöðvai’innar var
síðan smám saman aukið upp
í 3200 kw.
Er Ljósafoss-stöðin tók til
stai’fa 1937, bættust við 8800
kw.
Með virkjun þeirri, sem nú
er að verða lokið, bætast enn
við 5500 kw.
Ræður þá Rafmagnsveita
Reykjavíkur og Sogsvirkjunin,
sem á henni er byggð, yfir
samtals 17500 kw.
1 fljótu bragði ber e. t. v.
eigi mikið á hinni nýju virkj-
un, þegar að Ljósafossi er kom-
ið. Viðbótarvirkjunin er þó
annað mesta rafmagnsvirki, er
gert hefir verið hér á landi.
Enda hefir hún sjálf kostað h.
u. b. 6 millj. króna. Og í sam-
handi við hana hefir innan-
bæjarkei’fið í Reykjavík verið
aukið fyrir yfir 7 millj. króna.
Af kostnaðinum hafa 11,4
millj. verið teknar að láni og
er það fyrir milligöngu Lands-
bankans.
Mesta rafmagnsvirkjunin er
enn frumvirkjun Ljósafoss. —
Aðrar rafmagnsvirkjanir hér á
landi eru miklu minni.
Næst kemur Akureyri, sem
nú er að láta hæta 2700 kw.
við Laxárvirkjun sína og hefir
þá alls 4600 kw. og er það hlut-
fallslega mjög mikið, enda að
vei’ulegu leyti ætlað til hitunar.
Skeiðfossvirkjun þeirra Sigl-
firðinga er ekki nema 1600 kw.
Og afl Isafjarðarstöðvarinnar
verður eftir aukningu 900 kw.
Það er þvi ljóst, að nxiðað
við aðrar í’afmagnsstöðvar hér
á landi, er þessi 5500 kw. aukn-
ing á Ljósafoss-stöðinni mikið
mannvirki.
Aukningin er að vissu leyti
enn meiri en sýnist, því að sam-
tírnis henni er verið að ljúka
við Hitaveituna, sem er slílcur
hitagjafi, að samsvarar a. m. k.
30.000 kw., ef rafmagn hefði
þurft til framleiðslu þeirrar
orku.1
Þrátt fyrir þetta er Ijóst, að
rafmagnsviðbótin nú verður
eigi fullnægjandi nema tiltölu-
lega skamma hríð.
Rafmagnsskortur hefir verið
tilfinnanlegur síðustu ár. Or-
sakir hans verða eigi ralctar
hér. Rafmagnsstjóri hefir nokk
uð rakið ástæður fyrir drættin-
um á að hæta úr þessu. Drátt-
urinn hefir vissxxlega valdið
miklu tjóni og verið óþægileg-
ur, en þó sýnist þeim, er til
þekkja, að sumir hafi eigi sem
skyldi haft í hxxga þá erfiðleika,
er slíkum framkvæmdum
fylgja á stríðstímum. Þegar
raunar er merlcilegra að yfir-
leitt skuli unnt að ráðast í því-
líkar framkvæmdir, heldur en
þótt eitthvað gangi stirðlegar
en björtustu vonir standa til.
Hvað sem um það er, þá er
Ijóst, að brýn þörf er mjög
bráðlega á stórfelldri raforku-
aukningu fyrir Reykjavík og
þa landshluta, sem Sogsvirkj-
unin tekur til.
Nauðsyn þessa kemur þegar
af hinni sífelldu fjölgun íbúa
Reykjavíkur og aukningu
margs konar framkvæmda þar,