Morgunblaðið - 29.06.1957, Blaðsíða 12

12
MORCVNBT. 4Ð1Ð
Laugardagur 29. júní 1957
1

;%>(n-:ÍK)t^> í?i<.’i.rs '\is Hv ívtf
i'-.í'.l í/l Jc U’Í.V ji i-|(t»íl i'>
V.íö,-
y •. %

r rf-
ÁRIÐ 1891 kom út í Reykja-
vík „Norðurlandasaga" eftir
Pál Melsteð, sögukennara við
Menntaskólann (1812—1910),
en hann hafði áður skrifað ver
aldarsögu í 4 bindum, sem náði
nokkuð fram á 19. öld. Sögu-
stíll Páls sór sig í ættina til
fornar íslenzkrar sagnritunar
og minnir jafnvel á hinar
gömlu riddarasögur, sem voru
eitt hið vinsælasta lesefni al-
þýðu um langan aldur. Hann
hafði sérstaka iilðdáun á
Gustav Adolf Svíakonungi,
sem barðist I 30 ára stríðinu
og fer hér á eftir kafli úr „Norð
urlandasögu Páls, þar sem
lýst er athöfnum konungs í
Þýzkalandi.
NÚ er þar til að taka, er fyrr var
frá horfið, að siðabótarmenn
(prótestantar) á Þýzkalandi voru
nauðuglega staddir. Allir innlend
ir fyrirliðar þeirra, Friðrik af
Falz, Ernst af Mansfeld og Krist-
ján af Brúnsvik, höfðu beðið ó-
sigur fyrir katólskum mönnum
og hinn eini útlendi þjóðhöfðingi,
Kristján Danakonungur, er reynt
hafði að rétta hluta þeirra, beið
mikinn ósigur fyrir hinum kat-
ólska hershöfðingja Tilly (1626)
og varð að flýja burt af Þýzka-
landi heim í ríki sitt og þrem ár-
um seinna í Lybikufriðnum lofa
því, að slíta allan félagsskap við
bandamenn sina, og berjast
aldrei móti keisara eða katólsk-
um mönnum. Var nú eigi annað
sýnna, en að þrotin væru öll sund
fyrir siðabótarmönnum. En það
sannaðist hér sem oftar, að „þeg-
ar neyðin er stærst, þá er hjálp-
in næst“. Einmitt það sama ár
Hetjukonungur Svía
og orustur hans
inni var við faiii búið, og öiiu f/f/> p ÁL MELSTEÐ scignfræðing
andlegu frelsi lokið um stundar
sakir, bæði á Þýzkalandi og víð-
ar, nema því aðeins, að keisarans þess, að vér megum allir hittast á, bæði í Pommern, Meklenborg og
veldi og yfirgangi yrði einhevrj- j síðan til ævinlegs friðar og fagn-
ar skorður settar. Það var Gústav aðar. Ég kveð yður alla af hjarta,
Adolfs fagra köllun, að ráða bót
á slíkum vandræðum, og þeirri
köllun varð hann að fylgja. Fyr-
og vera má í síðasta sinni“.
Stjórnin heima í Svíþjóð var
falin á hendur 10 ráðherrum og
ir því sagði Axel Oxenstjerna:' Jóhanni Kasimir „falsgreifa". Því
„Konungurinn er knúinn til
þessa af voldugum anda, er eng-
inn fær í móti staðið“. Sá maður,
sem átti góðan þátt í því, að Gúst-
av Adolf gat nú snúizt við Þýzka
landsmálefnum, var Richelieu
kardínáli, er þá réð öllu á Frakk-
landi hjá Loðvíki konungi þrett-
ánda. Kardínáli óttaðist ofurvald
keisarans og vildi lægja í honum
drambið, þess vegna hafði hann
sætt Svíakonung við Pólverja,
skorað á hann til liðveizlu við
prótestanta og jafnvel lofað hon-
um fjárstyrk nokkrum. í annan
stað leiddi kardínáli þjóðhöfð-
ingjum á Þýzkalandi fyrir sjónir,
að ofríki keisarans og yfirgangur
Wallensteins hershöfðingja hans
væri með öllu óþolandi. Kom Ric
helieu svo sínum fortölum, að á
þingi í Regensborg 1630 varð
keisarinn að setja Wallenstein
frá hervöldum, því að ofsi hans
var meiri en svo, að nokkur gæti
undir risið. Afsetning Wallen-
steins kom Gústav Adolf í góðar
þarfir.
Þegar Gúsav Adólf hafði búizt
Gustav II. Adolf í orrustunni við Liitzen. Myndin sýnir hluta
af málverki eftir Jan Martzen de Jonghe, sem var málað 1636.
Það er í málverkasafni í Braunsehweig.
(1629), sem Kristján Danakon-
ungur varð að hætta öllum af-
skiptum af málum manna á
Þýzkalandi, samdi Gústav Adolf
vopnahlé við Pólverja, hafði þess
vegna lausar hendur, og gat nú
komið prótestöntum til liðs, og
hafði til þess nægar sakir: keis-
arinn hafði kúgað Danakonung
og lagt allt kapp á, að ná yfirráð-
um á Eystrasalti, og þá var Svía-
ríki hættan vís fyrr en síðar;
keisarinn hafði sent Pólverjum
lið móti Gústav Adolf, og sýnt
honum þá óvirðing, að vísa sendi
boða hans frá sáttafundinum í
Lýbekk, eins og áður er sagt. En
hér við bættist og, að siðabót-
svo um, sem honum þótti hlýða,
stefndi hann fjölmennan fund í
Stokkhólmi í maímánuði 1630, og
bar þar upp þetta trúarmálefni
og mælti enginn maður í gegn.
Hann tók guð til vitnis um það,
að hann legði eigi út í þenna'n ó-
frið að gamni sínu, heldur sakir
fjandskapar keisarans við sig, og
fyrir bænastað nauðstaddra trú-
arbræðra. Konungur talaði langt
erindi og snjallt, og að skilnaði
sagði hann: „Ég vil nú, áður en
ég skil við fósturjörð vora, fela
yður alla, sænskir menn, bæði þá
sem hér eru og annars staðar,
guði hinum allra hæzta á vald,
bæði til lífs og sálar, og æski
næst fór konungur af landi burt
og hafði einungis 13000 manna,
en það var einvalalið. Konungur
tók land á Jónsmessudegi (24.
júní 1630) í ey þeirri, er Usedom
heitir og jafnskjótt sem hann
steig fæti á land, féll' hann á
kné og baðst fyrir, en liðsmenn,
er heyrðu bænarorð hans, tár-
felldu. Konungur sá það og
mælti: „Grátið eigi vinir mínir,
hjartnæm bæn er hálfur sigur“.
Með slíku hugarfari tók Gústav
Adolf til starfa hjá Þýzkalandi.
Þá réð fyrir Pommern hertogi sá,
er Bugislás hét, gamall og barn-
laus og enginn styrjaldarmaður.
Keisarinn hafði að nokkru leyti
kastað eign sinni á landið, og
hafði setulið í flestum borgum,
bæði þar og víðar á Norður-
Þýzkalandi, allt að 40.000 manna.
Gústaf Adólf skoraði á hertog-
ann, að leyfa sér og mönnum sín-
um inngöngu í Stettin, aðseturs-
stað hertogans og höfuðborg
landsins. Hmrtoginn þoa-ði það
eigi þegar í stað, en varð þó und-
an að láta. Konungur settist í
borgina, víggirti hana rammlega,
og rak keisarans menn burt úr
landinu. Landsfólkið tók Svíum
vel, því að það hafði iilu vanizt
af keisarans mönnum, en Svíar
komu sem vinir þess og verndar-
menn, voru siðprúðir og sann-
gjarnir í öllum viðskiptum; urðu
því margir til að ganga í þjón-
ustu Svíakonungs. Helztu þjóð-
höfðingjar á Norður-Þýzkalandi,
kjörfurstinn af Brandenborg og
kjörfurstinn af Saxen, er báðir
voru prótestantar, voru tregir til
liðveizlu við konung, er hann
mæltist til hennar og þótt hann
væri kominn þeim til hjálpar.
Þar á móti var Magdeborg fús til
samvinnu við Svía, var það bæði
mikil borg og auðug og sjálfri sér
ráðandi.
Keisaranum þótti mikið undir
því komið, að borgin gæti engan
styrk veitt Svíum, og fyrir því
var Tilly, sem nú var orðinn æðst
ur höfðingi yfir liði keisarans,
eftir að Wallenstein lagði völdin
niður, sendur með óvígan her til
Magdeborgar. Settist Tilly um
borgina og sótti hana af míklum
ákafa. Borgarmenn beiddu Gúst-
af Adolf að hjálpa sér, og konung
ur var manna fúsastur til þess,
en af því að kjörfurstinn af Sax-
en var hinn ótryggasti, gat kon-
ungur eigi nað þangað nógu
snemma, en Tilly lagði borgina í
eyði (í maímánuði 1631) með svo
mikilii grimmd, að varla eru
dæmi til annars eins.
Eyðilegging Magdeborgar gerði
Svíakonungi mikið ógagn. Hann
missti þann styrk, er hann mótti
þaðan vænta, og sumir sögðu
jafnvel, að honum væri Um að
kenna, að borgin hefði verið lögð
í eyði, en slíkt var með öllu á-
stæðulaust. Kjörfurstinn af
Brandenborg, Georg Vilhjálmur,
vildi jafnvel segja skilið við
Gústaf Adolf, en konungur
neyddi hann til að ganga í lið
með sér og láta sig fá yfirráð
yfir helztu kastölum þar í landi.
Þvínæst hélt konungur vestur til
Elfar og bjóst um í bæ þeim, er
Werben heitir á vesturbakka ár-
innar, þar a móti, sem Havel
rennur í hana að austan, og víg-
girti þann stað rammlega. Eigi
var konungur liðmargur á þess-
um stað, varð hann að marg-
skipta því, að hafa herílokka til
varnar móti keisarans mönnum,
Brandenborg.
Þegar Tilly frétti, hvar Svía-
konungur var seztur að, gerði
hann xonungi heimsókn og hafði
ofurefli liðs, en konungur tók
svo á móti honum, að Tilly beið
réttilega. Var hér um tvennt aS
velja; annaðhvort að halda suð-
ur og austur inn í erfðalönd keis-
arans, ellegar suður og vestur á
Franken. Gústav Adolf valdi hina
síðarnefndu leiðina, til þess að
geta bjargað prótestöntum vestur
á Þýzkalandi, er mjög voru orðn-
ir aðþrengdir. Konungur lét kjör-
furstann af Saxen halda suður á
Böhmen og reka keisarans meim
þaðan: á Norður-Þýzkalandi lét
hann Jóhann Banér hafa her-
stjórn; en sjálfur hélt konungur
með meginherinn suöur um
Thyringaskóg ofan á Franken.
Vetur fór í hönd og veður spillt-
Gusíav H. Adolf tekur á móti sverði af himnum, þegar hann stígur
á land í Þýzkalandi. I baksýn er Stralsund. Þetta er hluti úr
koparstungu eftir Georg Köler.
hinn mesta skaða, og varð frá að ist; þó var konungur oftast á
hverfa við svo búið. Nú tóku
ýmsir þýzkir þjóðhöfðingjar að
ganga í lið með Svíakonungi, þar
á meðal landgreifinn af Hassen-
Kassel, og hertogarnir af Saxen-
Weimar, og var einn af þeim
Bernhard hertogi, er síðan varð
hinn frægasti maður.
Um sama leyti skoruðu keisar-
ans menn á kjörfurstann af Sax-
en að ganga í lið með sér, en hétu
ella afarkostum. Kjörfurstinn
færðist undan, og að vörmu spori
veður Tilly með sína menn inn í
landið og herjar það grimmilega.
Þá varð kjörfurstinn feginn að
leita Gústavs Adolfs. Voru þar
saman komnar hér um bil 33000
manna. Nú var haldið til Leipzig.
Þar hafði Tilly fylkt liði sínu á
hæð einni og beið Svía. Liðsmun-
ur var því nær enginn ,en keis-
arans menn stóðu betur að vígi
uppá hæðinni, en konungsliðið,
er sótti neðan að. Gústav Adolf
fylkti sínu liði í tvennu lagi,
stóðu Saxar sér og Svíar sér. Fyr-
ir Söxum var kjörfurstinn Jó-
hann Georg sjálfur og Arnheim,
hershöfðingi. Konungur var sjálf
ur í hægri fylkingararm sinna
manna, sem hann var jafnan van-
ur. Gústav Horn fyrir hinum
vinstri, en Lennart Thorstenson
stýrði fallbyssuliðinu. Nú hófst
hin nafnkunna Leipzigar orusta
7. sept. 1631, er lyktaði svo, að
Gústav Adolf vann sigur, en Tilly
flýði undan vestur á sveitir.
Þessi glæsilegi sigur hafði
margar og miklar afleiðingar:
veldi keisarans var stórum lam-
að, prótestöntum var borgið, og
Svíaríki mátti telja með stórveld-
um Norðurálfunnar. Frægðarorð
Gústavs Adolfs flaug út yfir lönd
og lýði. En nú var mest undir
því komið, að neyta sigursins
ferð, háði margar orustur og
hafði jafnan sigur, og tók hverja
borg af annarri, en hvar sem
hann kom, lofuðu allir hans her.
stjórn og mildi; hann fékk prót-
estöntum aftur þau völd og rétí.
indi í hendur, er katólskir menn
höfðu af þeim tekið. En þó kon.
ungur léti mótstöðumenn sína
gjalda sér drjúgan ferðakostnað.
þröngvaði hann aldrei trúarfrelsi
þeirra. Tilly dró lið að sér það
hann kunni vestan á Þýzkalandi
og hafðist við suður undir Dóná.
En Gústav Adolí fór vestur yfir
Rín, tók Mainz og rak burt það.
an hið spanska setulið, og lét her
inn taka þar hvíld nokkrar vik-
ur. Sjálfur dvaldizt hann um hríS
í Frankfurt, kom drottning han»
þangað og Axel Oxenstjerne,
ýmsir þjóðhöfðingjar og sendi.
herrar úr öllum áttum: var þá
vegur Gústavs Adolfs sem mest-
ur, og átti hann þá yfir að ráða
100.000 liðsmanna víðsvegar norð
an og vestan á Þýzkalandi
Hins vegar *korti þó eigi 4-
hyggjuefni; Frahkastjórn, sen*
átti að heita i sambandi við Gúst-
av Adolf og hafði lofað honum
fjárstyrk, sá nú ofsjónum yfir
sigursæld hans, og í annan staS
var Wallenstein tekinn að safna
liði í Böhmen til hjálpar við
keisarann.
Snemma um vorið 1639 lagðl
Gústav Adolf upp frá Mainz og
stefndi suður í land. Tilly fór
undan í flæmingi. Segir ekki aI
ferðum Gústavs Adolfs, fyrr en
hann kom að Lech. Það er allmik
ið vatnsfall og rennur norður i
Dóná vestarlega á Bajern. Þar
var Tilly fyrir austan Lech og
vildi verja- Svíakonungi austur
yfir. Þar var Tilly særður til ólíi-
is og dó litlu síðar, en Gúatav