Morgunblaðið - 07.04.1963, Blaðsíða 17

Sunnudagur 7. aprfl 1963
MORGUTSBL AÐIÐ
17
Múrarameistarafélag
Reykjavíkur 30 ára
— Afgeir Gunnars
Framíh. af hls. 6.
rædd öxi hafi aldrei verið til!
Mætti þá spyrja þá hina sömu
menn, hvort Skarphéðinn hafi
verið til því svo mjög voru þau
nátengd Skarphéðinn og öxin
hans, Rimmugýgur, að það sama
hlýtur yfir bæði að ganga. A.m.k.
vó hann með henni þau víg, sem
urðu að lokum til þess, að hann
var brenndur inni. Á ég þar fyrst
og fremst við það, er hann vó
Þráinn Sigfússon á Markarfljóti
og síðar son hans Höskuld Hvíta-
nesgoða, en það víg leiddi til
Njálsbrennu og var eitt af óhappa
verkum íslendingasagnanna. Auk
þess hafa erlendir fræðimenn
ekki aðeins viðurkennt tilveru
Rimmugýgjar, heldur jafnframt
birt myndir af henni eða eftir-
líkingar sbr. „Altnordische Waff-
enkunde" eftir H. Falk 1914.
Eins og áður segir er fyrst
minnzt á Rimmugýgi þegar Skarp
héðinn vegur Sigmund árið 979,
en þá mun Háðinn hafa verið um
það bil 23 ára skv. tímatali Njáls
sögu að dæma. Síðan fylgir öxin
Skarphéðni til dauðadags eða í
nærfellt 32 ár (Skarphéðinn er
fæddur ca. 956 og brenndur inni
árið 1011.) En þótt Skarphéðinn
brynni inni, var það hans síðasta
verk að bjarga Rimmugýgi frá
skemmdum. Hafði hann rekið
öxina í gaflaðið svo fast, að geng
ið hafði allt upp í miðjan fetann,
og var hún þessvegna ekki dign
uð. Siðan segir Njálssaga orðrétt:
Síðar var hann (Skarphéðinn)
borinn út og öxin. Hjalti (Skeggja
son) tók upp öxina og mælti:
„Þetta er fágætt vopn og munu
fáir bera rnega". Kári (Sólmund-
arson) mælti: „Sé ég mann til -
hver bera skal öxina. „Hver er
sá“. segir Hjalti. „Þorgeirr skor-
argeirr,“ segic Kári, „sá er ég
ætla nú mestan mann í þeirri ætt
vera“.
Kári var þarna sannspár sem
oftar, því að Þorgeir bar öxina,
er hann hefndi Njáls og sona
inn sýna þessar tilvitnanir úr
inn sýna þessar tilvitjanir úr
Njálssögu hvílíkt bákn þessi öxi
var, sem hefur réttilega verið
kölluð Rimmugýgur undanfarn
ar 10 aldir. En svo skeður það
furðulega, að hún hverfur úr
sögunni eftir að Þorgeir skora-
geirr taldi sig hafa hefnt fyrir
Njálsbrennu, líkt og atgeirinn
hans Gunnars, er Högni Gunnars
son vó síðast með honum. Virð-
ist ekki vera á hana minnzt svo
ég viti til fyrr en hún finnst í
Skálholti á dögum Eggerfcs Ólafs
sonar (1752-57).
Munu bæði þessi sögulegu
vopn atgeirinn og öxin Rimmugýg
ur hafa talizt svo óvenjuleg að
stærð og gæðum, að samtíma-
menn hafa viljað geyma þau á ör
uggum stað. Skömmu áður ( eða
um svipað leyti) og Eggert eignað
ist atgeirinn, samdi hann (ásamt
Bjarna Pálssyni) hina merku
ferðabók sína um ferðir þeirra
félaga um landið þvert 1752—
57. I 2. bindi úfcg. 1943 lýsir hann
m.a. Suðurlandi, Rangárvalla-
sýslu, Árnes- og Gullbringusýslu
Fjallar einn kaflinn þar um forn
leifar og er hann á þessa leið.
„D. Gömul vopn: í Skálholti
er geymd öxi, sem sagt er að sé
Rimmugýgur sú, er Skarphéð-
inn átti. Njálssaga segir frá hon
um, og annálar herma, að hann
hafi dáið 1010, en aðrar heimild
ir sýna, að hann muni hafa dáið
1004. Öxin er mjög eydd og ryð-
brunnin. Skaftið er úr rauð-
greni, járnslegið og 314 alin á
lengd. (Hér mun vera átt við
Hamborgaralin, er var 57,1 cm
svo skaftið hefur eftir því að
dæma verið 1,85 m eða þar um
bil. (atlhs. min).
Á Hlíðarenda eru geymd tvö
sverð og eitt spjót. Sverðin eru
að engu leyti merkileg. Þau eru
bæði jafnstór og brandarnir
(sverðsblöðin) ryðgaðir. Þeir eru
1Vz alin á lengd og tvegigja fingra
breiðir. Skaftið (handfangið) er
um fet á lengd (tveggja handá
vopn) og meðalkaflinn (hand-
fanigið) á öðru þeirra látúnssleg
inn, en klæddur skinni á hinu. í
*tað hjalts er beygt járn, fingurs
*ilt með hnöttóttum hnöppuin á
báðum endum. (Skv. þessari lýs
ingu virðast bæði sverðin vera
frá miðöldum, en ekki söguöld,
aths. mín).
Spjótið er eins og lsnsa í lag-
inu. Skaftið er 2% alin á lengd
(um það bil 1.50 m án fals og
blaðs) úr rauðgreni. Að neðan-
verðu er það járnslegið og neglt
í gegnum það. Sagt er, að spjót
þetta hafi fundist í Rauðaskriðu
við ræturnar á fjalli einu litlu,
er Dimon heitir, við Markarfljót.
Þar var barizt nálæigt árinu 1000
eins og Njálssaga hermir.“ —
Svo mörg voru þau orð hins
fjölhæfa náttúrufræðings Egg-
erts Ólafssonar, tekin beint úr
ferðabók hans, 2. útg. 1943, en
bókina samdi hann að fullu 1760
oig var hún síðar gefin út á mörg
um tungumálum auk íslenzku.
Hvað öxina snertir, sem Egg
ert er sagt að sé Rimmugýgur,
þá má vitanlega deila um það
eins oig allt milli himins og jarð
ar, enda þótt Eggert virðist trúa
því, að þetta hafi verið ein og
sama öxin. Er því ekki að neita,
að líkurnar eru miklar fyrir því
að þetta hafi einmitt verið sú
fágæta öxi, er Skarphéðin bar,
enda ber lýsingunni vel saman
við frásögn Njálu. 1 þessu sam-
bandi má geta þess, að í Árbók
hins ísl. fornleifafélags 1893 birt
ist grein um Rimmugýgi og fylg
ir henni nákvæm rnynd eða teikn
ing (uppdráttur) af öxinni. Er
þar kveðið svo á að „frummynd-
in“ hafi fundizt í teikningasafni
því, sem erfingjar Sigurðar mál
ara gáfu Forngrpasafninu (nú
Þjóðminjasafn fslands) að hon-
um látnum. Þá segir ennfremur,
að þessi teikning sé upprunalega
gerð af Steingrími biskup oig
hafi hann ritað eftirfarandi orð
á uppdráttinn, ( sjálft axarblað-
ið): „öxin Rémigia í naturlig
störrelse bortgiven til Justitsraad
Thorkelin den 31 Dec. 1804.“
Hér mun vera átt við Grím
Thorkelin f. 8. okt. 1829 í Höfn,
en hann lagði stund á fornfræði
o,g lét eftir sig mörg rit þarað
lútandi. Hann var lögfræðingur
að mennt, en hlaut að öðru leyti
mikinn frama, var t.d. sæmdur
jústizráðnafnbót 1794, etazráðs-
nafnbót 1810 og koreferenzráðnafn
bót 1828, én auk þess var hann
heiðursfélagi í Hinu ísl. bók-
menntafélagi 1818 ofl. félögum
og er þó fátt eitt talið af frama
þessa merka manns.
Sé umrædd teikning af öxinni at
huguð gaumgæfilega, kemur í
ljós, að hún (axarblaðið) er að-
eins um 8 þuml. (um 20 cm)
fyrir munn og þó stendur skrif-
að á mitt axarblað teikningarinn
ar, að hún sé gerð í réttri eða
eðlilegri stærð. Hér er auðsjá-
anlega blandað málum, því að
í greininni, sem fylgir teikning-
unni, stendur að öxin hafi verið
18 þuml. (um 46 cm) fyrir munn.
En jafnvel þótt maður fari hér
meðalveginn, þá sýnir þetta út-
af fyrir sig hvílíkt bákn þetta
vopn hefur verið. Á hinn bóginn
virðist 18 þumlunga lengd axar-
blaðsins ( þótt ótrúlegt sé) koma
betur heim við lýsingu og mál
Eggerts Ólafssonar á skaftinu í
Skálholti (1,85 m).
En nú vaknar sú spurning
hvernig á því standi, að Stein-
grímur biskup skuli hafa ritað á
teikninguna (mitt á axarblaðið)
að öxin sé teiknuð í réttri stærð
og þó er hún ekki nema um 8
þuml, eða 20 cm fyrir munn
eins og teikningin birtist í ár-
bókinni. Jú, á þessu getur verið
mjög einföld skýring. Letrið á
teikniragúnni er nefnilega svo ó-
eðlilega smágert, að það verður
vart lesið og því síður skrifað
með venjulegri karlmannshönd.
Bendir þá ekki allt til þess, að
prentmyndargerðarmaðurinn hafi
einfaldlega minnkað teikninguna
(oig þarmeð letrið á 'miðju axar
blaðsins) um - ca % eða jafn-
vel helming, til þess að hún
kæmist fyrir á bókarblaðinu.
Slikt er algengt nú til dags, án
þess að það sé sérstaklega tekið
fram, en í þessu tilfelli kemur
smæð rithandarinnar upp um allt
saman, að því er mér virðist.
Að vísu hafa margir dregið í
efa og það ekki að ástæðulausu,
að til hafi verið jafn ,tórar axir
og talið er í einni af íslendinga-
sögunum þ.e.a-s. ein forn alin
fyrir munn (um 46-47 cm), en
hvað mætti þá segja um öxi þá,
sém til er á þjóðminjasafninu,
er þau Friðrik og Agnes voru
hálshöggvin með? Hún er mun
stærri og hefi ég þó ekki heyrt
neinn halda því fram, að um-
ræddur böðull hafi haft meira
afl en almennt gerist, en hins
vegar var Skarphéðinn frægur
fyrir afl sitt og vigfimi, eins
og áður hefur verið tekið fram.
Svo ég snúi mér aftur að ár-
bókargreininni. Þá segir þar að
lokum: „Nú vita menn ekki hvað
orðið hefur síðan af öxi þessari,
en líklegt er að hún hafi brunn-
iff) í annað sinn — leturbreyting
oig athugasemd mín) með safni
Thorkelins 1807.“ En hvort sem
þessi tilgáta er rétt eður ei. þá
sýnir hún (ásamt því, sem vitað
er um afdrif atgeirsins) hvílíka
þörf þjóðin hafði fyrir mann eins
og Sigurð málara Og Forngripa
safn það, er hann stofnsetti árið
1863. Hefði slíkur maður lifað
fyrr með þjóð vorri, væru senni
lega bæði þessi vopn og • ótal
margt fleira vel geymt og eld-
tryggt á Þjóðminjasafni ísands.
Annars vil ég geta þess hér til
fróðleiks, ef það gæti orðið Þjóð
minjasafni okkar til fjörgunar
eða rannsóknarefnis, að ég hefi
það eftir greinargóðum núlifandi
manni, að öxin Rimmugýgur hafi
„komizt lífs af“ er safn Thorkel-
ins brann 1807 og sé nú geymd á
forngripasafni í Dresden í Aust-
ur-Þýzkalandi. Og ekki nóg með
það, heldur þyki hún þrátt fyrir
aldur sinn og allar svaðilfarirn
ar, bera af öllum vopnúm safns
ins. Hvemig væri nú aff réttlr
isl. affilar fengju úr þessu skor-
iff, bæði hvaff snertir atgeirinn og
öxina Rimmugýgi, og reyndu, ef
rétt reynist, aff endurheimta þessi
frægu íslenzku vopn, annað effa
hvorttveggja?
Varla getur það skaðað að
spyrjast fyrir um þau, því ekki
koma þau aftur til landsins sjálf
krafa frekar en handritin okkar
kærkomnu.
LOKAORÐ
Þar sem grein þessi er þegar
orðin æðilöng, væri mér nær að
hætta við svo búið, en þó dettur
mér í hug að bæta við einni bolla
leggingu, sem getur varla orðið
neinum að meini, en gæti þó ef
til vill orðið íhugunarefni þeim
sem til þess hafa verið kjörnir
eða ráðnr að fjalla um þessi
mál.
Enda þótt ég sé þegar búinn
að gera atgeirnum hans Gunn-
ars nokkur skil, finnst mér ó-
neitanlega forvitnilegt að lesa
lýsingu Eggerts Ólafssonar á
hinu lensulagða spjóti, er hann
sá á Hlíðarenda árið 1757 eða
þar um bil. Eins og menn m.una
sagir Eggert, að á Hlíðarenda séu
þá geymd tvö sverð og eitt spjót
Að hans áliti eru sverðin að engu
leyti merkileg, en þegar kemur
að spjótinu er eins og áhugi hans
vakni fyrir alvöru, enda finnst
honum mun meira til þess koma
en sverðanna - Oig hversvegna?
Jú það ætti að vera auðskilið
mál. Spjótið virðist greini-
lega vera frá söguöldinni, mjög
rammgjört og lensulagað, skaftið
járnslegið a.m.k. neðanvert og
svo langt að taka mátti hendi
til fals (2 og % Hamborgarlin
eða uim 1,50 m) Hafi falur
þess og fjöður (blaðið) verið í
einhverju samræmi við skaptið
oig lýsingar íslendingasagnanna
á slíkum höggspjótum, þá er
ekki óeðlilegt að reikna með því
að fjöðrin (blaðið) hafi verið um
það bil 1 og Vi forn alin a.m.k.
(ca. 60 cm) og falurinn þá varla
styttri en % forn alin (ca. 36 cm)
og vopnið allt því um 2,46 m á
lengd.
Sé þetta nálægt sanni, er þar
með komin lýsing á höggspjóti,
sem gæti vel átt við hugmynd
þá, sem Njálssaga gefur okkur
um atgeir Gunnars, en hann var
vitanlega ein tegund af högg-
spjóti, en hinar tvær voru kesjan-
og brynþvarinn. Og þegar við
lesum það í öðrum prentuðum
heimildum, að atgeir Gunnars
hafi skömmu síðar verið fluttur
frá Hlíðarenda og vestur í Dali
- og komizt þar í eigu Eggerts
Ólaíssonar, þá bendir orðið margt
HINN 18. marz 1933 var Múrara-
meistarafélag Reykjavíkur stofn
að, stofnendur félagsins voru 19
að tölu, en fyrstu stjórn þess
skipaði Kristinn Sigurðsson for-
maður, Jón Bergsteinsson, gjald
keri og Kjartan Ólafsson, ritari.
Þeir Kristinn og Kjartan eru
látnir. 1.
Félagið minntist afmælisins
með hófi í Leikhúskjallaranum,
föstudaginn 22 marz. Við það
tækifæri færði félagið Iðnskól-
anum í Reykjavík að gjö( 50 þús.
kr. til kaupa á tækjum til vænt-
Aðalfundur
félags bryta
MÁNUDAGINN 1. apríl hélt Fé-
lag bryta aðalfund sinn. Gefin
var skýrsla um starfsemi félags-
ins á liðnu ári, og gerð grein
fyrir fjárhag þess. A fundinum
fór fram kosning fulltrúa á Far-
mannasambandsþing og kosið í
trúnaðarmannaráð. Fráfarandi
félagsstjórn Var endurkjörin og
sjálfkjörin, þar sem ekki komu
aðrar tillögur fram en tillögur
frá kjörnefnd. Er stjórnin þann-
ig skipuð: Form. er Böðvar Stein
þórsson, Anton Líndal er gjald-
keri og Karl Sigurðsson ritari.
Varastjórn er skipuð Kára Hall-
dórssyni og Aðalsteini Guðjóns-
syni. Endurskoðandi er Helgi
Gíslason.
í félaginu eru allir starfandi
brytar á farþega- og farskipum
og er félagið aðili að Farmanna-
og fiskimannasambandi íslands.
Aðalfundurinn fól stjórn fé-
lagsins að vinna að því við rétta
aðila, að fá leiðréttingu á tiltekn
um ákvæðum laga nr. 50/1961
um bryta og matreiðslumenn á
skipum.
til þess, að hér sé um eitt og
hið sama vopn að ræða. Sé þessi
tilgáta ekki rétt, þá vaknar sú
spurning hversvegna Eggert hafi
verið sýnd öll gömul vopn á
Hlíðarenda nema atgeirinn, sem
heimamenn hefðu þá líklega átt
að hafa falið fyrir honum!?
Að vísu skipta þessar bollalegg
ingar litlu máli, en einhver
myndi láta sér detta í hug, að
heimsókn Eggerts að Hlíðarenda
hafi rumskað bæði við honum og
ráðsmönnum staðarins. Og hvort
sem það var afcgeir Gunnars, sem
Eggert sá á Hlíðarenda eða ekki
þá hljótum við að álykta, að það
hafi verið atgeir eða höggspjót,
sem hann fann þar og lýsti svo
nákvæmlega í ferðabók sinni.
Hitt hlyti þá að vera einkenni-
leg tilviljun, að annar afcgeir,
sjálfur atgeirinn hans Gunnars,
skuli vera kominn alla leið frá
Hlíðarenda og í eigu Eggerts
skönvmu eftir að hann lauk ferð
sinni um landið.
Þessi slitrótta grein er vitan-
anlegra verknámsdeildar múrara
nema við skólann, og veitti skóla
stjóri skólans, Þór Sandholt
gjöfinni móttöku.
Félagið er meðlimur í Lands-
sambandi iðnaðarmanna, Meist-
arasambandi byggingamanna,
Vinnuveitendasambandi íslands
og Húsfélagi iðnaðarmanna.
Núverandi stjórn félagsins
skipa:
Guðmundur St. Gíslason, for-
maður, Jón Bergsteinsson, vara-
formaður, Þórður Þórðarson, rit-
ari, Sigurður Helgason, vararit-
ari, Ólafur Pálsson, gjaldkeri.
Félag járniðnað-
armanna eignast
bókasafn
FÉLAG járniðnaðarmanna í
Reykjavík hefur nýlega komið
upp bókasafni fyrir meðlimi
sína.
í bókasafninu eru margskonar
bækur og tímarit varðandi flest-
ar greinar _málmiðnaðar og vél-
smíði, einnig rit um félagsmál
og sögu verkalýðshreyfingarinn-
ar. Tækniritin eru flest á norð-
urlandamálum, ensku og þýzku,
og í þeim er mikið af myndum
til skýringar.
Mikið er gefið út á Norður-
löndum og víðar af tækniritum
um málmiðnað og véltækni, og
mun félagið kappkosta að bóka-
safnið eignist slík rit jafnóðum
og þau koma út. Með því vill
félagið stuðla að fræðslu um
tækni og nýungar í greinum
málmiðnaðarins .Jafnframt mun
kappkostað að bókasafnið eign-
ist sem mest af ritum, innlendum
og erlendum, er snerta félags-
og verkalýðsmál.
Bókasafnið er í skrifstofu
Félags járniðnaðarmanna í hús-
eign þess að Skipholti 19, og
verffur opiff fyrir meðlimi félags-
ins á sunnudögum kl. 2 til 5
fyrst um sinn.
lega einigöngu skrifuð í þeim til
gangi að vekja menn til umhugs
unar um afdrif þessari. frægu og
fágætu vopna. Finn9t mér satt að
segja alltof lítið af því gert á
síðustu árum að leikmenn sem
lærðir riti eitthvað um þessi forn
leifamál- og íslendingasögurnar
virðast t.d. alls ekki véra á dag-
skrá hjá ungu kynslóðihni þessa
stundina. Er það illa farið og
ólíkt því sem var um og eftir
aldamót. Vafalaust á l.ið alkunna
tómlæti hér mikla sök að máli, -
en það er alls engin afsökun. ís-
lendingasögurnar og allt, er að
þeim lýtur eru ekkert einkamál
örfárra fræðimanna, heldur eign.
allrar þjóðarinnar.
Að lokum vænti ég þess fast-
lega, að hlutaðeigandi aðilar oig
þá ekki sízt háttvirfcur Þjóðminja
vörður taki þessar hugleiðingar
til rækilegrar athugunar eða láti
að minnsta kosti í ljós einhverja
skoðun á þessu atriði.
Reykjavík 1. apríl 1963,
Jóhann Bemhard