Morgunblaðið - 18.08.1963, Blaðsíða 15

Sunnuctagur 18. Sgúst 1963
MOOfíUNBLAÐIÐ
15
Skólakerfið veröur að breytast,
ef þjóðfélagið á ekki að standa í stað
— segir dr. Wolfgang Edelstein, sem
starfar að þjóðfélags- og skólavísindum
við Vísindastofnun Þýzkalands

Morgunblaðið hitti fyrir
skömmu að máli ungan ís-
lending, sem lengi hefur dval-
izt erlendis, og aðallega feng-
izt við kennslumál í Þýzka-
landi. Hann er dr. Wolfgang
Edelstein, sonur Heinz heitins
Edélsteins, tónlistarmanns.
Wolfgang varð stúdent við
Menntaskólann í Reykjavík
vorið 1949 og hélt þá utan til
náms.
— Hvert var haldið?
— Til Frakklands, þar sem ég
dvaldist næstu árin. Ég var við
háskólann í Grenoble í eitt ár og
önnur 4 við Sorbonne (Svarta-
skóla) í París. Ég lagði aðallega
stund á bókmenntir og málvís-
indi og lauk licencié es lettres-
prófi haustið 1953. Síðar réðst ég
sem kennari til Odenwald-skól-
ans í nágrenni Heidelbergs í
Þýzkalandi.
— Þettá er mjög þekktur og
umtalaður skóli. Fyrir hvað er
hann sérkennilegur?
ODENWALD: EINN RÓTTÆK-
ASTI TILRAUNASKÓLI
EVRÓPU
— Hann er líklega frægastur
fyrir að vera einn róttækasti til-
raunaskóli í Evrópu. Ég hef allt-
af haft mikinn áhuga á skólamál-
um og langaði til þess að kynn-
ast skólahaldi í tilraunaskóla af
eigin raun. Ég réð mig því að
Odenwald-skóla, þar sem ég vissi
að verið var að gera nýjar til-
raunir, áður óþekktar. Þá var
Kurt Zier skólastjóri þar. Skóla-
fyrirkomulaginu er ekki auðvelt
að lýsa í fáum orðum. Þarna er
sameinaður barna- unglinga- og
menntaskóli, svo að nemendur
geta verið þar við nám frá sex
ára aldri til tvítugsaldurs. Eitt
helzta einkenni skólans er hve
margþættur hann er. Þegar eftir
10 ára bekk er farið að skipa
börnum í hópa og námsgreinar
eftir áhuga, hæfileikum og námi.
einkum þó eftir 12 ára bekk. Um
alls konar skiptingu er að ræða,
í verknámsdeildir og bóknáms,
sem aftur skiptist eftir tungu-
málum o.s.frv. Eins konar gagn-
fræðapróf taka unglingarnir svo
sextán ára. Síðan einkennist nám
þeirra, sem halda áfram í lær-
dómsdeild, af kjörgreinum frem-
ur en skyldunámi. Námsskrá er
þá sett saman í samráði við kenn
ara og foreldra. Vissar skyldu-
námsgreinar eru óumflýjanlegar
en síðan velja nemendur sér fjór
ar kjörgreinar, sem skera úr um
eamsetningu stundatöflunnar.
Getur orðið allflókið að setja
eaman stundaskrár í slíkum
skóla. Síðan er námi í þessum
ákveðnu greinum haldið til
streitu allt til stúdentsprófs. En
nemendur verða að leggja stund
á a.m.k. eina grein í hugvísind-
um og eina í raunvísindum.
BREYTING A SKÓLASKIPAN
MJÖG AÐKALLANDI
— Hvað eru margir nemendur
1 skólanum?
v— Þeir hafa verið um 250.
•— Hvað kenndir þú við skól-
ann?
— Ég kenndi þarna latínu,
frönsku, ensku og félagsfræði, en
fékkst enn fremur við að leysa
ýmis skipulagsmál. Segja má, að
skólinn sé nú dæmi þess, hversu
breyta megi skólahaldi 1 nútíma-
horf, en það atriði er nú mjög til
athugunar í Þýzkalandi og raun-
ar víða í Evrópu. Þessar breyt-
ingar eru mjög nauðsynlegar mið
að við nýjar þjóðfélagsaðstæður.
Innra fyrirkomulag skólans er
nýjungakennt, en sýnir, hvaða
leið hægt er að fara. Lögð er t.d.
áherzla á að ræða við eldri nem-
endur a.m.k. um hugmynda- og
vísindavandamál nútimans. Minn
ir það á nútímaháskóla, þar sem
meira kapp er nú á það lagt að
kenna nemendum að hugsa, —
hugsa rökrænt, heldur en að
kunna að fletta upp í bókum ein-
vörðungu. Odenwald-skólinn
hefur vakið mikla athygli
kennslumanna um heim allan, og
fær hann margar heimsóknir er-
lendis frá hvaðanæva.
— Hvað varstu þarna lengi?
— Ég réð inig upphaflega til
tveggja ára, en þá var farið að
breyta meira til í samræmi við
fengna reynslu. Varð þá úr, að
ég yrði áfram við skólann enn
um skeið, til þess að vera með í
sló til. Svo fyrir tveimur árum
hætti Kurt Zier skólastjórn og
hafði áhuga á málinu, svo að ég
segja má, að hafi verið mjög mik
endurskipulagningunni. sem
hélt til íslands. Þá tók þáverandi
námsstjóri við skólastjórastarf-
inu, en ég var ráðinn námsstjóri
og hef gegnt þeirri stöðu, þar til
nú um páskana.
— Hvað tók þá við?
— Vegna reynslu minnar við
skólann og af öðrUm ástæðum,
var ég beðinn um að taka að mér
nýtt starf við Vísindastofnun
Þýzkalands (Max Planck Gesell-
schaft) í Vestur Berlín.
NÝ STOFNUN: NÝJAR
VÍSINDAGREINAR
— Hvað geturðu sagt mér um
þá stofnun?
— Max Planck Gesellschaft,
eða Vísindastofnun Þýzkalands,
hefur vísindastofnanir, rannsókn
arstofur o.fl. um allt Þýzkaland.
Þar er fengizt við nýjar vísinda-
greinar og þau mál innan hefð-
bundinna vísinda, sem eru ný af
nálinni eða orðin efst á baugi.
Þar eru menn þjálfaðir til nýrra
rannsókna, og til þess að taka að
sér ný vísindaleg störf, þar sem
lítil reynsla eða þekking er fyrir
hendi.
— Hvaða greinar eru það t.d.?
«— Nefna má kjarneðlisfræði,
vinnuvísindafræði, hátternis-
fræði dýra, dýrasálfræði líffræði,
erfðaefnafræði os.frv. Allt eru
þetta greinar, sem hugir vísinda-
manna beinast mjög að um þess-
ar mundir. Þar eru ný og áður
gersamlega óþekkt viðhorf að
myndast.
ÞJÓÐFÉLAGIÐ í HÆTTU
— Við hvaða grein verður þitt
starf bundið?
— Vísindastofnunin er nú að
koma á fót nýrri rannsóknar-
stofnun í þjóðfélags- og skólavís-
indum, sem á að fjalla um sam-
bandið milli félagshátta, efna-
hags og skólaskipunar. Skóla-
kerfið hefur staðið í stað, meðan
þjóðfélaginu fleygir fram að öðru
leyti og allir hættir þess breytast
óðfluga. Eitt mesta vandamál
þróaðra þjóðfélaga er tvímæla-
laust það að haga skólaháttum
sínum þannig, að þeir samsvari
kröfum þjóðfélagsins til mennt-
unar þegnanna. Þekking manna
á þjóðfélaginu og „lögmálum“
þess er að leiða í ljós mjög náið
samband milli þróunarstigs þjóð
félagsins, afkastagetu og fram-
leíðni annars vegar, og mennta-
gæða borgaranna hins vegar.
Samfara þessu hefur komið á
daginn, að afköst skólanna
sjálfra nú standa í mótsögn við
þarfir þjóðfélagsins. Bæði er
innihald menntunarinnar sjálfr-
ar að mörgu leyti orðið úrelt,
svo og menntunarformið, en eink
um geta skólarnir ekki eftir nú-
verandi fyrirkomulagi menntað
nándar nærri nógu marga menn
til þess að fylgjast með þróuninni
og hafa að einhverju leyti stjórn
á henni. Hættan er sú, að þjóðfé-
lagið sjálft fari að standa í stað.
Þannjg hefur til dæmis verið
reiknað út nýlega, að með nú-
verandi skipulagi skólahátta í
Þýzkalandi muni vanta rúmlega
100 þúsundir kennara árið 1970.
En þá horfir illa fyrir starfsundir
búningi næstu kynslóðar á eftir.
Svipaða sögu er að segja um öll
iðnvæddu löndin. Menntunin
sjálf er orðin framleiðsluþáttur
sem ekki má líta framhjá án þess
að stefna þjóðfélaginu í hættu.
NÝRRA ÞEKKINGARGREINA
ER ÞÖRF
Við búum nú við nýja og
flókna þjóðfélagshætti, og þá er
ekki einvörðungu þörf á fram-
leiðsluhæfum og stjórnfróðum
einstaklingum, heldur verður að
leggja áherzlu á pólitískan þroska
allra þegnanna. Nauðsynleg-
an undirbúning undir lífið, þetta
flókna nútímalif, þarf hver borg-
ari að geta öðlazt í skólunum.
Heimilin valda honum ekki nú
orðið, eins og fyrrum, þegar börn
in uxu inn í hugarheim og starfs-
hætti foreldranna. Sá undirbún-
ingur yrði að vera bæði hagfræði
legs, lögfræðilegs, uppeldisfræði
legs og sálfræðilegs eðlis. Nú-
tímamaðurinn þarf að vera und-
ir það búinn, þegar hann heldur
út í lífið á eigin spýtur, að mæta
hvers kyns upplýsinga- og á-
róðursgögnum þjóðfélagsins; út-
varpi, blöðum, tímaritum, bók-
um, sjónvarpi, kvikmyndum, alls
konar áróðri, auglýsingum o.s.
frv. Hann verður að vita hvernig
bregðast á við þeim. Áróðurs-
tækninni hefur fleygt hraðar
fram en menntuninni, svo að
heilbrigð gagnrýni einstaklings-
ins er ekki nægilega traust.
Þjálfa þarf rökrétta hugsun í
skólum, kenna mönum að þroska
með sér krítisk sjónarmið, —
heilbrigða gagnrýni. Á þessu
sviði er að verða breyting í
vestrinu — en minna hefur borið
á því í skólafyrirkomulagi aust-
urveldanna. Þessu skylt, og
raunar sama vandamálið, er það,
hvernig verja skal tómstundum,
haga heimilisháttum, ala upp
börn o.s.frv. Rót vandamálsins
felst í því, að skólar í V-Evrópu
hafa risið upp í staðföstum þjóð-
félögum, en þjóðfélög okkar í
dag einkennast af sívaxandi þró-
unarhraða. Reiknað hefur verið
út, að þekkingarmagn vísind-
anna í heild hefur tvöfaldazt á
undanförnum tólf árum. Þar áð-
ur tvöfaldaðist það á 30 árum.
Það er að verða eitt af meiri
háttar vandamálum hvers vísinda
manns á vorum dögum, hvernig
hann fái fylgzt nokkurn veginn
með öllu því, sem er að gerast í
hans eigin vísindagreiri, hvað þá
í öðrum greinum. Ef þessi þróun
heldur áfram, sem allar horfur
eru á, er auðsætt, að gagngerðrar
byltingar þarf við í skólaháttum,
ef ekki á svo að fara, að allt sé
úrelt, sem í þeim er kennt, áður
en það er lært. Auðsætt er, að
fara verður nýjar götur í vali
námsefnis í kennsluháttum, í
skipulagi námsgreina og skóla-
haldsins alls, ef svara á til nútíð-
ar- og framtíðarvandamála frem
ur en þátíðar. '
SAMRÆMIR STARFIÐ
— Er þá ætlunin, að stofnunin
sem þú starfar við, kanni þessi
mál og geri tillögur til úrbóta?
Já. Efnahags- og framfara-
stofnunin (OECD) fæst við at-
hugun á þessum málum og er
m.a. persónulegt samstarf við
Max Planck Institut í þessum
efnum. Stofnunin verður í Vest-
ur-Berlín, og þar verður unnið
af kappi að skýrslusöfnun, rann-
sóknum og tillögum til endur-
nýjunar þýzka skólakerfisins.
Þar vinna uppeldis- og sálfræð-
ingar, hagfræðingar, lögfræðing-
ar, skipulagsfræðingar, tölfræð-
ingar þjóðfélagsfræðingar o.s.
frv. Menn þessir munu svo
vinna saman að hverju máli, en
ekki hver aðili út af fyrir sig.
— Hvert verður þitt sérstaka
starf?^
— Ég á að fást við að sam-
ræma starf sérfræðinganna,
skipuleggja starfsaðferðir, vinna
að verkefnavali o.s.frv. Að und-
anförnu hef ég ferðazt milli há-
skóla í V-Þýzkalandi og kynnt
mér, hvað þeir hafa rannsakað
á þessu sviði. Eiginlega er enn
verið að leggja grunninn að starf
inu í Berlin og semja drög að
rannsóknaráætlunum. Á þessu
sviði er geysimikið órannsakað,
svo sem áhrif umhverfisins (fé-
lagslegs og menntunarlegs), for-
eldra og kennara á námsgetu
nemenda, og hvern þátt einstak-
ar námsgreinar eiga í námsþoli
nemandanna. Þetta síðastnefnda
getur verið mjög mismunandi.
T.d. hefur ákaflega há hlutfalls-
tala þeirra, sem komast ekki upp
úr framhaldsskóla, fallið á .lat-
ínu. Og sumir kunna að efast um
hve réttlátt eða nytsamt það er.
Aðeins tveir þriðju þeirra, sem
komast upp í framhaldsskóla, ná
námslokum. Það mætti rann-
saka fjárfestingarhliðina á þess-
um hlutfallstölum!
ÁSTANDIÐ Á ÍSLANDI
— Viltu nokkuð segja um á-
standið á íslandi í þessum efn-
um?
— Þótt hér gegni að ýmsu
leyti öðru máli — skólakerfið
ekki eins lokað milli námsstiga
— þá mun sönnu nær, að náms-
fyrirkomulag í framhaldsskólúm
a.m.k. skorti enn ýmislegt til
þess að samsvara menntunarkröf
um nútímans. Jóhann Hannesson
skólameistari á Laugarvatni,
hefur raunar lýst þessu hér í
Morgunblaðinu fyrir skömmu.
Gylfi Þ. Gíslason, menntamála-
ráðherra, hélt um daginn ágæta
ræðu á fundi menntamálaráð-
herra Norðurlanda. Þar lýsir
hann möguleikum smáu þjóðfé-
laganna í dag. Þó er ég á öðru
máli en hann um það, að skyn-
semin sé verkefni stóru þjóðfé-
laganna, en hin smáu eigi að
leggja til ímyndunaraflið eða
hugmyndaflugið. Framtíðin felst
einmitt í því að sameina þetta
tvennt, og þar eiga smáþjóðfé-
lögin hægara um vik en þau
stóru ,þar sem allar breytingar
þarfnast gífurlegrar fjárfesting-
ar og býltingar á íélagskerfum.
Mætti raunar segja, að í þjóð-
félagi, sem er eins smátt og hið
íslenzka, þurfi hver maður helzt
að vera tveggja manna maki, til
þess að það geti lifað við mann-
sæmandi þjóðfélagshætti. eins og
kröfurnar eru nú og verða í
framtíðinni. Hér ríður á skóla- •
kerfinu, jafnvel meira en á
nokkru öðru ,því að skólakerfið
er drög nútímans að framtíðinni.
Það þarf að hugsa minnst eina
kynslóð fram í tímann!
MÖRGU ÁBÓTAVANT í SKÓLA
MÁLUM HÉR — EKKI NEYZLA
HELDUR FJÁRFESTING
— Hverju er helzt ábótavant
hér?
—- Allt of mikið bóknám, en
of lítið raunnám, bæði í náttúru-
vísindum og félagsvísindum. Fé-
lagsvísindanám vantar að alltof
miklu leyti á framhaldsstiginu,
og verknám og starfsnám innan
almennu skólanna er ekki nóg.
Skortur er á fjölbreytni í námi
(vantar kjörnám), einkum við
undirbúning háskólamenntunar.
Hér er við ofurefli skyldubund-
ins tungumálanáms að etja, og
fylgir því m.a. ósyeigjanleiki
stundaskrárinnar. Aukna fjöl-
breytni vantar í kennslutilhögun
og meiri áherzlu mætti leggja á
kennslufræðinám framhaldsskóla
kennara. Aftur á móti ríkir hér
mikill áhugi á nýbreytni í þess-
um málum öllum. Kennarastétt-
in (og fræðslumálastjórnin) virð
ist skilningsrík á vandamálin og
opin fyrir úrbótum á kerfinu,
svo að ég er allbjartsýnn á fram-
vindu þessara mála hér, enda
þótt skipulagsmál á íslandi
hljóti að kosta töluvert fé, en
þetta er ekki neyzla, heldur fjár-
festing. Þess má geta, að í þjóð-
hagsskýrslunni, sem yfirleitt er
til fyrirmyndar, er ekki talað
um skólahald sem framleiðslu-
þátt, nema í sambandi við skóla-
byggingar. Væri ekki úr vegi
að rannsaka afkastagetu þjóðfé-
lagsins frá sjónarmiði bættrar
aðstöðu í skólaskipun þjóðarinn-
ar.
KARLAMAGNÚS KEISARI:
MAGNA CUM LAUDE
Jæja, svo að við förum nú
út í aðra sálma: Laukst þú ekki
doktorsprófi á dögunum?
— Jú, vorið 1962 varði ég
doktorsritgerð við háskólann 1
Heidelberg. Hafði ég unnið að
henni meðfram vinnu í Oden-
wald-skóla.
— Um hvað fjallaði hún?
—- Um heimsmynd og uppeld-
isskipan á Karlungatímabilinu.
Þetta voru aðallega athuganir á
bréfum og skjölum Karlamagnús
ar keisara, jarla hans, biskupa,
ábóta og annarra lærðra manna,
en einkum Alkuins, „mennta-
málaráðherra" keisarans.
— Aukagreinar?
— Latína og uppeldisfræði.
— Og einkunnin?
— Magna cum laude.
—“O0o—
— Hefurðu brugðið þér austur
fyrir járntjald?
— Eg hef nokkrum sinnum
farið til A-Þýzkalands og setið
hef ég þing á vegum Uppeldis-
máladeildar UNESCO í Prag, en
þar voru saman komnir fulltrúar
frá Vesturlöndum, kommúnista-
ríkjunum og hinum svonefndu
þróunarlöndum. Þingið fjallaði
um skólaskipan og skyld mál.
—- Var mikill skoðanamunur?
f SKÓLAMÁLUM ER BYLTING
í VESTRI EN ÍHALDSSEMI
í AUSTRI
— Það kom í ljós, að skóla- og
menntamenn í austurblökkinni
vildu margt af okkur læra, þótt
þeir væru. nokkuð bundnir eídri
hugmyndum sinum í fyrstu. Það
var eins og byltingin væri frem-
ur að eiga sér stað i \estrinu en
austrmu. íhaldssemi er mikil 1
Frumh. a bU. 22