Morgunblaðið - 07.01.1964, Blaðsíða 8

8
IIlORGUNBltÐIÐ
Þriðjudagur 7. ján. 1964
FiSKVEIDISAGA FÆREYINGA
1 Erlendur Patursson:
Fiskiveiði — Fiskimenn
I—II, 567 bls.
Tórshavn 1962.
I.
MÖRGUM hættir við að líta á
alla hluti sem sjálfsagða, hvort
sem þeir eiga sér skamma for-
sögu eða langa, hvort sem þeir
hafa komið eins og af sjálfu sér
eða að baki þeim er mikil saga,
runnin undan þjóðfélagsbreyt-
ingum, mikluim átökum og fórn-
um, stundum einnar stéttar, —
stundum heillar þjóðar. — í>egar
útvarpið flytur okkur í hádeginu
fregnir af síldaraflanum nóttina
fyrir, þá er fjarri okkur að leiða
hug að því, hvernig það er í
rauninni til komið, að þjóðin á
skip, sem fiska síld eða þorsk,
eða skip, sem flytja vaminginn
heim og heiman. Okkur finnst
þetta jafnsjálfsagt og nótt fylgir
degi. En svo fjarstæðukennt sem
það er að líta eingöngu til lið-
innar tíðar, muna einungis dag-
inn í dag eða skyggnast aðeins
yfir eyktarskil miðnætur-
bilsins í eftirvæntingu þess,
hvað útvarpsþulurinn segi okk-
ur á morgun um síldaraflann,
svo er það öldungis víst, að
engri þjóð famast vel tii fram-
búðar, sem er skynsljó á þann
jarðveg, sem hún er sprottin úr.
Þessa stundina hvarflar þetta
að mér sökum þess, að ég var
að ljúka við að lesa alimikið
rit eftir Erlend Patursson lög-
þingsmann og núverandi sjávar-
útvegsmálaráðherra Færeyinga.
Hann nefnir þetta rit sitt: „Fiski-
veiði — Fiskimenn". >að nær
yfir tímabilið 1850—1939, og er
í raun réttri fiskveiðisaga Fær-
eyinga.
Þegar saga Erlends hefst, eru
Færeyingar lítið fleiri en Hafn-
firðingar eru í dag, en hafa á
þessu tímabili nær því fimm-
faldast. Markmið Erlends með
þessu riti er að leiða lesandann
í sannleika um þjð, hvernig slíkt
mátti verða, að nú eru fimm
Færeyingar á móti hverjum
einum 1850, og að þeir búa, þrátt
fyrir allt, jafnvel að sínu og
raun sannar, og eiga orðið tog-
ara, útvarp og Volkswagen rétt
eins og við. — Ég fæ ekki betur
séð en Erlendi hafi tekizt ágæt-
lega að varpa ljósi á þá lærdóms
ríku atburði — og atvikasögu
sem hann er að kynna. Hann
leiðir lesandann ætíð á þá sjón-
arhóla, er ávinningsmest er að
skimast um af til skilnings á
lífi og starfi Færeyinga það
tímabil, sem i raun og sann
allt hefur gerzt, er mest varðar
þá í dag sem þjóð.
Þegar ég ber rit Erlends sam-
an við sams konar rit önnur á
Norðurlöndum, t.d. „Svenska
Vastkustfiskama" eftir dr. Olof
Hasslöf dosent við Stokkhólms-
háskóla eða „Fiskarsoga for
Sogn og Fjordene“, er jafnsnjall-
ir menn rituðu og Bemhard
Færöyvik og dr. Sven Runn-
ström, svo að ég nefni eitthvað
af betra taginu, þá þarf Erlend-
ur síður en svo að bera kinn-
roða fyrir framlag sitt til kynna
á færeyskri atvinnusögu. Ég
held, að óþarft sé að láta sér
sjást yfir það, að rit Erlends
tekur þeim fyrrnefndu fram að
flestu leyti, og vil ég þó síð-
ur en svo gera lítið úr skrifum
þeirra Hasslöfs, Færöyviks og
Runnströms.
Áður en vikið er lítillega að
efni „Fiskiveiðar — Fiskimenn“
er ekki úr vegi að athuga vinnu-
brögð Erlends Paturssonar að
því er þetta rit snertir. Hann er
hagfræðingur að mennt, og ber
bók hans þess ljós merki, en
hann virðist jafnframt gæddur
hæfileikum sagnfræðings og
skynjar vel þá staðreynd, að
sagnfræðin fer nú um aðra ála
en fyrir aldarfjórðungi, svo að
ekki sé lengra um öxl litið. —
Þegar sagnfræðirit Arnold J.
Toynbee’s (A Study of History)
kom út á árunum 1934, 1939 og
1954 vakti það mikla athygli víða
um heim, þótt sagnfræðingar á
Norðurlöndum færu lítt í slóð
hans, enda var söguskoðun Toyn-
bec’s mjög umdeild. En í síð-
asta bindi þessa verks (því XII.),
sem út kom 1961 og nefnist
„Reconsideration“, fellur Toyn-
bee frá mörgum fyrri kenning-
um sínum, eins og nafnið gefur
til kynna. Þess munu fá dæmi,
að höfundur gagnrýni sjálfan sig
svo harkalega sem Toynbee ger-
ir, en fæstir munu telja hann
setja ofan við það, heldur vaxi
hann af hreinskilni sinni og ein-
lægni. Toynbee viðurkennir, að
sagnfræðingar nútímans verði
að taka tillit til fjölmargra sjón-
armiða, sem fyrir þrjátíu árum
voru ekki talin snerta hinn al-
menna sagnfræðiramma né skýr
ingarkerfi. — En þvi get ég
þessa í sambandi við rit Erlends,
að hann gengur til verks eins og
heiðarlegum og óhlutdrægum
sagnfræðingi sæmir, skynjar fyr-
irvaf og uppistöðu sögu sinnar í
ljósi samvirkra þjóðfélagsbreyt-
inga.
íslendingar vita, að Erlendur
Patursson hefur um nokkurt
skeið haft forustu I sjálfstjórn-
arbaráttu Færeyinga og af þeim
sökum átt í gráum leik við Dani,
og því mætti kannski ætla, að
túlkun hans í fiskveiðisögunni
væri lituð Dönum í óhag og
þeim til hnjóðs. En ég fæ ekki
séð, að hann láti tilfinningahita
né hlutdrægni villa um fyrir sér.
Öll er heimildakönnun hans
frumrannsókn, hann leggur
skjölin á borðið fyrir okkur eða
rekur efni þeirra með þeim
hætti, að aldrei vaknar grunur
um, að hann vilji annað hafa en
það, sem er satt og rétt.
Rit Erlends er mjög snið-
hreint, bygging þess vottar um
kunnáttu og glöggskyggni, rétt
eins og hér fjallaði um maður,
sem hefði mikla æfingu í að
fást við sagnfræðiefni. Hér við
bætist svo þekking hans í hag-
fræði, er óneitanlega gerir hon-
um kleift að skýra þverskurð
sögunnar svo ljóslega, að lesand-
anum á að vera hægara en ella
að meta efni hennar og gildi. Þá
er sá kostur ekki síztur við
þetta rit, að í því finnast ekki
óþarfar umbúðir, heldur strípað-
ur kjarninn með nauðsynlegum
samrunatengslum svo að af verð
ur heilsteypt saga.
n.
Á sama tíma og Vestfirðingar
og Norðlendingar veiða hákarl,
svo að ekki skorti Ijósmeti á
luktirnar á Kóngsins nýja torgi
né Ráðhústorgi í Kaupmanna-
höfn, situr öll færeyska þjóðin
við að prjóna peysur og sokka.
Peysurnar eru hennar hálfa líf,
annars ekkert kaffitár, engin
sykurlús, ekkert mjölhár út á
pottinn. Færeyingar eiga að vísu
2000 báta, flestir ósköp litlar
fleytur. Jafnframt peysuprjón-
inu er setið við að spinna línu
á snældu, slá til öngul og koma
vaðsteini í vött, svo að annað
slagið sé hægt að færa á borð
blautan fisk eins og til hátíða-
brigða frá skerpikjöti, fugli og
grind. — Á árunum 1840—50 er
útflutningsandvirði færeysku
peysanna 50% af heildarútflutn-
ingnum, en fiskafurðir einungis
40%. 1 ljósi þessara hundraðs-
talna verður auðskildari gamall
færeyskur málsháttur: „Ikki er
tað gott at hava hjallin á sjón-
um“. Það er inn í þennan heim,
sem við skyggnumst í fylgd með
Erlendi Patursson í upphafi bók-
ar hans. — í tveim fyrstu köfl-
unum styðst hann sýnilega mik-
ið við hið ágæta rit Robert Joen-
sens í Klakksvík: „Útróður 1845
—1945“ og að nokkru leyti við
bók Svabos: „Indberetninger fra
en Reise i Færöe 1781 og 1782“,
en það rit hefur svipað gildi fyr-
ir Færeyinga og ferðabók Ola-
viusar fyrir okkur. En sá var
munurinn, að ferðabók Olavius-
ar var gefin út jafnskjótt og
handritið að henni var tilbúið,
en bók Svabos var fyrst prent-
uð 1959. Því má skjóta hér að
til gamans, að í riti Svabos eru
skýringarteikningar eftir íslend-
ing, séra Sæmund Hólm á Helga-
felli.
Sennilega verður aldrei fram
úr því ráðið, að hve miklu leyti
Erlendur Patursson.
lóðin átti þát,t í því, að íslend-
ingum vegnaði ekki verr en
raun varð á, þegar verst gegndi
fyrir þeim, sökum ills árferðis,
náttúruhamfara og verzlunar-
fjötra. En fullyrða má, að fisk-
markaðurinn, sem þeim opnast í
Bretlandi þegar á 15. öld hefði
orðið þeim gagnsmærri, ef lukk-
an eða guð hefði ekki fært íslend
ingum þetta veiðafæri upp í
hendurnar, sennilega frernur fyr
ir tilstilli Flandrara en Breta.
Og víst er það, að við hér á
útskerinu höfðum haft gagn af
þessu fiskigæfa veiðarfæri a. m.
k. í 60 ár, áður en Norðmenn
komust í kynni við það og hér
hefur það verið notað í 360 ár,
áður en Færeyingar fá pata af
að það er til. En það er einmitt
þetta veiðarfæri, sem ræður
miklu meira um farsæld okkar
á miðöldum og hörmingartímum
einokunarverzlunar en menn
hafa ætlað eða komið auga á.
Kannski er það fyrst og fremst
lóðinni að þakka, að öll þjóðin
situr ekki við að prjóna peysur
og sokka um 1850 eins og þá
var hlutskipti Færeyinga. Það
þarf ekki skarpskyggni til þess
að átta sig á því, að það er meiri
veiðivon á 120 eða 240 öngla,
sem kannski er .fleygt tvívegis
eða þrívegis í sjóinn samdægurs
en 2—18 öngla, þótt þeim sé
brákað myrkranna á milli. Við
þurfum ekki annað en þræða
landshlutasögu okkar til þess að
komast að raun um, að í tvö
horn skiptir, þar sem lóðin er
notuð eða handfærið.
Var það fyrir tilviljun eða
handleiðslu forsjónarinnar, að
skútu Skúla landfógeta bar af
leið haustið 1752 og lenti við
Sunnmæri en ekki í Kaupmanna
höfn? Sennilega má einu gilda,
hvort heldur var, en öllu máli
skipti, að hann hafði með sér
út til íslands frá Sunnmæring-
um tvo þorskanetastúfa, vafa-
laust dýrmætustu gripina, sem
Skúli færði löndum sínum á
langri ævi. Síðan getum við rað-
að spurningum í sambandi við
komu þessara netastúfa til lands
ins. M. a. getum við spurt: Hefðu
ekki fleiri komizt á vergang og
hefðu ekki fleiri dáið úr ófeiti,
ef ekki hefðu verið þorskanet í
sjó í Hafnarfirði, við Stapa og í
Njarðvíkum á Móðuharðindaár-
unum? — En nú segir ef til vill
einhver, að mig sé farið að bera
af leið engu síður en skútuna
hans Skúla, en ég held þó að
enn horfi rétt, því að fiskveiði-
saga Færeyinga, eftir að hún
tekur að rísa, verður hvorki
skýrð né skilin nema með ná-
inni hliðsjón af þróun ísl. at-
vinnulífs.
m.
Plöyen amtmaður varð Fær-
eyingum svipuð stoð og Skúli
landfógeti okkur íslendingum.
Ferð Plöyens til Hjaltlands
1839 varð með vissum hætti upp-
haf að færeyskri endurreisn. í
þeirri ferð kynntist hann og
Færeyingarnir, sem með honum
voru, fyrst lóðinni, og þeir kynn-
ast því þá jafnframt, að Hjalt-
lendingar fá jafnmikið greitt fyr-
ir blautan ráskerðinginn og Fær-
eyingar fyrir hertan. Með þess-
ari ferð stíga Færeyingar út í
dagsbirtuna, fram til þess tíma
hafði danska einokunarhelsið
lokað svo gersamlega fyrir alla
skjái, að þeir voru alls óvísir
um, hvert var sannvirði þeirrar
vöru, sem þeir færðu Þórshafn-
arverzlun mest af auk peysanna,
og fram til þessa tíma virðast
Færeyingar ekki hafa hugmynd
um, að til séu önnur veiðarfæri
en handfærið og ufsanótin. —
Danska verzlunin í Færeyjum
harðneitar fram til 1834 að kaupa
fisk, sem er minni en 18 tomm-
ur, og búa Færeyingar því einn-
ig að þessu leyti við allt ann-
an og verri hag en íslendingar.
Þótt ekki yrði bylting í fær-
eysku atvinnulífi jafnskjótt og
Plöyen hafði verið á Hjaltlandi,
fór þó fyrst þá að smárofa til,
ekki sízt eftir 1845, þegar ein-
okunarverzlunin byrjaði að
kaupa blautan ráskerðing og
fiskmóttaka varð á þrem stöðum
auk Þórshafnar. — Erlendur
Patursson rekur ýtarlega gildi
lóðarinnar fyrir smábátaútveginn
og jafnframt greinir hann allar
tilraunir Færeyinga með veiðar
á þilskipum í heila öld eða fram
til 1872, en þá er talið, að skútu-
öldin færeyska hefjist að fullu
og öllu. — Samskipti Færey-
inga og íslendinga hafa í þau
90 ár, sem síðan eru liðin, verið
mjög náin, reyndar svo náin, að
ekki er út í bláinn að varpa fram
þeirri spurningu, hvort Færey-
ingum hefði auðnazt að lifa af
sem sérstök þjóð, ef íslenzku
fiskimiðin hefðu ekki staðið þeim
jafnopin og íslendingum sjálfum.
í því sambandi má ekki undan
fella að geta þess, að þeirra'rétt-
inda nutu þeir vegna tengslanna
við Danmörku.
Mér virðist frásögn Erlends
eindregið benda til þess, að ekki
hefði verið fjárhagslegur rekstr-
argrundvöllur fyrir þilskipaút-
veg í Færeyjum, ef hann hefði
ekki átt þess kost að hagnýta
sér aðrar fiskislóðir en við Fær-
eyjar. Árið 1885 er saltfiskafli
færeyskra þilskipa við ísland
þegar orðinn 497 smál., en þetta
sama ár er afli þeirra á færeysk-
um fiskimiðum einungis 369 smá-
lestir. Og á tímabilinu 1885
—1900, einmitt þegar Færeying-
ar eru að renna stoðum undir
þilskipaútveg sinn, eru 55.6% af
heildarafla þeirra veiddur við
ísland. Enn átti þetta eftir að
breytast til muna, því að t.d. á
árunum 1921—1925 veiða fær-
eysku þilskipin 98.4% af heild-
arafla sínum við ísland, en ein-
ungis 1.4% á færeyskum fiski-
slóðum. Útræði Færeyinga á
opnum bátum frá íslenzkum höfn
um skipti og einnig miklu
máli fyrir þá einmitt á því tíma-
bili, sem þeir eru að byrja að
rétta úr kútnum, er nokkuð
má marka af því, að 300—700
Færeyingar eru þá árlega við
fiskveiðar á Islandi. Þeir byrja
að hafa uppsátur hér á landi
1877, en þá eru einungis þrjú ár
liðin, síðan við fengum fjárfor-
ræði og löggjafarvald og þá er
loks farið að kenna að marki
fyrstu áhrifanna, sem verzlun-
arfrelsið fól í sér. Fyrir Færey-
inga eru þessi framfaraeinkenni
á íslandi harla mikilvæg, og því
er sjálfstæðis — og endurreisn-
arbarátta þessara tveggja þjóða
margþrinnuð og varð báðum til
ómetanlegs stuðnings á leið
þeirra til betri og nýrri tíðar.
Útgerð Færeyinga á íslandi átti
drjúgan þátt í að gera þeim
kleift að eignast fleiri og stærri
þilskip, en jafnframt efldi hún
ísl. atvinnulíf til muna, ekki ein-
ungis á Austur — og Norðaust-
urlandi heldur má rekja áhrifin
til Vestmannaeyja og Suður-
nesja og sýna fram á, hvílíkt
gildi þau höfðu fyrir nýsköp-
un útgerðarinnar á þessum slóð-
um fyrir og upp úr aldamótun-
um. Erlendur Patursson fjallar
að sjálfsögðu ekki í riti sínu um
þann kafla, sem einungis snertir
íslendinga, en jafnframt verður
það að segjast, að íslendingar
hafa ekki hirt hætishót um að
rannsaka þennan þátt sögu sinn-
ar jafnmikilvægur og náinn I
tíma sem hann þó er.
IV.
Færeyingar máttu kenna þess,
að þeir voru fátækir og fáir,
sem meðal annars má gerla
marka á skipakaupum þeirra. —
Þeir verða að lúta þeim neyð-
arkostum í hálfa öld að taka við
þeim skipum, sem nágrannaþjóð
ir þeirra töldu of gömul, óhentug
og of dýr í rekstri til þess að
halda þeiim úti til fiskjar. Árið
1908 eru 92.6% af þilskipum
þeirra eldri en 20 ára, 96% árið
1923, og enn árið 1938 eru 60.3%
eldri en 50 ára. Þessar tölur tala
á sína vísu Ijósu máli, en ígildi
þeirra skýrir Erlendur mjög
ýtarlega og á aúðskildan hátt.
Blaðagrein rúmar ekki nána
skilgreiningu á höfuðþáttum I
riti Erlends Paturssonar og því
síður þeim smærri, svo viða-
mikið og efnisríkt sem það er.
En skemmst er af því að segja,
að þar virðist ekkert vera und-
anfellt af þeim staðreyndaflet-
um, er hljóta að fylla út í þann
ramma, sem samantvinnuð fisk-
veiða — og hagsaga færeysku
þjóðarinnar markast af. Persónu
sagan er algerlega látin víkja
fyrir staðreyndatali, enda er
henni borgið í hinu mikla og
einstæða riti, sem „Siglingar-
sögu“ Páls J. Nolsöe virðist ætla
að verða, en af henni eru þeg-
ar komin þrjú bindi og annað
eins eftir. Rit Erlends einkenn-
ist öðru fremur af því, að verkn-
aðurinn sé allt, orsök hans og
afleiðing. Hér birtist því með
nokkrum hætti einn þáttur
þeirrar söguskoðunar, sem Toyn-
bee víkur að í síðustu bók sinni,
hvort sem Erlendur Patursson
þekkir til hennar eða ekki.
Um miðja síðustu öld eru sjáv-
arafurðir einungis 40% af hedld-
arútflutningi Færeyinga, en þeg-
ar sögu Erlends lýkur, árið 1939,
er naumast um annan útflutning
að ræða. Færeyjaull er því ekki
lengur það gull, sem hún hafði
verið Færeyingum allar aldir,
fiskurinn er kominn í hennar
stað, og gerir þeim ekki einung-
is kleift að breyta um búskapar-
lag, heldur jafnframt miða breyt-
inguna að nokkru leyti við þá
atvinnu — og framleiðsluþróun,
sem orðið hafði í nágrenni við
þá. Væntanlega reynist þessi
þjóðfélagsbylting Færeyingum
sams konar bakhjarl í baráttu
þeirra fyrir fullu sjálfstæði og
við höfðum nánast kynnin af
fyrstu tvo áratugi þessarar aldar.
Manni verður oft á að staldra
við í fiskveiðisögu Erlends Pat-
urssonar og spyrja sjálfan sdg,
hvort Færeyingum hefði ekki
miðað betur á leið, ef skilning-
ur Dana á högum þeirra og
þörfum hefði verið gleggri, víð-
sýni þeirra meiri, aðstoð þeirra
raunsærri. Jafnframt dylst ekki,
að Færeyingar hika stundum
Framh. á bls. 11.