Morgunblaðið - 08.12.1964, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 8. des. 1964
— Ármann Snævarr
Framhald af bls. 15.
er leitazt við nú á tímum að
vinnia eftir heilldstæðum, skipu-
laigsbundnum áætlunum, og er
sérstaklega brýn þörf á því í
smáum’ þj óðfélöguim. Nærlægt er
að menn spyrji, hvaða fræðigrein
ir og hvaða rannsóknarefni eðli-
legt sé á hverjum tíma um sig, að
mest áherzla sé löigð á. Hér á
landi hefir ávallt verið lögð á-
Iherzla á þjóðleg fræði, og þau
hafa þá verið skýrgreind sem
tunga þjóðarinnar, bókmennir og
saga. Ekki vil ég draga úr þeirri
áherzlu, sem lögð hefir verið á
þessar greinir. Á hitt vil ég
drepa, að hverri þjóð er skylt að
kanna vísindalega og gera igrein
fyrir þeim efnum', sem sérstak-
lega eru tengd landi og þjóð, og
kemur þar t.d. einnig til þjóð-
félagsskipun og ýmiskonar þjóð-
félagshættir, náttúrufar lands og
ýmis náttúrufyrirbrigði, er tengj
ast því, ýmsir þættir í heilsufari
landsmanna og heilsuigæzlu,
skólamál og fræðslukerfi, og svo
mætti lengi telja. Auk þess er
öilum það vel ljóst, að ekki ber
eingöngu að fást við fræði, sem
tengjast landi ag þjóð — vísindi
eru alþjóðle?, og oss ber að rækja
ýmis albjóðleg vísindaleg verk-
efni, eftir því sem vér erum
menn til. f því sambandi vil ég
benda á, að oft er stofnað til al-
mennra fjölþjóðlegra vísindaverk
efna, svo -sem nú nýlega vegna
aiþ j óðlega j arðeðlisfræði ársins
svo og vegna ýmissa viðfangs-
efna í veðurfræði o.s.frv. Er hin
mesta nauðsyn á því að vér ís-
íiendingar getuim tekið þátt í slík-
um rannsóknum otg að ekki verði
sfearð fyrir skildi, þar sem vér er-
um. Þannig á einnig t.d. við um
ýmsar fjöJþjóðlegiar félaigslegar
rannsóknir, en þar er brýn hætta
á„ að vér höfum ekki boimagn til
að sinna þeim verkefnum, sem
oss er skylt að rækja vegna vís-
inidia umheims. >á hljótum vér
einr.ig að gefa mikinn gaum að
kröfum nútímia þjóðfélags um
aukn.a tækni og verkmenningu og
etfla sérstaklega þær greinir raun
vísinda og félaigsvísinda, sem ætl-
andi er, að áhrifaríkust séu í
þeim efnum. Öld vor er öild raiun-
vísinda, og raunvisindin munu
setja æ meira mark á störf Há-
skólans til frambúðar, en von-
andi verða það raunvísindi með
húmanistískan bakhjall, en ekki
köld raunvísindi.
Væntanleg stúdentafjölgun
hér á landi
Eftir þessar almennu athuga-
semdir hverf ég að nýju að því
að gera grein fyrir hinni almennu
heildstæðu vísindastefnu, sem ég
tel að þurfi að marka hér á landi.
Slik stefna feiur í sér alhliða
áætlunargerð til margra ára um
þróun og uppbyggingu Háskól-
ans. Forsenda fyrir því, að hún
verði mörkuð er sú, að fyrir
liggi víðtækar oig vandaðar rann-
■sóknir á mörgum þáttum þessa
vandasama máls. Háskólinn á að
þjóna þjóðfélagi sínu og þarf á
hverri stundu að vera viðbúinn
að taka við fjölda stúdenta og
veita þeim kost á jafn fjölbreyttu
námsgreinavali og frekast eru
fönig á. Það er eitt af grund-
vallarstaðreyndum þessa máls,
að í vændum er mikil fjölgun
stúdenta hér á landi næstu ár og
áratugi. Með nákvæmum forsagn
araðerðuim, er hægt að kj:miast
nærri því, hver þessi þróun verði
næstu 20 árin. Nú ljúka stúdents-
prótfi 10 af hundraði atf 20 ára ár
giamginuim hér á landi. í Noregi er
hliðstæð tala í grennd við 17 af
hundraði og í Svíþjóð nálægt 16
af hundraði. Má fastlega búast
við svipaðri þróun hér á landi.
Vorið 1966 mun þessi hundraðs-
tala hér á landi verða komin upp
í nálega 12%, og ef viðkoma stú-
denta næði 16% eftir 8 ár yrði
stúdentatalan 624 árið 1972 og
kæmist upp í 665 vorið 1974, en
hún var 334 árið 1964. Eru því
1,'kur á, að stúdentafjöldinn tvö-
faldkt næsta áratuginn og næmi
aukning raunar 155% frá meðal-
- talstölmn 1960-1964. Við þessari
ánægjulegu fjölgun stúdenta þarf
að búast af stórhug og framsýni,
og eru þar ekki ráð, nema í tíma
séu tekin. Kennslurými Háskól-
ans verður aukið nokkuð með
hinni nýju byglgingu, sem nú er
ráðið að reisa, en þrátt fyrir
hana er kennslurými allt of lítið
miðað við þá fjölgun, sem í vænd
um er. Hér þarf sýnilega víð-
tækna og skipuleigra úrræða í
húsnæðismálum Háskólans, og
þolir enga bið að kanna þessi
mál ölil til hlítar, tiil þess að komia
í veg fyrir að takmarka verði
af húsnæðisástæðum aðlgang að
einstökum kennslugreinum, en
slíkt neyðarúrræði er engum ó-
skapfelldara en kennurum Há-
skólans.
Könnun á þörfum þjóðfélagsins
á sérfræðingum.
Annað atriði, sem skiptir
meginmáli í sambandi við heild-
stæða áætlunargerð, er náin
könnun á þörfum þjóðfélagsins á
sérfræðingum í einstökum aka-
demískum greinum. Þess konar
athuganir eru verulegum örðug-
leikum bundnar, en geta þó, ef
þær eru vandvirknislega gerðar
og af fullum skilningi á hinni
öru þróun þjóðfélags vors, haft
mikið gildi í skipulagðri háskóla
starfsemi. Raunar hafa slíkar
kannanir ekki einungis gildi við
áætlanir um uppbyggingu Háskól
ans, heldur einnig sem grundvöll
ur í lána- og styrkjaúthlutunum
og í sambandi við aðra oninbera
fyrirgreiðslu. Frambúðarstarf-
semi Háskólans hlýtur að taka
mið af þj óðfélagslegum þörfum
á sérfræðin^um. bótt bað sé alls
ekki einhlítt leiðarljós til við-
miðunar.
Þegar semja skal áætlanir um
eflingu Háskólans að ytra bún-
aði, verður mjög að hafa hug-
fast þau tvenns konar viðfangs-
efni, sem Háskólanum eru feng-
in, kennslu og rannsóknir. Þessir
þættir í starfsemi Háskólans eru
samslungnir sem fyrr greinir.
Prófessorarnir hér við Háskól-
ann, svo að dæmi sé tekið af
þeim, eru ekki aðeins kennarar,
þeim er einnig skylt að stunda
rannsóknir, og það gera þeir að
sjálfsögðu. Kennsluskylda ein-
stakra prófessora er hins vegar
nokkuð mismunandi, og um sum
prófessorsembættin má segja, að
þau séu hugsuð að verulegu
leyti sem rannsóknarembætti. Er
nauðsynlegt í frambúðarstarf-
semi Háskólans að skilja betur
en nú er gert milli þessa tvenns,
og er vissulega þörf á að skapa
ýmsum prófessorum skólans
betri aðstöðu til rannsókna en nú
er. í því efni er einnig mikil-
vægt, að menn geti fengið leyfi
frá kennslu öðru hverju til þess
að geta gefið sig óskipta að rann
sóknum sínum, svo sem altítt er
við háskóla erlendis.
Kennsla og rannsóknir —
stefnt að nýjum nannsóknar-
og kennslustofnunum.
Tengslin milli kennslu og rann
sókna eru meginatriði í starfsemi
háskóla, sem æskilegt væri að
ræða hér allnáið. Þessa er þó
ekki kostur í dag. Ég vík aðeins
að því, hver höfuðþörf er á því
að komið sé á fót stofnunum í
sem flestum greinum, sem hér
eru kenndar, þar sem rannsóknar
umhverfi sé skapað og rannsókn
arkostir séu tiuknir. í því efni
hafa gerzt miklir viðburðir síð-
ustu ár, með tilkomu Raunvís-
indastofnunar Háskólans og með
því að komið hefur verið á fót
Handritastofnun íslands og ráðin
hefur verið bygging í þágu henn
ar og stofnunar íslenzkra fræða.
Enn má nefna læknisfræðistofn-
unina, sem tengja á kennslu og
rannsóknir, en bygging fyrir
hana er aðkallandi nauðsyn. Eru
miklar vonir tengdar við þessar
stofnanip allar. Stofnun þeirra og
áætlanir um þær valda um margt
straumhvörfum í sögu Háskólans
— þær benda fram á veginn,
þær eru fyrirboði nýrrar stefnu
um stóreflda rannsóknarstarf-
semi og nýjar rannsóknarstofnan
ir. Stofnanahugmyndinni hefur
verið haslaður skýr völlur, og að
fenginni reynslu er stórum hæg
ara að halda áfram á þeirri braut.
Ég vil láta í ljós þá von, að
jafnan megi ríkja sá andi í Há-
skóla vorum, að kostað verði
kapps um að tengja saman rann-
sóknir og kennslu í jafn ríkum
mæli og kostur er, og vér verð-
um alvarlega að vara oss á þeim
vanda, sem orðinn er mjög mik-
ill víða erlendis, að rannsóknar-
menn vilja ekki sinna kennslu
og telji hana fjötur um fót. Rann
sóknirnar eiga að frjóvga kennsl-
una, gæða hana lífsmagni, en
enginn sannur rannsóknarmaður
ætti að færast undan því að
rækja . kennslu og veita ungu
fólki, þ.á.m. vísindamannsefnum,
innsýn í rannsóknarheim sinn,
rannsóknarhugmyndir og rann-
sóknaraðferðir.
Efling Háskólans sem
kennslustofnunar.
Háskólinn hefir brautskráð frá
öndverðu sem næst 1800 kandí-
data (1792), og eru langflestir
iþeirra annað tveggja lækna-
kandídatar eða lögfræðikandídat
ar eða milli 560 og 580 í hvorri
grein. Með þessu kennslustarfi
einu saman hefir Háskólinn unn-
ið ómetanlegt startf. Hann hefir
látið í té fræðslu og þjálfun, sem
er sambærileg við kennslu erlend
is og stendur henni a.m.k. nokk-
.urn veginn á sporði, og með því
sannað, að forvígismenn háskóla
málsins á síðustu öld og í byrj-
un þessarar aldar voru raunsæis-
menn, er þeir töldu fslendinva
þess megnuga að halda uppi há-
skóla í landi sínu.
Vegna viðkynningar af kandí-
dötum Háskólans um alllangt
árabil þykir mér ekki viðurhluta
mikið að fullyrða, að mjög marg-
ir þeirra hefðu ekki getað sótt
háskólamenntun til apnarra
landa, og eiga þeir því Háskóla
sínum mikið að þakka. Vona ég
raunar, að tengslin milli kandí-
data og Háskólans muni eflast
mjög á næstu árum, og gæti Há-
skólanum orðið hinn mesti styrk-
ur að því. Er það brýnt verkefni
Háskólans að stuðla að því, að
þessi bönd styrkist sem mest.
Efling Háskólans sem kennslu
stofnunar hlýtur að lúta mjög að
því að fjölga kennaraliði skól-
ans, bæta kennsluaðstöðu með
því að koma á fót kennslu- og
rannsóknarstofnunum, bæta að-
stöðu stúdenta til náms m.a. með
því að fjölga lestrarstofum og
svo á hinn veg með því að beita
kennsluaðferðum, sem séu líf-
rænar og frjóvar, svo og auka
kennslutækjakost, sem er baga-
lega lítill í mörgum greinum. Af
Háskólans hálfu hefir verið lögð
mikil vinna í að semja heildstæð
ar áætlanir um fjölgun próf-
essora næsta áratuginn, og bíða
þær tillögur nú úrlausnar ríkis-
stjórnarinnar. Eru þær tillögur
reistar á víðtækum könnunum
um starfsemi háskóladeilda á
næstunni og að nokkru á viðmið-
unum við aðra norræna háskóla,
einkum háskólana í Árósum og
Björgvin. Er það von Háskólans,
að þessar tillögur nái fram að
ganga í samræmi við áætlanirn-
ar. Tillögur deilda taka einnig
til annarra kennara en próf-
essora, en ekki hefir verið unnið
úr þeim fyllilega af hendi há-
skólaráðs. Þessar kannanir deilda
eru veigamikill stofn í þeirri
heildaráætlunargerð, sem fram-
undan er. Ég árétta enn þá nauð
syn, sem á því er að binda hug-
ann ekki eingöngu við fjölgun
kennara heldur einnig að stefna
að því að skapa þeim vinnuað-
stæður, sem séu við hæfi, bæta
almenna þjónustu við þá og að
sjá þeim fyrir aðstoð við störf.
Aukið kennslusvið Háskólans. —
Almenn sjónarmið um nýjar
kennslugreinir.
Ein af meginspurningunum,
sem á leitar í sambandi við fram
tíð Háskólans, er sú, hvert verða
skuli kennslusvið Háskólans til
frambúðar — að hverju marki
sé rétt að taka upp nýjar kennslu
greinir. Nú eru 950 stúdentar
skráðir til náms hér við Háskól-
ann. Því miður hefir mér ekki
reynzt kleift að útvega örugg
gögn um fjölda íslenzkra stúd-
enta við nám erlendis, en ég hefi
þó í höndum jafn traust gögn og
frekast er kostur á í svipinn.
Samkv. því má ætla, að rösklega
400 íslendingar stundi nú háskóla
nám erlendis, en að auki kemur
talsverður hópur kandídata,
sennilega um 100, sem er annað
tveggja við framhaldsnám eða
dveljast erlendis til sérfræðilegr-
ar þjálfunar, þ.á.m. eru taldir 75
læknar. Af þessum 400 stúdent-
um eru rösklega 40, sem lokið
hafa fyrrihlutaprófi héðan frá
Háskólanum og stunda síðara-
hlutanám erlendis, í verkfræði og
lyfjaf-ræði. Stúdentarnir leggja
langflestir stund á einhverja
grein verkfræði, eða rösklega
100, en þar á meðal munu taldir
stúdentar í byggingalist, eða full-
ur fjórðungur.Næst koma stúdent
ar, sem stunda tungumál og bók
menntir, alls 50, þá eðlis- og efna
fræði 45, að viðbættum 10, sem
fást við jarðeðlisfræði. 1 hag-
fræði eru 31 stúdent, í tannlækn
ingum 18, í kennslu- og uppeldis
fræðum 17, og eru þeir þó ekki
allir stúdentar, lyfjafræði 16,
stærðfræði 14, sálarfræði 12, í
landbúnaðarvísindum 12—14, í
mjólkurfræði 5 til 10, í náttúru-
fræði 12, fiskifræði 9 og haffræði
2, í heimspeki 7 og lítfefnafræði
7, í listasögu 7, tryggingarfræði
5, þmðfélavsfræði 5, fomleifa-
fræði 4, veðurfræði 4, í stjórn-
vísindum og stiórnlagafræði 3, í
blaðamennsku 3, í norrænu 2, í
landafræði 1.
Þessi skýrsla sýnir, að nálesa
þriðjungur islenzkra stúdenta
sækir nám sitt til erlendra há-
skóla — og er þá ekki átt við
framhaldsnám. Er það miklu
hærri tala en hjá nokkurri grann
þjóð vorri, og eru það belzt Norð
menn, sem komast eitthvað í
námunda við þá tölu. Er það ærið
íhugunarefni, hvort þetta ástand
sé heppilegt eða æskilefft nú,
þegar full 50 ár eru liðin frá
stofnun háskóla á fslandi, — eða
hvort hitt sé heldur, að haigkvæmt
sé að efla Háskólann til þess að
taka við verulegum hluta af
þeim fjölda stúdenta, er nú hlýt-
ur að leita náms erlendis. Hér
skyldu menn varast almenn svör,
við hverja einstaka grein þarf
rækilega könijun og grandgæfi-
legt mat. Nokkur almenn sjónar-
mið hljóta þó að koma til greina,
er marka skal framtíðarstefnu
Háskólans til þessara mála. Fyrst
má benda á þá staðreynd, að
stórfelld fjölgun stúdenta er í
vændum hér á landi, ag vegna
þess og ekki síður hins að að-
streymið að erlendum háskólum
fer geysilega vaxandi á næstunni
má búast við vaxandi örðug-
leikum á því að útvega íslenzk-
um stúdentum námsvist við er-
lenda háskóla. Er hin mesta nauð
syn að horfast raunsætt í augu
við þessa þróun og þann vanda,
sem henni er samfara. í annan
stað er mikil þörf á því að
búast hér heima af Háskólans
hendi við þeirri fjölgun stúdenta,
sem í vændum er, með þeim
hætti að auka fjölbreytnina í
vali námsigreina — ella er mikil
hætta á, að stúdentar flykkist í
fáar greinir og yfirfylli þær, mið-
að við þjóðfélagslegar þarfir á
sérfræðingum. Er það varhuga-
verð þróun, sem varast verður.
Hver ný grein, sem við bætist,
styrkir Háskólann og með mang-
víslegu móti — ýmis beint eða
óbeint. f sumum tilvikum valda
hagsmunir þeirra greina, sem
þegar er fengizt við, því að nýjar
greinir eru æskilegar. Éig skal
nefna sem dæmi, að fyrir félags-
vísindagreinir þær, sem hér eru
stundaðar, er það mikill ávinn-
ingur, og nálega óhjákvæmileg
nauðsyn, að kennsla sé tekin upp
í félaigsfræði og stjórnvísindum.
Svipað er um kennslu í almenn-
um málvísindum, sem er nauð-
synleg undirstöðugrein fyrir
tungumálakennsluna hér við Há-
skólann. í ýmsum tilvikum
styðja nýjar greinir, sem ætla
má, að teknar verði upp á næst-
unni, að því, að enn öðrum nýj-
um greinum verði sinnt. Sem
dæmi má nefna, að kennsla í
náttúrufræði og aukin kennsla í
líffræði, lífefnafræði og lífeðlis-
fræði gera það hæigara en ella
væri að ráðast í kennslu í grein-
um eins og landbúnaðarvísind-
um og fiskifræði og haffræði.
Við mat á því, hvort rétt sé að
ráðast í nýjar kennslugreinir hér
við Háskólann þarf að gæta
margs. Fjárvei.tinigar til Háskól-
ans verða lengstum takmarkað-
ar, og þá er nærlægt að spyrja,
hvort ekki eigi fremur að leitast
við að treysta þær greinir, sem
þegar er fengizt við en að taka
upp nýjar. Eru það vissuleiga
mikilvæg sjónarmið. í þessum
samanburði má almennt benda á,
að allt frá styrjaldarlokum eða
í full 20 ár, hefir mjög lítið kveð-
ið að upptöku nýrra kennslu-
greina, og er lyfjafræði lyfsala
raunar aðaldæmi þessa, er þar
var eingöngu um tilfærslu að
ræða — kennsla fór áður fram í
lyfjafræðingaskólanum, en var
flutt 1957 í Háskólann. Háskólan
um sjálfum hlýtur að vera það
keppikefli að geta boðið upp á
sem fjölþættast námsefni, og það
skapar bætt rannsóknarumhverfi
og rannsóknaranda, er nýjar
greinir koma til, fræðavefurinn
verður fyllri og skýrari. Það
stuðlar að því. að háskólinn verði
universitas í hinni fornu merk-
ingu orðsins og dregur úr hættu
á einanp'run i?reina.
Enn eitt ariði, sem máh skm+ir
í þessu sambandi, vil ég nefna
'E'evar kennsla er lá+m í té í
fræði"rein hér við Háskólann,
eru líkur á því. að kennslan verði
sérhæ^ðari miðað við þarfir og
haCTi .Islendinga en kennsla er-
lendis í greininni. R°vnslan sýn-
ir oig, að sú afstaða Háskólans nð
taka upp kennslu í grein stuðiar
að þvi að rannsóknir hefjist hér
á landi í greininni í ríkara mæli
en ella má vænta. og yfirleitt
er þeirri stétt háskólamanna, sem
í hlut á. hinn mesti styrkur að
því að hnfin sé kennsla í grein-
inni. Af Háskólans hendi verður
að gera þá skýru kröfu, að aldrei
sé stofnað til kennslu í nýrri
grein, nema svo vel sé séð fvrir
mannafla í greininni og aðstöðu
til kennslu að treysta megi því að
kennslan fullnægi góðum aka-
demískum kröfum. Ella er ábyr®ð
arhluti að flytja kennsluna inn
í landið. f mörgum tilvikum mun
vera rétt að byrja hér á fyrra
hluta kennslu, en færa síðan út
kvíarnar að fenginni reynslu.
Slíkir kennsluhættir eru reistir
á því að samningar séu gerðir við
erlenda háskóla um síðara hluta
námið. Hafa þeir tíðkast um
langt árabil, bæði í verkfræði og
lyfjafræði lyfsala. Hefir sú skip-
an gefið góða raun, þótt hún sé
ekki agnúalaus.
Eftir þessar almennu athuga-
semdir skal ég nú víkja fáum orð
um að nokkrum nýjum kennslu-
greinum, sem ég tel þurfa að
kanna, hvort stofna skuli til
kennslu í, otg er þar þó engan
veginn^ um tæmandi talningu að
tefla. Ég minni á, að hér er um
að ræða starfsskrá langt fram I
tímann, og í fæstum tilvikum er
ætlandi, að þær greinir, sem ég
nefni, verði teknar á kennslu-
skrá skólans hið allra næsta.
— Æðsfaráðið
Framh. af bls. 27
er bent á að Rodin Malinovsky,
marskálkur, hafi ekki verið
nefndur í fréttum síðan 27. nóv-
ember, en hann er núverandi
varnarmálaráðherra Sovétríkj-
anna. Er álitið hugsanlegt að
hann eigi eftir að fylgja Krú-
sjeff í útlegðina.
Sömu sögu er að segja um
Mikhail Suslov, einn af „topp**
leiðtogum sovézka flokksins,
sem flutti ákæruna á hendur
Krúsjeff á fundi miðstjórnar-
innar hinn 15. október s.l. Hann
hefur ekki komið fram opinber-
lega síðan 17. nóvember. Er talið
að hann sé alvarlega veikur, en
ekki eru menn á einu máli um
hvort þau veikindi eru líkamleg
eða pólitísk. *
Frá Kazakstan er tilkjynnt að
Isigali Jasupov, aðalritara komm
únistaflokks héraðsins, hafi vér-
ið vikið úr embætti. Hann var
einn af skjólstæðingum Krú-
sjeffs. Við embættinu tekur
Dinmukhamed Kunajev, sem
Krúsjeff vék úr embættinu til að
koma Jasupov að.