Morgunblaðið - 10.12.1969, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. DESEMBER 1909
17
Friðarv er ðlaun N ob-
els veitt í 51. sinn
Saga verðlaunaveitinganna rakin af August
Julius Schou, sem hefur verið forstjóri
Nobelsstofnunarinnar í Osló frá árinu 1946
Októbermánuður er gjarnau
i m-erki Nóbelsverðlaunanna. Þá
er skýrt frá því í fjölmiðlum,
hverjir hafi verið taldir verðug
ir verðlaunanna fyrir sérstaklega
mikilvægan skerf tii eðlisfræði,
efnafræði, læknisfræði, bók-
mennta og friðar. Eins og al-
kunna er, er ýmsum öðrum verð
launum úthlutað á öðrum árs-
tímum hvarvetna á heimsbyggð
inni, en Nóbelsverðlaunin hafa
þó haldið sérstöðu sinni allt frá
því þeim var úthlutað í fyrsta
skipti 1901. Ástæðurnar fyrir
þessu geta verið margar, en ein
hin mikilvægasta er að líkindum
sú, hve almennt því er treyst, að
ákvörðun um úthlutun byggist á
gagngerum rannsóknum og mati
mjög vel færra manna.
í erfðaskrá sinni frá 1895 hafði
Al'fred Nobel ákvað að vísinda
verðlaun og bókmenntaverðlaun
in stkyldu veitt af saensikuim stofn
unum. Hvað friðarverðlaunin
snerti, þá eftirlét hann úthlutun
þeirra nefnd, sem til þess skyldi
kjörin af Stórþinginu norska.
Ekki er fullljóst hvens vegna AI-
fred Nobel fól þjóðarsamkundu
Noregs þetta virðulega starf.
Nærtæk skýring gæti verið sú,
að hann hafi viljað áþennanhátt
lægja öldur ágreinings um sam
band Svíþjóðar og Noregs, sem
hátt höfðu risið á árunurn eftir
1890. Þó er ekkert, sem bendir
til að Nobel hafi tekið þátt í þess
um ágreiningi, því að hann bjó
lengst af erlendis. Sú skýring er
heldur ekki fulllnægjandi, að
virðing fyrir framlagi Stórþings
ins til alþjóðamál, eins og t.d.
ákvörðun um gerðardóm frá
1890 og stuðningux við starf þjóð
þinganna hafi valdið miklu hér
um. Hins vegar vitum við
með vissu, að hann dáði stór-
skáldið norska, Björnstjerne
Björnsson, sem um þessar mund
ir lét mikið að sér kveða í frið
arhreyfingunni og sem varð
auk þess einn meðlima í fyrstu
Nobelsnefndinni.
Sú staðreynd að StórþingiS
kýs nefndina, leiðir ekki af sér,
að það sem slíkt sé ábyrgt fyrir
ákvörðunum nefndarinnar. —
Nefndin tekur ákvarðanir sínar
alveg sjálfstætt og meðlimir
nefndarinnar — b talsins —
þurfa ekki að eiga sæti á Stór-
þinginu.
Hver er svo undanfari þessara
ákvarðana, sem er beðið með svo
mikilli eftirvæntingu um allan
heim?
Fyrst nokkur orð um tillögu-
rétt, sem eftirtaldir aðilar hafa:
Núverandi og fyrrverandi með
iimir Stórþingsins norska. Nobels
nefndin og ráðunautar Nobels-
stofnunarinnar norsku. Meðlim-
ir þjóðarsamtaka og stóma ým-
issa ríkja og auk þess rneðlim-
iir alþjóðlega gerðardómsins í
Haag. Stjórnarmeðlknir Alþjóð-
legu friðarsamtakanna. Meðlimir
alþjóðastofnunarinna-r „Institut
de Droit“. Starfandi hásikóla-
prófessorair í ríkis- og réttarvís
indum, sögu og heimspeki. Menn
sem fengið hafa friðarverðlaun
Nobels.
Tillaga er því aðeins gild, að
hún sé send nefndinni fynir 1.
febrúar árið, sem verðlaunaveit
ingin fer fram.
Nobelsstofnunin vinnur mest
allt undirbúningsstarfið. For-
stjóri 'hennar er jafnframt rit-
ari Nobelsnefndarinnair og það
er á hans ábyrgð að Nobelsnefnd
in fái á hverjum tíma nauðsyn-
legar upplýsingar til að starf-
semin geti gengið óhindrað. I
lögum stofnunarinnar er þetta
orðað þannig: „Markmið stofnun
arinnar er að fylgjast með þróun
í samskiptum þjóða, einkum því
starfi, sem stuðlar að friðsam-
legum samskiptum, og á þann
hátt leiðbeina nefndinni við verð
launaúthlutunina“.
Þegar tillögur hafa verið lagð
ar fram, semur forstjórinn lista
með nauðsynlegum upplýsingum
um þá, sem lagt er til að hljóti
verðlaunin. (Á síðustu árum hef
ur að jafnaði verið stungið upp
á u.þ.b. 45 manns). Nefndin held
ur síðan fund og velur úr þá
menn, sem nefndarmenn haía
helzt áhuga á og óska því frek-
ari upplýsinga um. Forstjóri
stofnunarinnar og þrír ráðgjafar
semja síðan greinargerðir um
starfsemi þessara manna. Við
þetta starf er reynt að komast
yfir eins mikið af efni og mögu
legt er, og hér kemur bókasafn
Nobelsstofnunarinnar að miklu
haldi. (Þetta bókasafn er einnig
opið alimenningi).
Greinargefðirnar, sem eru hlut
lægar, eru fullfrágengnar um
miðjan ágúst og eru þá sendar
meðlimum nefndarinnar. í sept
ember kemur svo nefndin sam-
an og fjallar nokkuð um málið,
en á öðrum fundi, venjulega
laust eftir miðjan október, er
síðan tekin endanleg ákvörðun.
Sé ákvörðunin jákvæð (stundum
hefur það gerzt, að verðlaunun
um hefur ekki verið úthlutað),
er verðlaunahafa, blöðurn og út-
varpi, þegar í stað tilkynnt um
niðurstöður.
Afhending verðlaunanna fer
alltaf fram 10. desember, á ár-
tíð Alfred Nobels. Gildir það
bæði um verðlaunaveitinguna í
Stoikkhólmi og Osló.
Fyrr á tímum kom það oft fyr
ir, að verðlaunahafi sá sér ekki
fært að koma til Osló. Á öld
flugsins hafa ferðir hins vegar
orðið miklu einfaldari og eftir
1945 hafa svo til allir verðlauna
hafar komið til hinnar hátíðlegu
athafnar, sem fram fer í hátíða
sal Hásikólans, þar sem margt
stórmenna er boðið, með hans
hátign konunginn í broddi fylik
ingar. (Andstætt því sem gert
er í Stokkhólmi er það ekki kon
ungurinn sem afhendir verðlaun
in; sú athöfn hefur ætíð verið
fraimkvæmd af formanni nefnd-
arinnar). Alls hefur friðarverð-
laununum verið úthlutað fimm
tíu sinnum og sú afhending, sem
nú fer fram, er sú fimmtugasta
og fyrsta. Tala verðlaunahafa er
hins vegar allmiklu hærri, eða
64 til þessa, sem stafar af því,
að verðlaununum heifur nokkr
um sinnum verið skipt milli
tveggja verðlaunahafa. Ástæðan
til þess, að verðlaununuim hefur
aðeins fiimmtíu sinnum verið út
hlutað frá 1901, er sú, að átján
sinnum hefur engin úthlutun far
ið fram. Þessi hlé á úfhlutun
stafa fyrst og fremst af heirns-
styrjöldunum tveimur, en einn-
ig af því að á friðartimium hef
ur það þó nokkrum sinnum kom
ið fyrir, að nefndin hefur eklki
komizt að jákvæðri niðurstöðu.
Venjulega hefur þá verið um
að ræða verðlaun, sem geymd
voru frá fyrra ári. í önnur skipti
hefur það kornið fyrir að nefnd
in hefur fundið lausn, sem gerði
kleift að úthluta bæði þeirn verð
August Julius Schou
lauinum, sem geymd höfðu ver
ið, og eins verðlaunum yfirstand
andi árs.
Verðlaunin fyrir árið 1969 hafa
verið veitt Alþjóðavinnumála-
stofnuninni, „Den internasjon-
ale Arbeidsorganisasjon“ (ILO).
Ákvörðunin er gerð samkvæmt
fjórðu grein laganna, þar sem
segir, að „friðarverðlaun Nobels
megi einnig veita stofnunum og
félögum“. Hugsunin að báki þess
ari ákvörðun er sú, að friðar-
starfið krefjist oft skipulegs á-
taks margra manna. Þessi rök-
semd hefur legið til grundvallar
úthlutun verðlaunanna til „stofn
ana og félaga“, þegar þeim hef-
ur verið veitt áður. Til ársins í
ár hafði þessi háttur verið hafð
ur á alls níu sinnum — eftir síð
ari heimsstyrjöld hefur verðlaun
unum verið úthlutað samtökum
eins og hjálparstofnunum kvek-
ara, Skrifstofu Sameinuðu þjóð-
anna, Flóttamannahjálpinni, Al-
þjóða Rauða krossinum, (sem
raunar hefur hlotið verðlaunin
alls þrisvar sinnum, síðast 1963
á.?amt Samtökum Rauða krosis
félaga) og UNICEF.
Með ýmsu móti er hægt að
glíma við vandamál friðairins,
eftir stjórnmálaleiðum, með
mannúðar- eða vísindastarfsemi.
Á þeim fimmtíu árum, sem ILO
hefur verið við lýði hafa þessi
samtök reynt að leggja sitt lóð
á vogarskálina í þágu friðarins
og starfa sem alþjóðleg miðstöð
endurbóta í atvinnulífinu, sem í
næstu atrennu getur skapað sam
ræmd félagsleg kjör og jafn-
framt styrkt böndin milli þjóða
heimsins.
Collingwood og Stephan G.
— í nýjum útgáfum hjá Bókaútgáfu Menningar-
sjóðs og Þjóðvinafélagsins
Um þessar mundir eru að
koma á markaðinn ellefu bæk-
ur og tímarit Bókaútgáfu Menn
ingarsjóðs og Þjóðvinafélagsins,
en fyrr á árinu hefur útgáfan
sent frá sér þrjár bækur og
nokkur gróður- og jarðfræði-
kort. 'Einnig hefur Bókaútgáfa
Menningarsjóðs og Þjóðvinafé-
lagsins með höndum aðalútsölu
á öllum útgáfubókum Handrita-
stofnunar íslands.
Á fundi með fréttamönnum í
gær skýrðu þeir Vilhjálmur Þ.
Gíslason fyrrum útvarpsstjóri,
sem er formaður Menntamála-
ráðs, og Gils Guðmundsson rit-
stjóri, framkvæmdastjóri ráðs
ins, frá bókaútgáfunni.
Ritið „Lækningar og saga”
eftir Vilmund JómsTOn fyrruim
landlækni hefur að geyma tíu
ritgerðir um fel'enzka lækningia-
sögu, og kemur út í tveimur
bindum. Er þetta mikið rit, um
800 blaðsíður, og skreytt mörgum
myndum. Fjallar höfundur þar
meðal annars um sullaveiki fyr-
■ ir rúmium tveimiur ölduim, hunda
æði, bólusetningar, upphaf svæf
inga á íslandi, forsögu íslenzkra
sjúkrahúsa o.fl.
„Hundrað ár í Þjóðminja-
safni” eftir dr. Kristján Eldjárn
hefur verið vinsiæl bók og upp-
seld um skeið, en bemur nú út
í þriðju útgáfu. Aftast í bók-
in.ni er efnisúrdráttur á ensku,
og þar skýrðar allar þær mynd-
ir, sem bókin hefur að geyma.
og er bókin ljósprentuð í Prent-
smiðjunni. Odda.
Flestir kannast við ferðasögu f fyrra kom út fyrsta bindi
og myndir Wil'liams G. Colling-
woods, sem ferðaðist hér um
slóðir fornsagnanna árið 1897 í
fylgd með dr. Jóni Stefánssyni.
Nú gefur B.M.Þ. út nýja bók
1

Stephan G. Stephansson
um þessa ferð, og nefnist hún
„A söguslóðum”. Ritar Harald-
ur Hanraesson þar ítarlega um
Oolllinigwood og ferð hans, auk
þess sem fjöldi valdra mynda
Collinigwoods birtist í bókinni.
Sumar myndanna hafa verið
biirtar áðuir, en aðirar koma hér
á pnent í fyrsta sinn. Hér er því
á fenðinni algerlega ný útgáfa.
Margar myndanna eru í litum,
„Sögu Forsytanina“, sem nefndist
Stóreignamaðurinin. Nú er komið
út annað bindið, og heitir það
í viðjum. Þýðandi er Magnús
Magnússon. Gert er ráð fyrir að
þriðja og síðasta bindið komi
út að ári.
Önnuir þýdd bók er „Ljósa-
stikan“ eftir Steflan Zweig í
þýðingu séra Páls Þorleifssonar.
Einnitg er komin út bókin
„Vegurinn og dygðin”, en í
henni eru valdir kaflar úr einu
þekktasta riti bínvensibra bók-
miennta, Zhuiang-zá. Þýðandi er
Skúli Magnússon, sem dvaldist
nokkur ár við heimsspekinám í
Kína, og ritar hann inngang um
kínverskar bókmenntir og lífs-
speki.
Doktorsritgerð Gauks Jör-
undssonar nefnist „Um eignar-
nám”, og er mikið rit, yfir 400
blaðsíður. Er ritið væntanlegt
eftir áramótin, og hefur útkomu
þeiss seinkað vegna frestuinar á
doktorsvörninni.
Þjóðvinafélagið stendur sér-
staklega að útkomu tveggja bók
anna, en þær eru ljósprentuð
útgáfa af fyrstu tveimur bind-
um „Bréfa og ritgerða” Steph-
ans G. Stephanssonar. Kom safn
þetta út í fjórum bindium á veg
um Þjóðvinafélegsins á árunum
1938—1948, og aru fyrstu tvö
bindin löngu gengin til þunrð
ar. Þorkell Jóhannesson prófess
or bjó verkið til prentunar. Hin
bókin ávegum Þjóðvin afélags-
inis er „Land og þjóð” eftir Guð-
mund Finnbogaison fyrr.um
prófesisor. Verk þetta var fyrst
pnentað árið 1921, en kom þá út
sem fylgirit Árbókar Háskóla
íslands.
Þá er ógetið tímarita B.M.Þ,
en þau eru Andvari og Almianaik
Þjóðvinafélagsina, sem bæði
nálgast nú hundraðasta árgang-
inn. Andvari er nú ársrit, og er
það 94. árgaingurinn, sem út kem
ur að þessu sinni. Ritstjórar eru
Finnbogi Guðmundsson og Helgi
Sæmundsson. Efni ritsins er
mjög fjölbreytt, og hefst með
ævisögu Alexandiers Jóhamnies-
sonar prófessors eftir Halldór
Helldórsson prófessor. Einnig
skrifa í ritið Þorsteimn frá
Hamri, ValdimaT J. Eylands
Sigurður Þórairinsson, Finnbogi
Guðmundsson, Karl Kristjáns-
son, Jakob Benediktsson, Sigfús
Blöndal, Gylfi Þ. Gíslason,
George Johnson, Sveinn Skonri
Höskuldsson og Arnór Sigur-
jónsson.
Almanak Þjóðvinafélagsins
flytur að þessu sinni, auk daga-
tailis og margvkilegs a'lim.aina«ks-
flróðleiks, Arbók íslands 1968
eftir Ólaf Hansson prófessor,
Geim-anmál eftir Hjálma.r Sveins
son verkfiræðing, Markmið geim
vísindanna eftir ritstjórann, dr.
Þorstein Sæmundsson, sögu eftir
Galsworthy í þýðingu Boga
Ólafssonar, gnein eftir Trausta
Einarsson prófessor um breyt-
ingu á len.gd dags og miániaðar,
og Fingrarím eftir dr. Þorstein.
Er Almanakið alls 200 blaðsíður.