Morgunblaðið - 26.07.1974, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. JULI 1974
pinrgmnlrla&ll*
Útgefandi hf. Arvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjórn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10 1 00.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22 4 80.
Áskriftargjald 600,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 35,00 kr. eintakið
Stjórnmálaþróunin I
þeim tveimur aðildar-
ríkjum Atlantshafsbanda-
lagsins, sem búið hafa við
einræðisstjórn, þ.e. í
Grikklandi og Portúgal, er
lýðræðissinnum að vonum
mikið fagnaðarefni. Svo
hafði virzt sem einræðis-
herrar þessara tveggja
ríkja væru svo fastir í
sessi, að ekkert gæti ógnað
veldi þeirra. En fyrir
nokkrum mánuðum urðu
þáttaskil í Portúgal. Ein-
ræðisöflum, sem stjórnað
höfðu landinu i hálfa öld
var hrundið frá völdum.
Ungir herforingjar, sem
fyrir byltingunni stóðu eru
bersýnilega ákveðnir í að
koma á lýðræðislegu
stjórnarfari í Portúgal og
efna til almennra kosn-
inga. Nú hefur her-
foringjastjórnin í Grikk-
landi hreinlega gefizt upp
og beðið stjórnmálamenn-
ina um að taka við og
bjarga því, sem bjargað
verður. Þannig er endur-
reisn lýðræðis vel á veg
komin í þessum tveimur
aðildarrikjum Atlantshafs-
bandalagsins.
Ljóst er, að Portúgalar
eiga eftir að ganga í gegn-
um mjög erfitt tímabil, áð-
ur en lýðræðislegt stjórn-
arfar og hugsunarháttur
hafa fest þar rætur. Fyrsta
verkefni þeirra er augljós-
lega að veita nýlendunum í
Afríku fullt frelsi og siálf-
stæði og gera það á þann
veg, að ekki leiði af sér
blóðbað og hörmungar fyr-
ir fólkið i þessum ríkjum.
Þess eru of mörg dæmi í
Afríku, að blóðug átök hafi
fylgt í kjölfarið, þegar ný-
lenduveldin hurfu á brott.
Versta dæmið um það er
líklega Kongó. Endalok
portúgalska nýlenduveldis-
ins í Afríku er forsenda
þess, að hægt verði að
koma á sæmilegri ró heima
fyrir. Það er ljóst af
reynslu Frakka í Alsír.
Bandamenn Portúgala í
Atlantshafsbandalaginu
hljóta að vona, að það
erfiða verkefni, sem núver-
andi valdhafar f Portúgal
hafa tekið að sér, muni
leiða til þess, að lýðræðis-
legir stjórnarhættir fái að
ráða þar rikjum og skjóta
traustum rótum. Slík þró-
un mála mun styrkja
Atlantshafsbandalagið
verulega. Portúgal verður
ekki lengur svartur blettur
á bandalagi, sem stofnað
var til þess að vernda lýð-
ræði og frelsi í aðildar-
ríkjum þess.
Atburðarásin í Grikk-
landi hefur verið ótrúlega
hröð. Herforingjarnir hafa
ráðið þar ríkjum í 7 ár og
ekkert sýndist geta hnekkt
veldi þeirra. En ævintýri
þeirra á Kýpur hefur leitt
til þess, að þeir hafa gefizt
upp. Líklega er uppgjöf af
þessu tagi mjög óvenjuleg,
þar sem einræðisstjórn
hefur á annað borð ríkt og
tæplega hefði til hennar
komið nema vegna þess, að
sterk öfl innan hersins
hafa krafizt þess, að
borgaraleg stjórn tæki við
á ný. í Grikklandi ríkir
sterkari lýðræðisleg hefð
en í Portúgal og þess vegna
má búast við, að breytingin
yfir í lýðræðislega stjórn-
arhætti á ný verði Grikkj-
um sæmilega auðveld. En
Urskurður Hæsta-
réttar Bandaríkjanna í
fyrrinótt þess efnis, að
Nixon forseti skuli af-
henda rannsóknardómara í
Watergate-málinu segul-
bandsspólur, sem hann
hefur hingað til neitað að
afhenda, er mjög alvarlegt
áfall fyrir forsetann og
eykur líkur á því, að ríkis-
réttur verði settur yfir
honum. Yfirleitt hafði ver-
ið gert ráð fyrir, að úr-
skurður Hæstaréttar félli á
þennan veg, en hins vegar
hafði verið búizt við því, að
ágreiningur yrði meðal
dómara og að sjónarmið
Nixons mundu eiga þar
nokkru fylgi að fagna. Svo
reyndist ekki vera.
Erlendir menn eiga afar
erfitt með að skilja Water-
gate-málið. Það, sem hing-
að til hefur komið fram í
því, hefur leitt í ljós svo
þessi þróun mála í Grikk-
landi mun augljóslega
styrkja Atlantshafsbanda-
lagið verulega. Andmæl-
endur þess geta nú ekki
lengur tönnlast á því, að
innan vébanda þess séu tvö
ríki, með einræðisstjórnar-
far. Þess vegna er þróunin
i þessum tveimur ríkjum
stuðningsmönnum Atlants-
hafsbandalagsins mikið
fagnaðarefni.
óhugnanlega spillingu og
almenna mútustarfsemi,
að með ólíkindum er. En
jafnframt þarf enginn að
láta sér detta í hug, að
þessi spilling sé bundin við
Nixon einan og samstarfs-
menn hans; hún er
áreiðanlega mjög útbreidd
meðal bandarískra stjórn-
málamanna og ekki ólík-
legt, að ýmislegt fleira eigi
eftir að koma upp, áður en
yfir lýkur.
Fyrir Bandaríkin skiptir
nú mestu, að Watergate-
málið verði upplýst að
fullu og jafnframt öll sú
mikla spilling, sem fram
hefur komið í sambandi við
það. Á grundvelli þeirra
upplýsinga verður banda-
ríska þingið svo hið fyrsta
að taka afstöðu í máli
Nixons. Sú óvissa, sem rík-
ir um stöðu hans, er banda-
rískri utanríkisstefnu til
trafala.
LÝÐRÆÐIÐ OG NATO
Af all fyrir Nixon
JÓHANN HJÁLMARSSON ^^STIKUR
GYLDENDALS Litteratur-
leksikon heitir mikið upp-
sláttarrit um bókmenntir. Tvö
fyrstu bindin eru komin út, en
ráðgert er, að ritið verði fjögur
bindi. Ritstjórar eru Henning
Harmer og Thomas Jörgensen,
en auk þeirra vinna margir
bókmenntafræðingar að gerð
ritsins.
I formála segja ritstjórarnir,
að aðaláhersla sé lögð á samtím-
ann og danskar bókmenntir, en
einnig sé áhersla lögð á
erlendar bókmenntir og ein-
staka rithöfunda annars vegar
vegna mikilvægis höfundanna
sjálfra og hins vegar vegna
gildis þeirra fyrir danskar bók-
menntir. I ritinu er ekki ein-
ungis getið fjölmargra rit-
höfunda heldur eru þaryfirlits-
greinar um bókmenntir ein-
stakra landa, skýringar á bók-
menntalegum hugtökum og
stefnum og ýmsu því, sem tengt
er bókmenntunum. Fagurbók-
menntir sitja í fyrirrúmi. Allar
greinar, sem eru lengri en fá-
einar línur og sýna á einhvern
hátt ákveðið bókmenntamat,
eru merktar höfundum sínum.
Engar myndir eru í ritinu.
Eins og vænta mátti er hægt
að hafa mikið gagn af þessu
yfirgripsmikla riti. íslenskur
lesandi þess hefur að sjálfsögðu
mestan áhuga á að sjá, hvernig
íslenskum bókmenntum eru
gerð skil. í öðru bindi er yfir-
litsgrein um fslenskar bók-
menntir eftir Erik Sönderholm
háskólalektor, en hann er
umsjónarmaður hins íslenska
þáttar ritsins. Erik Sönderholm
er áreiðanlega velviljaður
maður í garð Islendinga, hefur
skrifað um Island í dönsk blöð
og þýtt nokkrar fslenskar
bækur. Margt, sem hann lætur
frá sér fara í Gyldendals
Litteraturleksikon, er vel
athugað. Skrif hans um
fslenskar nútímabókmenntir
hljóta þó að stafa af ókunnug-
leika.
Formbyltingarskáld, þ.e.a.s.
skáld, sem brutust úr viðjum
hefðbundinnar fslenskrar brag-
listar og tileinkuðu sér tækni
evrópskra og amerískra
nútímaskálda, nefnir Erik
Sönderholm í þessari röð eftir
mikilvægi þeirra: Steinn
Steinarr, Hannes Pétursson,
Matthías Johannessen og Jónas
E. Svafár. Þeir Steinn og Jónas
eiga heima f þessari upptaln-
ingu, en Hannes og Matthías
komu fram, þegar formbylting-
in var að mestu um garð gengin
(1955—’58). Furðulegt er, að
Sönderholm skuli ekki minnast
á Jón úr Vör, sem ásamt Steini
Steinarr er tvímælalaust það
skáld, sem einna mestu hefur
ráðið um þróun íslenskrar ljóð-
listar. Sama er að segja um
Hannes Sigfússon. Dymbilvaka
Hannesar var tímamótaverk í
Gyldendals
Litteratur-
leksikon
anda þess, sem efst var á baugi
í erlendri ljóðlist. Sigfús Daða-
son og Stefán Hörð Grímsson
hefði einnig verið ástæða til að
nefna, sömuleiðis þá Jón Óskar
og Einar Braga. Sleppt er að
geta þess, hvernig Magnús
Ásgeirsson opnaði ungum
skáldum glugga út í heiminn
með ljóðaþýðingum sínum.
Þegar kemur að nýjungum í
skáldsagnagerð tekur ekki
betra við. Brautryðjendurnir
eru nefndir í þessari röð: Thor
Vilhjálmsson, Guðbergur
Bergsson, Jóhannes Helgi,
Jökull Jakobsson og Ingimar
Erlendur Sigurðsson. Indriða
G. Þorsteinssonar og Jóns Dan
er ekki getið, hafa þeir þó báðir
ásamt ýmsum öðrum átt þátt í
breyta viðhorfum manna til
skáldsagnagerðar. Nægir að
nefna 79 af stöðinni eftir
Indriða og Sjávarföll Jóns.
Það, sem sagt er um fslenska
leikritagerð, skal birt orðrétt:
„Trods livfig og frodig teater-
virksomhed i Reykjavik er der
ikke framstáet nogen nævne-
værdig moderne isl. dramatik,
det intressanteste bidrag er
Laxness forsög med denne
form i forfatterskabets seneste
fase.“ Að mati Sönder Holms
eru það sem sagt aðeins leikrit
Laxness, sem vert er að nefna,
leikritahöfundar eins og Agnar
Þórðarson, Jökull Jakobsson,
Oddur Björnsson, Matthías
Johannessen, Jónas Arnason og
Birgi Sigurðsson, svo að fáeinir
séu nefndir, komast ekki á blað.
Af skrá yfir verk um
íslenskar bókmenntir, sem
Sönderholm birtir, verða ljós
þau mistök, sem yfirlitsgrein
hans vitnar um. Verk um
nútímabókmenntir Islendinga,
sem hann hefur sótt fróðleik
til, eru þessi: History of
Icelandic Poets 1800—1940
eftir Richard Beck, útg. 1950;
History of Icelandic Prose
Writers 1800—1940 eftir
Stefán Einarsson, útg. 1948, og
Islenzkar nútímabókmenntir
1918—1948 eftir Kristin E.
Andrésson, útg. 1949. Nýlegar
bækur og ritgerðasöfn um
íslenskar nútímabókmenntir
hefur Erik Sönderholm ekki
hirt um. Þetta er þvf kynlegra
sem ritstjórar Gyldendals
Litteraturleksikon segja í for-
mála að kapp hafi verið lagt á
að afla nýjustu upplýsinga fyrir
ritið. Ritið var að þeirra sögn
fullunnið haustið 1973.
Umsagnir Eriks Sönderholms
um einstaka rithöfunda þegar
yfirlitsgreininni sleppir skulu
ekki ræddar að sinni. Enn eru
tvö bindi ókomin. Þó verður
ekki hjá komist að benda á
nokkur atriði. Guðmund
Danfelsson lætur Sönderholm
njóta sannmælis, hann hælir
Guðmundi fyrir frásagnargleði
og sálfræðilegan áhuga. I verk-
um Gunnars Gunnarssonar,
einkum hinum fyrstu, er sál-
fræðin einfölduð og grunn-
færnisleg, þar að auki má finna
að dönskukunnátta Gunnars og
stíl að dómi Sönderholms.
Á Guðmund G. Hagalín er
drepið í yfirlitsgreininni, en
ekki hefur Sönderholm talið
ástæðu til að birta sérstaka um-
sögn um Hagalín. Skáld að
nafni Jóhannes úr Kötlum
virðist ekki tilheyra íslenskri
bókmenntasögu.