Morgunblaðið - 11.09.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. SEPTEMBER 1974
Á SUMARDEGI Erlendur Jónsson
EIN STEFNA -
AFTUR Á BAK
ÞEGAR þetta er ritað nálgast
óðum sá tlmi að skólar taki til
starfa. Unga fólkið hverfur frá
söluopi, fiskverkunarborði,
húsgrunni eða hverjum þeim
vinnustað öðrum þar sem það
hefur fundið orku sinni viðnám
yfir sumarið og tekur sér bók I
hönd. Kennarar setja upp
alvörusvip, þurrka gleraugun
og munda krftina.
Skólinn er orðinn daglegt
brauð hluti hins sjálfsagða, en
ekki spurning, álitamál, eins
og áður var; enginn spyr:
A ég eða á ég ekki? öll-
um er þröngt f skóla hvort
sem þeir vilja eða vilja
ekki, og þar eru allir
drifnir áfram sama hringveg-
inn, hring eftir hring, en
hvorki spurt um eigið frum-
kvæði né áhugamál. Þeim sem
geta og vilja er skólinn vinnu-
staður, öðrum er hann geymsla.
hæli. Nýrri skólalöggjöf var
hespað gegnum þingið rétt fyr-
ir lok þess f vor. Aður voru f
gildi lög frá 1946. Þau voru
vond. Verri eru þau hin nýju.
Hið illa hefur ávallt tilhneig-
ing til að verða sýnu verra.
Sú var tfðin að þjððin átti fáa
skóla. En þeirra á meðal voru
þó alltaf einhverjir f betri röð.
Góðir voru þeir ekki vegna þess
að kennslustofurnar væru rúm-
ar, gluggarnir stórir, gangarnir
breiðir, heldur sakir hins að
stjórnin var f lagi, kennslan
fyrsta flokks, og innan veggja
þeirra rfkti gagnkvæmur vilji
til að láta eitthvað gott af sér
leiða. Þeir voru f einu orði sagt
— menntastofnanir, og skfr-
teini frá þeim voru ekki verð-
laus eins og krónan. Til þeirra
höfðu valist kennarar sem Iitu
stórum augum á hlutverk sitt
(eins þó samfélagið liti smáum
augum á það); uppfræddu af
eldmóði og innlifun og hrifu
nemendurna með sér eða
losuðu sig við þá tækist það
ekki.
Farskóli í sveit þar sem hver
nemandi naut kennslu aðeins
fáar vikur vetrar og einn
kennari kenndi allar greinar og
öllum nemendunum gat allt
eins verið úrvals fræðslustofn-
un ef — eftir á að hyggja — sá
eini kennari var hvort tveggja,
menntamaður f raun og kenn-
ari af guðs náð. Margur far-
kennarinn var hvort tveggja,
enda gat tæpast verið að nokk-
ur maður tæki sér fyrir hendur
svo Iftils metið starf nema af
ástrfðu. Ekki þrátt fyrir það
heldur vegna þess væri verðugt
að rannsaka hvers vegna fs-
Ienskir farkennarar — meðan
kennslufyrirkomulag tfðkaðist
— hlutu svo hraklega útreið
sem raun ber vitni I fslenskum
bókmenntum, og þó sér f lagi I
skáldsögum á fjórða og fimmta
áratugnum. Eg nefni engin
dæmi, þau eru ærin.
Ég minni lfka á gömlu gagn-
fræðaskólana og þá sem þar
kenndu og námu. Frá Möðru-
völlum, Akureyri og Flensborg
dreifðust gagnfræðingar út um
byggðir landsins og stjórnuðu
öðrum fremur fslenzkum
byggðamálum allan fyrripart
þessarar aldar; voru hrepp-
stjórar, oddvitar, þingmenn og
svo framvegis. Með lögunum
frá 1946 var gagnfræðaskólun-
um þrýst niður f dfki meðal-
mennskunnar, og tók þá fljótt
að sfga á ógæfuhlið fyrir þeim.
Ef til vill gerðis það f fyrstunni
óvart fremur en viljandi, einu
gildir. Með lögunum frá f vor
eru þeir svo endanlega þurrk-
aðir út, requiescat in pace!
Menntaskólarnir, sem voru sex
vetra skólar og eru Ifkast til að
uppruna elsta tegund skóla-
halds f landinu bfða þess líka
að vera afnumdir. Sláturtfð
menntamálanna er sem sagt
hafin svo ekki verður um villst.
Upp af þessu skal svo spretta
eitt hrikalegt bákn, ópersónu-
legt og örugglega Ifka óviðráð-
aniegt, og nefnast einu nafni
skólakcrfi. í stað þeirrar menn-
ingarlegu matreiðslu sem hug-
sjónamenn höfðu áður með
höndum kemur ein risastór
mötunarvél, sjálfvirk og óstöðv-
andi eins og mótorhjólið á Ak-
ureyri forðum. Mikið má vera
ef einhver á ekki eftir að týnast
f þeirri vél.
Stórfé er árlega ausið f skóla-
kerfið, fé sem sótt er f vasa
skattgreiðenda. Þessu fé er á
margan hátt illa og óskynsam-
lega varið. Reist er rándýrt
skólahúsnæði að skrauti og
fburði sem kann svo, þegar til
kastanna kemur, að reynast alls
endis ófullnægjandi og illa
svarandi kröfum tfmans. Keypt
eru geysidýr tæki, en sfðan
ekki söguna meir, engin að-
staða til að nýta þau og ekkert
hirt um að skapa hana. Stjórn-
endur skóla og kennarar fá
minna og minna ráðið um starf
sitt f reynd þó látið sé f veðri
vaka með ýmiss konar lýð-
skrumi að tillögur þeirra séu
nokkurs virtar. Og svo klókir
eru þeir sem ábyrgð bera á
lögum og reglugerðum um
skólamál að þeir láta ógjarnan
teygja sig út f umræður um
sjálfan vandann; hvers vegna
skólarnir eru ekki betri en þeir
eru eða hvernig mætti bæta þá.
Til þess duga nefnilega hvorki
lög né reglugerðir, enn sfður
neins konar „kerfi“, heldur
góður vilji, áhugi, athöfn,
vinna, en fátt af þvf virðist hafa
verið fáanlegt f kjörbúð þeirra
sem stjórnað hafa íslenskum
menntamálum undanfarin ár.
Farskólinn og annars konar
Framhald á bls. 31
„Ungra krafta og gáfna glæðing”
Upp úr miðri 19. öld mun ólæsi
hafa verið orðið frekar fágætt hér
á landi, margt karla orðið skrif-
andi og tekið mjög að aukast, að
konur lærðu skrift, margar þó
fremur af sjálfsdáðum en af hvöt-
um foreldra og klerka. Annars
ræktu prestar yfirleitt húsvitjan-
ir og eftirlit með fræðslu af sam-
vizkusemi, þó að flestir þeirra
ættu víð bág kjör að búa, ef þeir
voru ekki dugandi bændur og
eftirgangssamir um að tekjur
þeirra gyldust. Kostur prentaðra
bóka var orðinn allmikill, og enn
var það tfðkað, að prentuð bók
væri lánuð til afritunar, og svo
væri gjarnan afritið lánað og
endurskrifað.
Þá var og tekið að stofna
lestrarfélög, og enn var það í
blóma, að lesið væri og kveðið á
kvöldvökum og rætt fram og aftur
um efni hins lesna eða kveðna og
þannig urðu hinar löngu kvöld-
vökur vetrarins bæði skemmti- og
fræðslutími.
Foreldrar höfðu yfirleitt áhuga
á að kenna börnum sínum lestur.
Talið er, að árið 1874 hafi verið í
reglubundum barnaskólum 200
börn, en engin í unglingaskólum,
en réttum tuttugu árum síðar
6210 börn og 78 unglingar í skól-
um, þar sem veitt var ósérhæfð
f ramhald sf ræðsla.
Árið 1881 hófst gagnfræðaskól-
inn á Möðruvöllum í Hörgárdal,
og ári sfðar sams konar skóli f
Flensborg í Hafnarfirði. Búnaðar-
skóli var stofnaður í Ólafsdal
1880, á Hólum 1882, Eiðum 1883
og 1889 á Hvanneyri. Tveimur
árum síðar hófst Stýrimannaskól-
inn í Reykjavík. Kvennaskóli
Þóru Melsteð tók til starfa 1874
og svo voru stofnaðir kvennaskól-
ar i Skagafirði, Húnavatnssýslu
og Eyjafirði á árunum 1877—’79.
1 kvennaskóla Skagfirðinga er kal-
ið að stundað hafi nám alls 50
nemendur, í skólanum í Ytri Ey í
Húnavatnssýslu um 500, og að
námsmeyjar Laugalandsskóla í
Eyjafirði hafi alls verið um 300.
Það var mikið tfðkað á sfðasta
fjórðungi 19. aldarogfyrstuárum
þessarar, að allvel stæðir bændur
réðu til sín heimiliskennara tvo,
þrjá og allt upp f fimm mánuði
vetrarins. Nutu góðs af þessu
börn frá býlum, sem voru svo
nærri skólastaðnum, að þau gætu
sótt skólann heiman frá sér. Til
kennara voru valdir gagnfræðing-
ar, búfræðingar, jafnvel menn
með skipstjórapróf og auk þess
stúlkur, sem höfðu fengið fram-
haldsfræðslu. 1 þessum heima-
skólum voru það fá börn, að
kennarinn gat miðað kennslu sfna
við misjafnan aldur og misjafnar
námsgáfur og áhugaefni. Faðir
minn tók kennara nokkra
mánuði af fjórum vetrum — vel
gefna stúlku einn veturinn og
hina búfræðinga frá Hvanneyri.
Allir voru vel læsir, þegar hinir
aðfengnu kennarar hófu að fræða
þá, og öllum var þeim síðan
kennd skrift réttritun, reikningur
og kristinfræði og sumum
náttúrufræði, landafræði, ís-
landssaga og mannkynssaga. Mun
láta nærri, að sá nemandi, sem
naut námsins lengst, hafi fengið
alls 16 mánaða fræðslu og var vel
læs og nokkuð skrifandi þegar
hann varð lærisveinn hins fyrsta
aðfengna kennara. Öll þessi
kennsla var kostuð af föður mfn-
um einum-
Það varð ýmsum ljóst á sfðasta
fjórðungi 19. aldar, að þjóð, sem
stóð langt að baki nágranna-
þjóðunum i alhliða framförum á
sviði atvinnuhátta og atvinnulífs
og þá einnig f flestum félagsleg-
um efnum, þyrfti að njóta í sem
ríkustum mæli hæfileika hinna
uppvax'andi kynslóða — og að
slíkt gæti ekki orðið nema menn
fengju auk sérhæfðrar þekking-
ar, sem mesta almenna fræðslu,
er yki þeim víðsýni( vitund um
greind sína og getu og örvaði
áhuga þeirra til aukins mann-
dóms, menningar og félaglegrar
samstöðu. Því var það, að á nokkr-
um stöðum á landinu og þá ekki
sízt í Þingeyjar og Strandasýsl-
um hafði verið hafizt handa
um fræðslu unglinga, stofnað til
námskeiða og jafnvel nokkurra
mánaða skóla. Kom þetta þeim,
sem fræðslunnar nutu, að góðu
gagni og jók hjá mörgum skilning
á nauðsyn unglingafræðslu, en
opinberir aðilar héldu yfirleitt að
sér höndum og hinar góðu og
gildu tilraunir einstakra manna
eða hópa urðu skammvinnar.
1 þann tíma sem lýðháskóla-
hreyfing Gundtvigs hafði valdið
gerbreytingu á unglingafræðslu í
sveitum Danmerkur og var tekin
að ryðja sér til rúms í Noregi, fór
ungur Borgfirðingui; Guðmundur
Hjaltason, utan og stundaði nám í
lýðháskólum f Noregi og Dan-
mörku frá 1875—’81. Hann fór og
námsferðir til Svlþjóðar og
Englands. A árunum 1876—’81
flutti hann erlendis marga fyrir-
lestra um Island, sögu þess og
menningu þjóðarinnar. Heim
kom hann haustið 1881 og hélt
síðan skóla á Akureyri og á ýms-
um stöðum í Þingeyjarsýslum
fram yfir aldamót og samtímis
kynnti hann lýðháskólahreyfing-
una í blaðagreinum og viðtölum
en tókst ekki að afla fjár og fylgis
til slíkrar skólastofnunar. Lff
hans og þrotlausa baráttu fyrir
Bökmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
fræðslu- og menningarlegum um-
bótum geta menn kynnt sér af
Ævisögu hans sem kom út 1923 og
ar bókinni Tvennir tímar, eftir
Elínborgu Lárusdóttur, en sú bók
hefur að geyma endurminningar
eiginkonu Guðmundar Hjaltason-
ar, skráðar eftir sögn hennar
sjálfrar. Sú bók var gefin út árið
1949.
Þó að Guðmundi Hjaltasyni
auðnaðist ekki að koma upp lýð-
háskóla, hafði kynning hans á
slíkum skólum vfðtæk og varan-
leg áhrif. Til þeirra áhrifa má til
dæmis að allmiklu leyti rekja hið
mikla, langa og óeigingjarna
skólastarf séra Sigtryggs Guð-
laugssonar, sem hélt skóla með
lýðháskólasniði á Ljósavatni f
Þingeyjarsýslu 1903—1905 og
stofnaði síðan og starfrækti að
mestu á eigin kostnað ungmenna-
skólann á Núpi f Dýrafirði frá
1906—1929. Um ævi hans og starf
hefur Halldór Kristjánsson, bóndi
á Kirkjubóli, skrifað mjög fróð-
lega og skilríka bók, sem út var
gefin fyrir nokkrum árum, og
systursonur hans, Finnur Sig-
mundsson, fyrrverandi lands-
bókavörður, hefur tekið saman
bókina Saga í sendibréfum, sem
út kom 1967, en sú bók er mjög
merk heimild um þroskasögu
séra Sigtryggs og auk þess um
sitthvað í menningarlífi þjóðar-
innar, þegar hún er að komast*
til vitundar um, hvar hún er á
vegi stödd í sókn sinni til ný-
menningar, sem orðið geti sam-
bærileg við hennar fornu menn-
ingarreisn.
Ahugi unglingafræðslu með
lýðháskólasniði hafði víðar vakn-
að en á Norðurlandi og í
Strandasýslu. Og einmitt í
heimahögum Guðmundar
Hjaltasonar var stofnað-
ur Hvítárbakkaskólinn, fyrsti
varanlegi lýðháskólinn hér á
landi, og nú er komin út bók um
hann skráð af Magnúsi Sveinssyni
frá Hvftsstöðum á Mýrum, gagn-
fræðskólakennara í Reykjavík.
Heitir bókin Hvítárbakkaskólinn
1905—1931. Er hún í þremur aðal-
köflum, og heita þeir: Drög að
sögu Hvítárbakkaskólans, Nem-
endur Hvítárbakkaskólans og
Hvítbekkingar á ritvelli. Bókin er
aðeins 178 síður, en samt sem
áður sérlega fróðleg og mjög læsi-
leg. Og fróðlegust og merkilegust
þykir mér hún fyrir þær sakir,
hve ljóslega hún sýni það, sem
um eru mörg fleiri dæmi f sögu
íslenzkrar endurreisnar, að þar
sem skorti framtak og forsjá
stjórnvalda, megnuðu fátækir og
umkomulitlir einstaklingar að
gerast forystumenn um úrlausn
nauðsynjamála. Einn þeirra var
Sigurður Þórólfsson.
Sigurður var fæddur í Holti á
Barðaströnd af fátækum en dug-
miklum og gáfuðu foreldrum,
sem áttu allmikið góðra bóka. Sig-
urður var snemma bókhneigður
og námfús og varði hverri tóm-
stund til lestrar, hafði því á barns-
aldri lesið margt fslenzkra bók-
mennta, fornra og nýrra, með
leiðsögn móður sinnar, og eftir
fermingu var hann tvö ár hjá
frænda sínum, Birni bónda
Péturssyni á Hlaðseyri í Patreks-
firði, sem átti margt bóka og
kunni svo vel að meta bókhneigð
Sigurðar, að hann veitti honum
fyrir þær sakir meiri tómstundir
en ella hefði orðið. Nítján ára
fékk Sigurður svo tíu vikna til-
sögn í reikningi, dönsku og rétt-
ritun hjá Einari veitingamanni á
Vatneyri, og tveimur árum síðar
fór hann til náms í búfræði hjá
afreksmanninum Torfa í Ólafsdal
og lauk þaðan prófi 1892. Hann
tók kennarapróf í Flensborg 1893,
vann síðan að jarðabókum og
mælingum á sumrum, en kenndi á
vetrum og vann við blöðin ísafold
og Dagskrá 1897—’99 og 1899
stofnaði hann búnaðarblaðið Plóg
og stýrði því allt til ársins 1907.
Vorið 1901 fór hann til Danmerk-
ur og kynnti sér danska búskapar-
hætti, en var síðan vetrarlangt f
lýðháskólanum f Askov. Veturinn
1902—1903 hélt hann kvöldskóla í
Reykjavík með lýðháskólasniði,
og 1903—1905 var hann skóla-
stjóri unglingaskóla í Búðardal.
Hann hafði kynnzt Páli
amtmanni Briem sem var sem
kunnugt er mikill 'áhugamað-
ur um fslenzkar framfarir,
og hann var það, sem réð Sig-
urði til að fara til Danmerkur
og kynna sér hinn rómaða
skóla í Askov, leggja síð-
an nokkra stund á unglinga-
kennslu eftir komu sína heim, en
stofna svo lýðháskóla í sveit, þá er
hann sæi sér það f ært.
Það varð svo að ráði, að hann
Framhald á bls. 23.
Fyrri hluti
Frumherjar