Morgunblaðið - 29.07.1980, Síða 20

Morgunblaðið - 29.07.1980, Síða 20
20 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. JULI1980 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. JULI 1980 29 Útgefandi Framkvæmdastjóri Ritstjórar Ritstjórnarfulltrúi Fréttastjóri Auglýsingastjóri hf. Árvakur, Reykjavík. Haraldur Sveinsson. Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Þorbjörn Guðmundsson. Björn Jóhannsson. Baldvin Jónsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskriftargjald 5.000.00 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 250 kr. eintakið. Fallvalt veraldargengi Sagan geymir ótal dæmi um stjórnendur, sem ætla að þröngva þegnum sínum til hlýðni við sig en lenda fyrr eða síðar í þeim ógöngum, að einungis valdbeiting dugar til að halda þeim í sessi. Þegar svo er komið er það styrkur leynilögrejrlu eða hers, sem ræður því, hve lengi þeir þrauka. Kúgunarkerfi kommúnismans er skýrasta dæmið um þetta úr samtímasögunni. í Sovétríkjunum hefur í tæp 63 ár tekist að halda hundruðum milljóna manna í heljargreipum. Á sunnudaginn andaðist Mohammed Reza Pahlevi fyrrum íranskeisari, útlægur, einmana, bitur og óvelkominn í fjölmörgum þjóðlöndum. 37 ára valdaferill hans þróaðist að lokum á þann veg, að á trúarlegum forsendum var veldi hans brotið á bak aftur. Þær þjóðfélagsumbætur, sem hann beitti sér fyrir, þóttu of róttækar og vald leynilögreglunnar SAVAK magnaðist. Síðasta úrræði keisarans var að beita hernum gegn írönsku þjóðinni, og þegar hann lét ekki lengur að stjórn var síðasta vígið fallið. Síðan hafa trúarleiðtogar farið með alræðisvald. Aðeins 22 ára að aldri var Reza Pahlevi settur til æðstu valda. Það var á árinu 1941, þegar Bretar og Sovétmenn sóttu með herliði inn í íran gegn keisaranum föður hans og útsendurum nasista, sem hann hafði gert sér handgengna. Rauði herinn hvarf ekki á brott frá íran fyrr en 1946, eftir að kommúnistar höfðu þó stofnað sjálfsstjórnarríki í Azerbajdzh- an við sovésku landamærin. Með aðstoð Sameinuðu þjóðanna tókst hinum unga þjóðarleiðtoga það, sem enginn annar gat í lok styrjaldarinnar: að losna við Rauða herinn úr landi sínu. Næsta meiriháttar þrekraun hans var baráttan við dr. Mossadiq, sem tókst 1952 að ná alræðisvaldi með stuðningi kommúnista og afturhaldssamra stórlandeigenda. Leikbragð Mossadiqs var að krefjast þjóðnýtingar á Bresk—íranska olíufélaginu, sem flutti olíuauðinn úr landi. Keisarinn sá sér þann kost vænstan að flýja land 1953 en eftir nokkra daga sneri hann aftur heim, eftir að herinn og fjöldahreyfing, sem stofnuð var að undirlagi Bandaríkjamanna hafði hrakið Mossadiq frá völdum. Blftir það jukust bandarísk áhrif jafnt og þétt í landinu. Reza Pahlevi vildi á skömmum tíma gera íran að nútímaríki á vestræna vísu. í orði stefndi hann að vestrænum stjórnarháttum. Honum var það kappsmál, að Iran yrði meðal helstu hernaðarvelda heims. Hann kallaði sjálfan sig konung konunganna. Honum tókst að halda vinsamlegu sambandi við bæði Bandaríkin og Sovétríkin, þótt ávallt væri ljóst, að hann drægi taum Vesturlanda. í krafti olíuauðs og áhrifa átti hann greiðan aðgang að vestrænum fjölmiðlum, og hann var óspar á yfirlýsingar um hnignun Vesturlanda og nauðsyn þess, að þau héldu vöku sinni. Hann vai" greinlega hættur að þekkja eigin takmörk. Hann sópaði fé til sín og sinna og virtist ekki gera sér neina grein fyrir því í hvert óefni var komið, fyrr en hann hvarf úr landi í ársbyrjun 1979, áreiðanlega í þeirri von, að sér tækist aftur sama herbragðið og 1953. En Ayatollah Khomeini náði undirtökunum, og meðan landflótta keisarinn hefur farið úr einu landinu í annað hefur lýðurinn krafist dóms yfir honum. Með leynd komst hann til lækninga í Bandaríkjunum, í hefndarskyni voru starfsmenn bandaríska sendiráðsins í Teheran teknir í gíslingu. Sá atburður virðist geta orðið mjög afdrifaríkur fyrir pólitíska framtíð Jimmy Carters Banda- ríkjaforseta. Fall keisarans hefur alls ekki orðið írönsku þjóðinni til góðs. Þvert á móti eykst ógnarstjórnin frá degi til dags. Fregnir berast um blóðugar hreinsanir innan hersins. Þjóðarbrot sætta sig ekki við miðstjórnina. Efnahagsstarfsemin er í molum. Ovissan hefur aukið spennuna í alþjóðamálum, um leið og Sovétmenn hernema nágrannaríkið Afganistan. Hugarfar írönsku ráðamannanna lýsir sér ef til vill best í orðum útvarpsstöðvar þeirra, sem sagði að með Reza Pahlevi væri gengin „mesta blóðsuga aldarinnar". Saga hins útlæga íranskeisara geymir dæmi um mikla sigra, æðstu metorð og dýpstu niðurlægingu. Hún er áminning um fallvalt veraldargengi og dapurleg örlög þjóðar, sem verður leiksoppur öfgafullra leiðtoga. Helsjúkur af krabbameini virtist Mohammed Reza Pahlevi aðeins eiga einn valdamikinn vin, sem var til þess búinn að sýna vináttu sína í verki, en það er Anwar Sadat, Egyptalandsforseti. Af miklu hugrekki býður hann óvinum útlagans byrginn — jafnt þegar hann er lífs og liðinn. Frá krýningunni 1971. Farah keiaaraynja krýpur lyrir framan „keisara keísaranna, Ijós aríanna, konung konunganna,“ o.s.lrv. Fjölakyldan saman. Myndin var tekin 1976. Keisarinn og Farah Diba í Marokkó, en þar dvöldu þau skamma hríð í útlegö sinni. Veikur maður og hrjáður: fyrrverandi keisarinn í Panama. Texti: Jóhanna Kristjóns- dóttir í Teheran 1978: keisarastyttu steypt. Við brottförina frá Teheran kastaði foringi eínn sér að fótum keisarans. Keisarinn reisti hann við og sáu viöstaddir þá að augu þessa hörkutóls voru full af tárum. Undir lokin átti Mohammed Reza Pahlevi nánast engan vin, sem vildi veita honum skjól. Aö frátöldum Anwar Sadat, sem bauð fjendum keisarans og sjálfs síns byrginn og veitti honum athvarf í Egyptalandi. Myndin var tekin í vor skömmu eftir aö keisarinn kom til Egyptalands. Mannréttindabrot voru mörg og Ijót framin í íran á valdatíma Reza Pahlevi. Sjálfur neitaöi keisarinn þvt jafnan og sagöi að beita yröi þeim meðulum, sem viö ættu hverju sinni. Hér setur hann mannróttinda- ráöstefnu, sem var haldin á vegum Sameinuöu þjóöanna í Teheran 1968. M Ljós aríanna“er slokknað SADDUR lifdaKa og lantfhrjáður til sálar og líkama. vaf Mohammed Reza Pahlevi, fyrr- verandi Iranskeisari upp öndina árla sunnu- dags. í heimalandi hans, fögnuðu menn óspart, þegar andlátsfregnin barst. Þó er vist að þrátt fyrir allt, sem klerkaveldið þar gerir nú til að færa landið aftur i miöaldir. munu íranir njóta ýmissa ávaxta af starfi og stjórn keisarans um ókomna tið. Reza Pahlevi varð háit á því, að hann vanmat klerkaveldið og menn töldu að trúarlíf hefði verið stórkostlega vanrækt. Hann ætlaði sér mikinn hlut, að færa frumstætt vanþróað þjóðfélag á nokkrum áratugum í að vera iðnvætt velferðarríki upp á vestrænan máta. Hann fór geyst í sakirnar og það varð honum að falli. Eins og einn írani orðaði það við mig þegar ég var í Teharan tveimur mánuðum áður en hann hvarf úr landi, „það er ekki hyggilegt að byrja á efstu hæðinni, þegar á að reisa 20. hæða hús ... þegar neðar dregur eru þær efstu löngu hrundar." En ég minnist þess einnig, að margir sögðu að færi keisarinn myndi, verða upplausn í landinu, íran yrði annað Líbanon. Og þessir menn virðast ætla að verða sannspáir, því varla er hægt að ímynda sér ömurlegra, ruglaðra og grimmara ástand en ríkt hefur þennan tíma sem Khomeini hefur haldið valdataumunum í gömlum höndum sér. Þá voru líka sögusagnir á kreiki um, að keisarinn myndi láta herinn skerast í leikinn sér til bjargar, svo að hann þyrfti ekki að fara úr landi. Hann valdi hins vegar þann kost að boða meira frjálsræði, leyfa starfsemi stjórn- málaflokka og ákvað að halda kosningar. En það boð kom of seint. Þá var ólgan og reiðin gegn honum orðin svo megn og áhrif Khom- einis slík, að ekki varð aftur snúið. Einnig eru getgátur um, að keisarinn hafi ekki treyst á ótvíræðan stuðning hersins og því ekki viljað láta á það reyna. íranskeisari hefur verið sakaður um grimmd og miskunnarleysi, en undir lok valdatíma hans var hann breyttur maður. Fréttamenn sem hittu hann og ræddu við hann, sögðu að hann hefði minnt á Nixon undir það síðasta, sveiflast milli bjartsýni og þunglyndis og hann hefði margsinnis sagt: „Eg fæ ekki skilið hvar á leiðinni mér varð fótaskortur ... ég skil ekki hvers vegna þjóð mín, sem ég hef fórnað öllu, er að snúa við mér baki. Hann skildi ekki heldur tvístígandi afstöðu Bandaríkjastjórnar og þó fyrst og fremst Carters forseta og varla hægt að lá honum það. Hann hefur án efa reitt sig á stuðning Carters, en hik og tvöfeldni — eða einfeldni — Carters var með ólíkindum þessa síðustu mánuði valdatíma keisarans. Án efa var keisarinn beizkari í garð Bandaríkjamanna en flestra annarra, vegna þess að hann hafði sjálfur hneigzt mjög að stuðningi við þá og leit svo á að hið bandaríska samfélag gæti um margt orðið landi sínu fyrirmynd. Hann sagði að draumur sinn væri að endurreisa veldi og tign persneska heimsveld- isins og láta rödd Irans hljóma kröftuglega á vettvangi þjóðanna. Hann vildi beita olíuauði landsins í þessum tilgangi. En það var öldungis þessi draumur, sem átti líka sinn þátt í að binda endi á valdatíð Mohammeds Reza Pahlevis — keisara keisaranna, endurskin almættisins, ljós aríanna, miðpunkt alheims- ins, konung konunganna eins og hann titlaði sig — vegna þess hversu hann bar sig að og virti ekki nema að nokkru leyti hefðir lands og þegna þegar hann var að þrýsta fram umbótum sem undirsátar hans voru á stund- um ekki reiðubúnir að þiggja. Og þann 16. janúar 1979 lauk valdatíma keisarans, sem faðir hans Reza Khan, hafði hafið með valdaráni 1925. Reza Khan hrökkl- aðist frá völdum 1941 vegna hollustu við nazista og sonurinn tók þá við aðeins rétt tvítugur. Fyrstu ár hans virtist hann ekki mikill bógur og ráðgjafar af öllu tagi allsráð- andi og ríkisstjórnin hálfgildings leppstjórn Sovétríkjanna. En árið 1946 vann Pahlevi þa afrek að láta hersveitir sínar hrinda árásum Sovétmanna inn í norðvesturhéraðið Azer- badzjan og koma síðan ríkisstjórninni frá. Eftir þetta tók hann að gerast atkvæðameiri um stjórn landsins en það var þó ekki fyrr en eftir Mossadekmálið árið 1953, að keisarinn taldi sig standa verulega með pálmann í höndunum. Viðsjár höfðu lengi verið með Mossadek og keisaranum. Mossadek ákvað að þjóðnýta alla olíuvinnslu í landinu og brugðust Bretar illa við en þeir áttu stórra hagsmuna að gæta, þar sem var Brezk-íranska olíufélagið. Stjórn- málasambandi var slitið, allt logaði í illdeil- um. Keisarinn varð að hverfa úr landi ásamt konu sinni Sorayu og leitaði skjóls í Róm. Herforingjar honum trúir voru síðan ekkert að tvínóna við hlutina, steyptu Mossadek og keisarinn sneri heim, hylltur af því hinu sama fólki og farið hafði í háværar mótmælagöngur allt árið 1953 til að votta Mossadek stuðning og keisara andúð. Keisarinn sneri sér síöan að því að bæta sambúðina við Breta og ná við þá samkomulagi vegna þess missis sem þeir höfðu orðið fyrir eftir að olíufyrirtækin, höfðu verið þjóðnýtt. Hann lét banna kommúnista- flokkinn, Tudeh, en flokkurinn starfaði áfram í leynum og árið 1954 komst upp um tvö samsæri hans sem miðuðu vitanlega að því að koma keisara frá. Þetta leiddi af sér ólgu og ókyrrð og enn herti keisarinn á stjórn landsins. Árið 1950 hóf keisari að deila út stórjörðum sínum til bænda og hann stofnaði Pahlevisjóðinn sem hafði það að markmiði að bæta félagslega stöðu manna, efla menntun — en ólæsi er enn um 70% í landinu — og kom meðal annars á fót kennslusveitum, sem fóru um landið og kenndu fólki, hann gerði stórátak í að bæta ástand heilbrigðismála. í þennan sjóð lagði keisari 40 milljónir dollara og síðan veitti hann iðulega í hann stórfúlgum. í þjóðaratkvæðagreiðslu árið 1963 fengu konur í fyrsta sinn að kjósa. Keisarinn fékk yfirgnæfandi stuðning sinn við „hvítu bylting- una“ svokölluðu sem var sex liða áætlun sem miðaði að því að hraða félagslegri uppbygg- ingu enn, stórauka réttindi kvenna og efla iðnað og landbúnað. Á þeim árum sem á eftir komu, hefði flest átt að leika í lyndi, en þá kom fleira til, hin iilræmda leynilögregla keisar- ans, SAVAK, færðist í aukana og án efa vann hún mörg óþokkaverkin með eða án vitundar keisarans og öllum stóð hinn mesti stuggur af. Á þessum árum var eins og dómgreind hans tæki að slævast, ósveigjanleikinn og kuldinn jukust í sömu hlutföllum. Það sem óefað markaði upphaf endalokanna, var árið 1975, þegar hann ákvað að taka öll völd í sínar hendur, banna endanlega alla starfsemi stjórnmálaflokka og ráðskaðist einangraður einvaldur næstu ár, og virtist engu skeyta um hag þegna sinna. Spilling innan hirðarinnar og meðal hersins og innan embættismanna- stéttarinnar varð æ meiri. Eyðslusemi, íburð- ur og lystisemdir virtust vera hans ær og kýr og er dæmið um krýningu hans árið 1971 skýrt dæmi um glys og bruðl, sem engan enda virtust taka. Og ólgan og óánægjan var aldrei langt undan. SAVÁK óð uppi og Khomeini erki- klerkur lét stöðugt í sér heyra. Hann var handtekinn og fangelsaður og loks rekinn úr landi. Khomeini bar í brjósti ævarandi hatur til Reza Pahlevi, vegna þess hann stóð í þeirri trú að Reza Khan hefði látið fyrirkoma syni sínum. Heiftin yfirfærðist á son Reza Khan og hann taldi aukinheldur að allar þær umbætur sem keisarinn vildi gera á íranska þjóðfélag- inu gengju þvert á orð Kóransins. Khomeini sakaði keisarann um að vanrækja eðlisríka trúarþörf landsmanna og hvatti til aðgerða gegn honum. Eftir að Khomeini var rekinn úr landi hafðist hann við í afskekktu þorpi í írak og takmarkaður hópur sem fékk boðskap hans. Keisarinn gerði síðan afdrifaríka skyssu er hann fékk Iraksstjórn til að reka Khomeini úr landi. Eftir nokkurn flæking fékk hann hæli í Frakklandi. Þar settust fréttamenn að honum og eiga án efa drjúgan þátt í uppgangi hans. Hvert orð sem út af hans vörum gekk, var básúnaö yfir heimsbyggðina og smátt og smátt jókst fylgi hans meðal Irana, eftir því sem hatrið á keisaranum magnaðist. Það var í febrúar 1978 sem til verulegra átaka kom og síðan urðu hörmulegir atburðir í íran nánast daglegt brauð fram eftir árinu. Samt virtust fáir trúa því í alvöru að Íranir vildu fá Khomeini heim, því að hann fór ekki í feiur með hvað fyrir honum vekti — þótt grimmdin og harðneskjan hafi reyndar farið fram úr öllu sem menn bjuggust við. Og að ári liðnu var byltingin fullkomnuð, og síðan þarf ekki að orðlengja hvað hefur gerzt. Mohammed Reza Pahlevi var fæddur 26. október 1919. Hann var rétt meðalmaður á hæð, stórnefjaður eins og margir íranir, með fránt augnaráð og miklar augabrýr. Hann var vel menntaður maður og fróður, ekki sagður hlýr persónuleiki. Einkamál hans þóttu jafnan blaðamatur. Hann kvæntist að ráði föður síns Fawsia, systur Farouks fyrrv. kóngs í Egypta- landi, þegar þau voru kornung, og þau eignuðust eina dóttur. Þau skildu eftir níu ára hjónaband, sem sagt var hvimleitt báðum. Síðan gekk hann að eiga þýzk-íranska stúlku, Sorayu Esfiandary, sem var af hefðarfólki komin. Með þeim tókust góðar ástir, en leiðir skildu eftir sjö ár, þar sem hún gat ekki alið honum erfingja að krúnunni. Síðasta kona hans var Farah Diba, sem var við nám í húsagerðarlist í París, þegar kvennaleitar- menn keisarans höfðu upp á henni og töldu hana verðuga. Með henni átti keisarinn tvo syni og tvær dætur og fer mörgum og misjöfnum sögum um það, hvort hjónabandif hafi verið lánlegt eða ekki. Mohammed Reza lifði af ótal morðtilræði, slapp lífs úr tveimur flugslysum og taldi að í sér byggi hulinn verndarkraftur sem verði hann gegn illu. „Dýpsta ósk mín er að varðveita sjálfstæði og fullveldi lands míns, að hefja írönsku þjóðina upp í hóp þeirra samfélaga þar sem framfarir eru mestar og beztar og endurreisa fornt veldi lands okkar,“ sagði hann allar stundir. Án efa ól hann með sér þessar hugsjónir. Hvernig hann framkvæmdi þær varð honum að falli. Hvernig sagan dæmir framkvæmdir hans síðar, skal svo ósagt látið.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.