Morgunblaðið - 18.12.1982, Blaðsíða 18

66
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1982
Undirstöðurit
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
MANNTAL Á ÍSLANDI 1845. SUÐ-
URAMT. 546 bls. Bjarni Vil-
hjálmsson sá um útg. Prentsm. Hól-
ar hf. Rvík, 1982.
Þetta er í flestum skilningi mik-
il bók, brotið stórt pg blaðsíður
margar; manntal á íslandi fyrir
næstum hálfri annarri öld; og að-
eins fjórðungur þess — fjórðungur
þjóðarinnar í einni bók!
Manntalið á Islandi 1703 mun
hafa verið hið fyrsta í heiminum.
»AlIsherjarmanntöl hafa verið
tekin reglulega á íslandi frá og
með árinu 1835. Fram til ársins
1860 voru þau tekin á 5 ára fresti,
en síðan yfirleitt á 10 ára fresti,«
segir Bjarni Vilhjálmsson í for-
mála. Bjarni gerir glögga grein
fyrir verkinu í formálanum,
hvernig það var unnið og hverjir
unnu. Þeirra á meðal Jón Gíslason
póstfulltrúi sem er kunnur fræði-
maður og ættfræðingur.
Bjarni getur þess að frumrit
manntalanna frá 19. öld hafi verið
svo mikið notuð að þeim hefði leg-
ið við eyðileggingu. Þau voru því
snemma afrituð til almennrar
notkunar. Hver hefur ekki lagt
leið sína niður á Þjóðskjalasafn til
að grennslast eftir fæðingardegi
ömmu, búsetuskiptum afa, »kunn-
áttu* langömmu og langafa — og
þar fram eftir götunum?
Maður þarf ekki að vera neinn
ættfræðingur til að þurfa á slíkum
upplýsingum að halda. Ég minni á
»tölin«, mörg og stór: lögfræð-
ingatal, alþingismannatal, ljós-
mæðratal — þess konar rit út-
heimta margs konar fróðleik sem
naumast er annars staðar að finna
en í þessum gömlu manntölum.
En vitanlega eru þau líka ómiss-
andi ættfræðingum. Og ættfræðin
er eins konar íslensk fræðigrein,
séríslensk. Bjarni Vilhjálmsson
leggur mikið upp úr þessari þjóð-
legu fræðigrein: »Hvar sem æti-
fræði kann að vera skipað í flokk
fræðigreina, verður því með engu
móti neitað, að hún er nauðsynleg
hjálpargrein margra annarra
fræðigreina, svo sem sagnfræði,
mannfræði, erfðafræði og ýmissa
greina læknavísinda. Það er því
heldur fávíslegt hjal, þegar farið
er niðrunarorðum um ættfræði-
rannsóknir.«
Athygli vekur að hluti þessa
manntals er ritaður á dönsku. Þar
Dr. Bjarni Vilhjálmsson
Jón Gíslason
sem svo háttar er Jón Brandsson
t.d. ritaður John Brandsen. Ekki
mun nú danskan hafa verið mörg-
um manni töm hér á 19. öld frem-
ur en nú. En þar sem hér var um
opinbera, konunglega skýrslugerð
að ræða hafa sumir talið sér skylt
að nota dönskuna.
Ærinn fróðleik er hér að finna
um fólk og mannlíf á fyrri hluta
19. aldar. Heimilin voru fjölmenn,
það blasir við á hverri síðu, hús-
bóndi og húsfreyja sátu þar sem
kóngur og drottning í ríki sínu,
síðan komu börn þeirra, og stund-
um líka foreldrar, þá vinnufólk,
síðan heimilisfólk af ýmsu tagi,
þar með taldir fjarskyldir ætt-
ingjar, og loks niðursetningar og
þurfamenn. Sumir horfa með
söknuði til þessara fjölmennu
heimila, telja að mannlífið á þeim
hafi verið betra en í því hólfaða
þjóðfélagi sem við nú lifum í.
Eitthvað kann nú að vera til í því.
En gömlu lífshættirnir höfðu líka
ýmsa galla í för með sér, galla sem
nú er horft framhjá samkvæmt
þeirri reglu að allt gamalt sé gott.
Og betra en það sem nú er!
Hér rekst maður á persónur
sem hátt ber í ýmsum bókum sem
eru að koma út þessa dagana. í
Kirkjuvogssókn er t.d. efstur á
blaði sá frægi hreppstjóri Vil-
hjálmur Hákonarson, faðir Önnu
þeirrar sem sr. Oddur Gíslason
nam á brott 1870. í þessu manntali
er Vilhjálmur hreppstjóri 34 ára
og Anna er ekki fædd.
Fjölmennasta sóknin í amtinu
var Reykjavíkursókn. í Reykjavík-
urmanntalinu er allt ritað á
dönsku. Og byrjar ekki smátt, því
þar er efstur á blaði »Kongsgaard-
en« og fyrstur nefndur húsbónd-
inn sjálfur sem titlaður er
»kammerherre, stiftamtmand og
amtmand«.
Árið 1845 var merkisár í sögu
Reykjavíkur, Alþingi var endur-
reist og því valinn staður hér
þannig að þetta var í rauninni
upphafsár Reykjavíkur sem höf-
uðstaðar.
Það er stórvirki að ráðast í út-
gáfu þessara manntala. Þau eru
ómissandi hverjum fræðimanni,
og því þurfa þau að vera öllum
aðgengileg, hvar sem er á landinu.
Þau gefa ótrúlega glögga innsýn í
líf fólksins á hverjum tíma og eru
því meiri og fjölbreyttari lesning
en maður skyldi í fljótu bragði
halda. Hér eru staðreyndir einar
lagðar á borðið. En þær segja líka
oft meira en löng saga.
Lykill að hverri sál
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
RAGNAR í SMÁRA
Ingólfur Margeirsson skráði.
Listasafn ASIog
Bókaútgáfan Lögberg.
Ragnar í Smára er fyrsta bókin
í flokki sem nefnist íslensk
myndlist, listaverkabækur ASÍ og
Lögbergs. Varla ætti að þurfa að
gera grein fyrir því hvers vegna
Ragnari í Smára er helguð lista-
verkabók, nægir að minna á lista-
verkagjöf hans til ASÍ, en með
henni má segja að listasafn sam-
bandsins hafi verið grundvallað.
Ragnar í Smára er í stóru og
veglegu broti með fjölda mynda
auk þess sem prentuð eru sýnis-
horn úr listaverkagjöf Ragnars til
ASI. Ástæða er til að fagna því
hve útlit og frágangur bókarinnar
hefur tekist vel, en margir menn
koma þar við sögu.
Undirritaður er að vísu ekki
mikill aðdáandi fyrirferðarmikilla
og þungra bóka, en ljóst er að mál-
verkaeftirprentanir þurfa sitt
rúm, þær glata nokkru séu þær
smækkaðar um of.
Ragnar í Smára er dæmigerð
vinabók. Ingólfur Margeirsson
hefur skrifað viðtöl við ýmsa vini
Ragnars og birt í bókinni. Viðtölin
eru um leið kynning á því fólki
sem freistar þess að lýsa Ragnari.
Með þessu móti verður bókin
meira lifandi en greinasafn. Ing-
ólfur er sleipur spyrjandi og þótt
ekki hafi verið komist hjá ýmsum
endurtekningum er árangurinn
víða góður.
Það er aftur á móti staðreynd að
slíkar umræður um persónu ann-
ars manns verða oft yfirborðsleg-
ar og þeim hættir til að breytast í
lofrollur sem hafa litla sem enga
merkingu. Það er til dæmis sjald-
gæft að Ragnar sé gagnrýndur í
bókinni, en tilraun er þó gerð á
einum stað. Meiri fjölbreytni í
mati á Ragnari hefði ekki sakað.
Fyrir þann sem hefur haft
kynni af Ragnari Jónssyni kemur
fátt á óvart í bókinni um hann.
Hér eru yfirleitt staðfestingar á
því sem maður hefur vitað áður
eða haft grun um. En nýjum
kynslóðum íslendinga ætti þessi
bók að segja mikla sögu; sannar-
lega er Ragnar einn af töfra-
mönnum þessarar þjóðar.
„Menn eins og Ragnar eru til-
viljun; nánast eitthvert happ í
mannlegu félagi," segir Halldór
Laxness. Auðvitað hefur Ragnar
verið happ, en kannski ekki tilvilj-
un. Hann kom fram vegna þess að
hans var þörf. „Hann sá alltaf
Ragnar Jónsson í Smára.
færa leið,“ segir Árni Kristjáns-
son og heldur áfram: „Hann virt-
ist hafa lykil að hverri sál og geta
opnað hugi manna." Það er líka
rétt sem Árni segir og tímabært
að vitna til þess að Ragnar „lagði
allt í sölurnar og miklaðist aldrei
af því sem hann vann; hann kaus
sér hvorki hól né heiður fyrir".
Ragnar gaf lengi út góðar bæk-
ur, en líka vonlausar bækur.
Kannski gerði hann mest fyrir
tónlistina sem alltaf hefur verið
honum hjartfólgin? Og myndlist-
ina kunni hann líka að meta.
Ein besta sagan í Ragnar í
Smára er höfð eftir Birni Th.
Björnssyni um það þegar Ragnar
gleymdi söngvaranum Dietrich
Fischer-Dieskau í jeppanum, en
Ragnar þurfti í skyndi að sinna
viðskiptamálum. Margar aðrar
kátlegar sögur eru í bókinni.
Nærfærin mynd af Ragnari er
dregin upp í samtali við Sigrúnu
Eiríksdóttur, ekkju Páls ísólfsson-
ar. Vináttu þessara manna er lýst
með þeim hætti að ekki gleymist,
dæmigerð frásögn af miklum
húmanista.
Það að skilgreina Ragnar Jóns-
son vefst fyrir mörgum. Eitt af
leyndarmálunum við Ragnar er
það að hann hefur aldrei viljað
láta aðra menn skilja sig.
Hljóm-
otur
Arni Johnsen
Sú hljómplata sem einna mest
hefur komið á óvart af íslenzk-
um plötum á undanförum mán-
uðum er platan Ljós-lifandi með
Jarðlingum, en þar eru á ferð-
inni bræður tveir sem heita Jón
Jarðlingar koma
skemmtilega á óvart
G. Ragnarsson og Ágúst Ragn-
arsson. Lögin og textarnir á
plötunni eru eftir þá og þeir
syngja einnig lögin, en þeir sem
aðstoða þá í undirleik eru Hjört-
ur Howser, Björn Thoroddsen,
Brynjólfur Stefánsson, Ólafur J.
Kolbeins, Sigurður Árnason,
Guðmundur Kristjánsson,
Arnfríður Arnardóttir og Ingvi
Steinn Sigtryggsson.
Jarðlingar er fallegt nafn og
það er einmitt fegurðin sem þeir
bræður túlka í textum sínum og
lögum. Það er fagnaðarefni að
þetta eru jákvæðir ungir menn,
sem eru ekki að velta sér upp úr
neinum vandamálum, þeir ríma
við það sem hlýjar í mannlegum
samskiptum og það er þroski í
textum þeirra, og á stundum
heilmikil heimspeki af hálfu
ekki eldri manna.
Dancing in the Middle of the
Night er bæði gott lag og fallegt,
lag sem mun falla mörgum í geð.
Þá er lagið Ljósverur, sem er
einnig vel samið lag og mjög
skemmtilega raddað í söngnum.
Hey Bulldog er snjallt lag og Þú
komst ekki heim er fallegt lag og
ljóðið er raunsætt og trega-
blandið ástarljóð.
Straumur lífsins byggir á
miö8 góðum söng og sannfær-
andi texta og þannig er hægt að
halda áfram með hvert lagið á
fætur öðru. Þessir strákar eru
bráðgóðir, textar þeirra og lög
búa yfir fjölbreytni og þeir vinna
fagmannlega. Það verður spenn-
andi að fylgjast með þeim.
Suður-amerískur blær
á gamalkunnum lögum
— Goombay Dance Band á safnplötu
Hljóm
nriTrmi
Árni Johnsen
Safnplöturnar sem náð hafa
miklum vinsældum upp á sið-
kastið hafa verið mjög misjafnar
að gæðum, en þeim hefur verið
það sammerkt að bjóða upp á
vinsæl lög. Safnplata þeirra
Olivers, Mario, Wendy og Dor-
othy í Goombay Dance Band á
plötunni Tropical Dreams, en
með úrvali kunnra og vinsælla
laga og það er ekki hægt að
kvarta yfir hinum Suður-Ame-
ríska stíl þeirra sem reyndar
teygir sig allt austur fyrir
Kyrrahafseyjarnar, en það er
galli við þessa plötu eins og
margar af þessari gerð að þær
eru svo fágaðar, léttar og felldar,
að þær tapa svip sem ella væri,
ef meira væri gert upp á milli
laganna.
Það er þó engin spurning að
þetta er góð plata sem Steinar
dreifa.
Hún byrjar á hinu alkunna
lagi, My Bonnie og syngur Band-
ið lagið á skemmtilegan og ný-
stárlegan hátt með hinu suður-
ameríska ívafi og kveður þar við
nokkuð annan tón en hjá gamla
góða Bretanum.
Þá syngja þau lagið Aloha,
sem hér á landi er þekkt með
textanum Seztu hérna hjá mér
ástin mín. Þetta er rómað lag
um allan heim, ættað frá Hawaii
og það var einmitt síðasta
drottning Hawaii-búa sem
samdi lagið. Hún hélt Liliuokal-
ani og tók við völdum af bróður
sínum skömmu fyrir aldamótin
síðustu, en ríkti aðeins í örfá ár
og þar með hvarf inn í ramma
sögunnar konungstign á eld-
fjallaeynni Hawaii.
Meðal kunnra laga á Tropical
Dreams má einnig nefna Guant-
anamera, We’ll Ride The Wave
to Gether og Island in The Sun.
Þó það sé tilfinningasemi má
segja að þessi plata veiti nokkra
uppbót á frost og rok norðursins
eins og það lætur verst á þeim
árstíma. Þetta er plata sem
stendur fyllilega fyrir sínu með
sígildum dægurlögum, svolítið
væmin, en ein af þeim sem gott
er að grípa til á góðum stundum.
Það fer ekkert á milli mála að
söngkona Blondie, Debby Harry,
er sveiflan sem gildir hjá þessari
annars ágætu hljómsveit og það
kemur vel fram á plötunni Hunt-
COOMMXMttCtMND
er sem kom út fyrir nokkru. Þar
eru mörg lög sem hafa fallið
hlustendum vel í geð, en platan
er hins vegar nokkuð misjöfn að
gæðum. Hið kunna lag Island of
Lost Souls höfðar vel til fót-
menntarinnar, en meðal laga
sem annars eru mjög góð má
nefna For your Eyes Only, War
Child, Little Caesar og Dance-
way.
Blondie fjallar um lífið og til-
veruna í textum sínum og má
þar benda á lagið War Child,
barnið sem alið er upp í ys og
þys borgarlífsins og hefur ekki
aðra viðmiðun en það, en finnur
þó og skynjar þann óeðlilega
titring sem af slíkri einangrun
hlýtur að leiða.
Blondie er vönduð hljómsveit
og leikur að öllu jöfnu tónlist
sem fellur mjög breiðum hópi
áheyrenda í geð og þann dóm má
gefa þessari plötu. Hún er
sannkölluð dægurplata og þó
heldur meira því textarnir vekja
hugsun þótt risið sé ekki mjög
bratt á því stefni.