Morgunblaðið - 09.09.1984, Page 8
88
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1984
Ein merkasta leikkona aldarinnar. Ferill
hennar innan leiklistarinnar spannar yfir
80 ár. Hún lék í myndum D.W. Griffiths
fyrir 1920 og í ár veröur frumsýnd kvik-
mynd sem hún lék í á síöasta ári.
Ef þið læsuð í bók frá Viktoríutímanum um
leikkonu, sem hefði byrjað feril sinn um
aldamótin 1800 og væri enn í fullu starfi
árið 1884, mynduð þið eflaust afskrifa það
sem fáránlegan skáldskap. En ef þið færið
tímann til þessarar aldar stemmir hann við
leiklistarferil Lillian Gish. Hún kom fyrst
fram á sviði árið 1901, þá fimm ára gömul,
lék í sinni fyrstu kvikmynd árið 1912 og lauk
nú nýlega við að leika í mynd, sem frumsýnd
verður á þessu ári. Lillian Gish er því engin
venjuleg leikkona, hún er einn mesti leikari
þessarar aldar. Og það er svolítið sérstakt
að heyra hana tala um „herra Griffith“ og
„Mary Pickford“ rétt eins og hún hefði verið
að vinna með þeim í gær.
Fyrstu stórvirkin
Hún var uppgötvuð, ef það er
rétta orðið, af leikstjóranum og
kvikmyndagerðarmanninum D.W.
Griffith. Hún segir að hann hafi
veitt sér þá bestu menntun í
kvikmyndagerð, sem nokkur geti
fengið og hún kallar hann „Föður
kvikmyndanna". Myndirnar sem
þau gerðu saman voru fyrstu stór-
virkin í sögu bandarísku kvik-
myndanna: THE BIRTH OF A
NATION (1915), INTOLERANCE
(1916), HEARTS OF THE
WORLD (1918), BROKEN BLOSS-
OMS (1919), WAY DOWN EAST
(1920), ORPHANS OF THE
STORM (1921).
Myndirnar, sem hún lék í strax
eftir að hún fór frá Griffith og
hún réði valinu á leikstjóranum,
sögunni og meðleikurum sínum,
eru einnig klassískar: LA BO-
HEME (1926), THE SCARLET
LETTER (1926) og THE WIND
(1928). Þegar líða tók á æfiárin lék
hún í myndum eins og: DUEL IN
THE SUN (1946), THE NIGHT
OF THE HUNTER (1955),
ORDERS TO KILL (1958) og A
WEDDING (1978).
„Við hlógum að kvikmyndunum
í gamla daga,“ segir hún, „og við
vorum vön að grínast með þær. En
Griffith sagði: „Láttu mig aldrei
heyra þig gera grín að kvikmynd-
unum aftur. Biblían sá fyrir tilurð
kvikmyndarinnar og áhrif hennar.
Það mun verða til alheimstungu-
mál, sem fær alla menn til að
skilja hverja aðra. Við erum að
taka fyrstu skrefin með þessum
volduga mætti, sem má vera að
eigi eftir að skapa þúsund ára rík-
ið. Mundu ÞAÐ þegar þú stendur
fyrir framan kvikmyndavélina.“'“
Það var þessi hugsjón, þessi ein-
lægni, sem gerði þeim báðum svo
erfitt fyrir. Þegar Lillian vann hjá
kvikmyndafyrirtækinu MGM árið
1927 skildu menn ekki hvað hún
vann starf sitt af mikilli alvöru.
Framleiðendurnir stungu uppá að
hún byggi til hneyksli í kringum
sjálfa sig svo aðsókn að myndum
hennar myndi aukast. „Þú ert
þarna hátt uppi á palli og öllum er
sama um það,“ sögðu þeir. „Ef þér
yrði hrint af pallinum myndu allir
taka það nærri sér.“ Lillian varð
ljóst að henni var ætlað að leika
jafnt á tjaldinu sem utan þess.
„Fyrirgefið mér,“ sagði hún, „en
ég bý ekki yfir svo miklum lífs-
krafti." Skömmu seinna snéri hún
sér aftur að fyrstu ástinni sinni,
leikhúsinu, og kom ekki nálægt
kvikmyndum i næstum áratug.
Það sem framleiðendurnir ekki
skildu var að hún var alin upp i
gamalli hefð 19. aldar leikhússins.
Griffith hafði kennt leikurum sín-
um aga og innlifun og Lillian varð
ríkulega búin þeim þáttum.
Innlifunin
Þegar hún vann með hinum
unga leikstjóra King Vidor, vakti
Lillian Gish
það furðu hans af hve mikilli inn-
lifun hún vann hlutverkið sitt.
Hann var óvanur því að leikkonur
gæfu sér svo góðan tíma til undir-
búnings sem hún. Henni fannst að
hún yrði að leita sér heimilda um
eðli hlutverka sinna áður en hún
léki þau. Þegar hún lék Mimi í
mynd Vidors átti hún að deyja úr
berklaveiki svo hún bað prest
nokkurn um að fara með sig á
berklaspítala að tala við fólk, sem
var að deyja úr sjúkdómnum. Hún
mætti svo í upptöku á dánaratrið-
inu kinnfiskasogin og með innfall-
in augu og Vidor spurði hana hvað
hún hefði gert sjálfri sér. Hún
svaraði að hún hefði ekki drukkið
neinn vökva í þrjá daga til þess að
varirnar yrðu eins þurrar og nauð-
syn krafði fyrir atriðið. Þegar
Vidor filmaði það svo ákvað hann
að kalla ekki „klippið" fyrr en
hann sæi Lillian taka andköf eftir
að hafa haldið niðri í sér andanum
þegar hún lést vera dauð. En ekk-
ert gerðist. Hún dró ekki andann.
„Eg fór að verða fullviss um að
hún væri látin,“ sagði Vidor. „Ég
fór að sjá fyrir mér fyrirsagnirnar
í blöðunum: „LEIKKONA LEIK-
UR SVO VEL AÐ HÚN GEFUR
UPP ÖNDINA." Ég var ekki viss
um hvort ég ætti að stöðva
myndavélina. Loksins gerði ég það
þó og beið. Enn var engin hreyfing
sjáanleg á Lillian. John Gilbert
(mótleikarinn) kraup yfir hana og
hvislaði nafninu hennar. Augu
hennar opnuðust þá hægt. Og
loksins dró hún andann djúpt að
sér og ég vissi að allt var í lagi.
Einhvern veginn hafði henni tek-
ist að komast af án þess að anda,
eftir því sem maður best gat séð.
Allir viðstaddir voru sem stein-
runnir og enginn okkar var þurr
um augun.“
Það er því ekkert undrunarefni
þótt Vidor hefði eitt sinn sagt:
„Kvikmyndirnar hafa aldrei átt
eins mikinn listamann og Lillian
Gish.“
Griffith tárast
Þeir miklu hæfileikar, sem Lilli-
an hafði sem leikkona komu skýrt
í ljós við gerð kvikmyndarinnar
WAY DOWN EAST (1920). Mynd-
in var byggð á gömlu leikhúsverki,
sem var svo hræðilega drungalegt
að Lillian gat varla varist hlátri
þegar hún las handritið yfir. Það
segir frá Önnu Moore, sveitastelpu
sem fer til borgarinnar og er þar
dregin á tálar af glaumgosa, sem
setur brúðkaup þeirra á svið. Ein
og yfirgefinn elur hún barn, sem
deyr í örmum hennar og hún
flæmist um landsbyggðina og
finnur sér kofa við bóndabýli. En
þegar fólkið á bænum kemst að
því að hún heldur til í kofanum
rekur það hana í burtu. Hún berst
áfram í snjóstormi og dauðupp-
gefin kemur hún að á einni í
klakaböndum og hnígur niður á ís-
jaka, sem brotnar upp og rekur
með straumnum. Hana rekur á
ísnum niður ána og ekkert nema
dauðinn bíður hennar þegar ísjak-
inn nálgast háa fossa. Sonur bónd-
ans, sem elskar hana, kemur þá til
bjargar, stekkur á milli ísjakanna
og grípur hana á síðustu stundu.
Griffith gerði hina bestu mynd
úr þessu og LiIIian léði söguhetj-
unni trúverðugleika og beiskju,
sem engri leikkonu annarri hefði
tekist. „Við mynduðum skírnina á
barni Önnu að næturlagi," skrif-
aði hún í sjálfsævisögu sinni, „I
einu horni upptökusalarins og
hinn raunverulegi faðir barnsins
fylgdist með. Anna er ein: læknir-
inn hefur gefið upp alla von um líf
bamsins og hún skírir það því
sjálf. Barnið var sofandi og vegna
þess að við vildum ekki vekja það
hvíslaði ég ofurhljóðlega orðun-
um: „í nafni Föðurins, Sonarins og
Hins heilaga anda..." og snerti
mjúklega höfuð barnsins.
Þögnin grúfði yfir okkur og ekk-
ert heyrðist lengi nema skröltið í
myndavélinni. Þá heyrði ég allt í
einu stunu. Faðir barnsins hafði
fallið í gólfið í yfirliði. D.W. Griff-
ith var grátandi. Hann veifaði
hendinni fyrir andlitinu á sér og
gaf þannig merki um að hann gæti
ekki talað. Þegar hann hafð: náð
sér aftur tók hann mig í faðm sér
og sagði: „Þakka þér fyrir
WAY DOWN EAST var tekin á
Mamaroneck, upptökusvæði Griff-
iths, sem var við myndarlega á,
sem nýttist vel í ísjakaatriðinu.
Veturinn var svo harður að áin
fraus. Við tökur á atriðinu þar
sem Lillian berst um í snjóstorm-
inum lágu þrír menn í snjónum og
héldu af alefli í sinn hvern fótinn
á þrífótnum, sem myndavélin
hvíldi á, á meðan tökumaður-
inn Billy Bitzer mundaði
finn ég til í henni þegar ég er lengi
úti í kulda.“
ísnálar mynduðust á augabrúnun-
um svo það var erfitt að halda
augunum opnum. Einhversstaðar í