Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
B 5
Hagalín ásamí Eldeyjar-Hjalta.
um þjóðfélagsmál á íslenzku, ekki
sízt það, sem hann reit um menn-
ingarmál og andlegt frelsi.
Málstaður lýðræðis og jafnað-
arstefnu á íslandi á Guðmundi G.
Hagalín mikið að þakka.
GylB Þ. Gíslason
„Hagalín er dáinn." Préttin kom
ekki á óvart. Ég vissi að hann
hafði átt við vanheilsu að stríða
síðustu árin. Fyrsta fundi okkar
Hagalíns bar saman í Kópavogi,
þegar ég bjó í „Himnaríki" hjé
Runólfi Péturssyni frænda mín-
um. Mig minnir að sá fundur hafi
ekki verið sérlega vinsamlegur.
Síðar áttum við gott samstarf og
margar ánægjulegar samveru-
stundir á skrifstofunni í Arnar-
hvoli á heimili Guðmundar og
Unnar í Kópavogi og síðar í Silf-
urtúni. Við vorum ekki alltaf sam-
mála en skoðanir sínar byggði
Hagalín á ígrundun og jákvæðu
lífsviðhorfi oft blandaðri kímni.
Einu sinni kom hann til foreldra
minna og hermdi þá svo vel eftir
Gunnari á Fossvöllum að faðir
minn missti málið og var hann nú
ekki sérlega hrifnæmur maður.
Kópavogstíminn var áreiðan-
lega eitt hamingjuríkasta skeiðið
á langri ævi Hagalíns. Um það
vitnar Fílabeinshöllin ein hans
besta bók. Þegar Guðmundur og
Unnur fluttu í Kópavog ætlaði
Hannibal Valdimarsson, sem þá
var formaður Alþýðuflokksins, að
gera Hagalín að sínum helsta for-
ingja þar. Það tókst ekki betur en
svo að Þórður á Sæbóli snerist
öndverður gegn Guðmundar-lið-
inu, fannst sjálfsagt framhjá sér
gengið. Þarna sagðist Hagalín
hafa verið lagður spjóti úr ólíkleg-
ustu átt, þar eð hann hafði skrifað
stóra bók um Þórð, Á torgi lífsins.
Kosningarnar fóru hörmulega
fyrir Alþýðuflokkinn og Hagalín.
Hann var ásamt félögum sínum
strikaður út í stórum stíl og eng-
inn fulltrúi flokksins náði kjöri.
Fyrir þetta var Guðmundur sár út
í Þórð. Ég var því forvitinn í
meira lagi hvernig Hagalín segði
frá þessum tíma í Fílabeinshöll-
inni og ósennilegt þótti mér að
Þórðar yrði þar alls staðar að góðu
getið. En viti menn.
Þarna var vel og skilmerkilega
skýrt frá samskiptum Þórðar og
Hagalíns og ekkert dregið undan í
frásögnini: hvílík hjálparhella
Þórður var Hagalín. En þar voru
líka tilfærðar jafnýtarlega mis-
jafnlega gáfulegar athugasemdir
Þórðar um Finnboga Rút. En þeir
Þórður höfðu lengi átt í útistöð-
um. Finnbogi var þáverandi for-
ingi sósíalista í byggðarlaginu og
aðalvaldamaður. Þessi bardagi
þeirra Finnboga og Þórðar var
ójafn. Finnbogi var slyngur
stjórnmálarefur en Þórð skorti
gerhygli.
Ja, svona fórstu að því að gera
upp reikingana við Þórð, sagði ég
við Hagalín að lestri loknum.
Já, sagði Guðmundur og kímdi,
ég var lengi að hugsa hvernig ég
ætti að haga frásögninni af Þórði.
Að sjálfsögðu bar mér að segja
satt og rétt frá en athugasemdir
hans um Finnboga voru stundum
ekki greindarlegar.
Á síðustu árum áttum við Guð-
mundur litla samleið og verður
það ekki rakið hér. Að leiðarlokum
hlýt ég og aðrir að þakka margar
góðar samverustundir, margar vel
skrifaðar bækur, óskaplegt starf
að menningar- og félagsmálum:
fyrir bókasöfn fyrir bindindis-
menn, fyrir rit- og skoðanafrelsi,
fyrir fegurra mannlíf í landinu.
Hagalín var slíkur vinnuhestur
að furðu sætir. Eftirlifandi konu
hans, Unni, dóttur og syni votta ég
samúð
Hilmar Jónsson
Með fráfalli Guðmundar Gísla-
sonar Hagalín er lokið hluta af því
mikla skeiði mikilvirkra rithöf-
unda, sem staðið hefur á þessari
öld, meðan enn var geta til að
skrifa stóra texta um mannlífið,
og forvitnin og lífsþorstinn,
stjórnmál og athafnalíf, hetjudáð-
ir og harmar runnu fram í einni
sterkri hviðu orða, stíls og
frásagnargleði hjá þeim fáu, sem
haldið hafa uppi bókmennt.um í
landinu, og undu ekki kontorlogni
gervitrúar og kennisetninga, sem
drepur í dróma um sinn löngun
okkar til bóka.
Guðmundur Hagalín var sér-
stæður rithöfundur, ekki einungis
mikilvirkur bókahöfundur svo að
með ólíkindum var, heldur einnig
stórorrustumaður á vettvangi
stjórnmála og blaðamennsku.
Hann andaðist gamall maður og
hvarf því ekki af vettvangi í miðj-
um stórverkum, heldur eftir nokk-
urn aðlögunartíma hvíldar og ald-
ursmæði, sem veldur því að ekkert
logn dettur á við brottför hans.
Það var komið áður.
Guðmundur var fæddur í Lok-
inhömrum vestra, afskekktum
stað, þar sem stundaðir voru út-
róðrar, og erfitt var að bera sig
um á landi vildi fólk komast í aðr-
ar byggðir. En ungur vandist hann
því að hlaupa á sleipum hleinum
næsta nágrennis við Lokinhamra
og varð snemma hvergi vílsamur,
hvorki í brattgengi eða á sjó. Nú
hefði mátt halda að varla gæti af-
skekktari stað en Lokinhamra, en
sagnakonan móðir Guðmundar og
sjósvarkurinn faðir hans ófu hon-
um þætti, sem voru brot af heims-
menningu, svo að út úr þessum
lokaða stað kom Guðmundur á
unga aldri sem fullfær Ijóða- og
sagnamaður og var um tvítugt bú-
inn að gleypa í sig það af skóla-
menntun, sem hann kærði sig um,
og var skömmu síðar farinn að
stýra blaði á Seyðisfirði.
Frásagnarhæfileikar Guðmund-
ar voru sérkennilegir og frjóleiki
hugans slíkur að aldrei varð hon-
um orðs vant. Hann bar með sér
tungutak Lokinhamra að viðbætt-
um þeim þroska og þeirri þekk-
ingu, sem hann sótti sér í hvern
dag sem hann lifði, en gáfur og
geðslag kynntu undir með þeim
hætti að margar sögur hans mælt-
ar af munni fram urðu ógleyman-
legar. Þó var meira um vert að
Guðmundur var einhver mesti
vinnuþjarkur, sem verið hefur í
rithöfundastétt, settist við ritvél
sina kiukkan fimm á morgnana og
var búinn að skila venjulegu dags-
verki mældu í orðafjölda þegar
aðrir komu á fætur. Ritvélar hans
báru þess merki að mikið væri
unnið á þær. Hlífin yfir þeim öðru
megin, þar sem hann lét hönd
hvíla, varð fljótlega spegilfægð og
manni datt í hug, að varla þyrfti
nema meðalendingu ritvélar til að
þar færi hann í gegnum járnið.
Skáldskapur Guðmundar var
alltaf mikilsverður. Kristrún í
Hamravík og Márus á Valshamri,
svo eitthvað sé nefnt af gullkorn-
um Guðmundar, eru fsland sjálft
bundið og með bjartan kjöl uppi í
skáp hjá manni. Og tveggja binda
verk hans, Sturla í Vogum, er líka
eftirminnilegt fyrir mikla frá-
sagnargleði og stórt framlag til
skilnings á tímum, sem aldrei
koma aftur, nema þá sem erfð í
okkur sjálfum. En þegar Sturlu-
bók kom út þótti henta að gera
nokkurn aðsúg að Guðmundi, sem
hann svaraði fyrir síðar með
Gróður og sandfok, þar sem hann
sagði sannleikann um hælbíta
sína löngu áður en menn fóru al-
mennt að gera sér grein fyrir hver
sá sannleikurinn í raun og veru
var. En Guðmundur lifði þann dag
að allt sannaðist, sem hann sagði í
Gróðri og sandfoki, ýmist vegna
þróunar sögunnar eða þá með
játningum skillítilla manna og
afturbatapíkna.
Ár Guðmundar Hagalín á ísa-
firði voru frjóustu ár hans í
stjórnmálaforustu. Þar vann hann
við hlið Vilmundar Jónssonar, síð-
ar landlæknis, að því að bæta fólki
lífskostina, og var um tíma forseti
bæjarstjórnar. Þá var stofnað
samlag trillubátaútgerðar og þá
var stofnað kaupfélag, en forusta
Alþýðuflokksins vann þá mjög í
anda þeirrar samstöðu, sem tekist
hafði með þeim flokki og Fram-
sóknarflokknum um hag „hinna
vinnandi stétta“. Þar á báti skip-
aðist Guðmundur til forustu, eins
og það væri sjálfsagt, og þótti
mikilsvert að hafa hann með i ráð-
um jafn frjór og hann var i hugs-
un og djarfur til átaka. Sagði Guð-
mundur stundum á gamals aldri,
er hann minntist veru sinnar á
ísafirði, en ágreiningur var uppi
með mönnum í landsforustu
flokksins í Reykjavík, að þá hefði
hann verið kallaður suður.
Á ísafirði bryddaði Guðmundur
upp á nýrri bókmenntagrein, sem
hefur orðið stöðugt umfangsnftiri
síðar, en það var ritun ævisagna.
Á tsafirði skrifaði hann ævisögu
Sæmundar Sæmundssonar, skip-
stjóra, og kom Vilmundi og honum
saman um að nefna verkið „Virkir
dagar". Seinna skrifaði Guðmund-
ur svo ævisögu Eldeyjar Hjalta og
margar fleiri. Nú koma á hverju
ári fjölmargar bækur með líku
sniði, nema Guðmundur hafði ekki
segulbönd, þagar hann skrifaði
sínar hetjusögur, eða íslendinga-
sögur hinar nýrri.
Með Guðmundi Gíslasyni Haga-
lín er genginn einn helsti og mikil-
verðasti rithöfundur aldarinnar,
maður sem vílaði ekki fyrir sér að
taka þátt í dægurbaráttunni og
hlaut svo að fara að helstu öfga-
öflin í landinu veldu hann sér að
andstæðingi. Honum varð oft
þungt fyrir fæti af þeim sökum,
einkum vegna þess að þrátt fyrir
hið glaðbeitta yfirbragð var hann
viðkvæmur undir niðri, og þótt
hann væri manna reifastur á
mannamótum, var hann í eðli sínu
dulur. Var einn og hann vildi yfir-
buga viðkvæmni sína með ærsla-
fullu líferni á stundum. En alltaf
reis hann upp úr þeim ærslum,
haiður í sóknum og fullur af bar-
áttuþreki.
Guðmundur Hagalín vann mik-
ið að málum rithöfunda og hann
varð fyrsti bókafulltrúi ríkisins og
kom skipulagi á bókasöfn í land-
inu. Frá þeim störfum hans eru
runnar stofnanir eins og Rithöf-
undasjóður íslands, sem lengi hef-
ur verið í hers höndum, eins og
raunar fleiri stórir sjóðir rithöf-
unda, en nú nýtur Guðmundar
ekki lengur við til að leiðrétta þau
mál og gerast talsmaður lýðræð-
issinnaðra höfunda á höfuðbólinu.
Sú venja hans sem bókafulltrúa að
birta lista yfir hæstu útlán í bóka-
söfnum til að fólk gæti séð hvaða
rithöfundar væru mest lesnir er
nú bönnuð af ótta við að það geti
valdið svefnieysi hjá hinum. Þar
trónuðu þau efst á lista Guðmund-
ur sjálfur, Guðrún frá Lundi og
Halldór Laxness.
Eitt sinn skrifaði Guðmundur
smásögu sem hann nefndi Kontor-
logn. Hún gerist vestur á fjörðum,
eins og flestar sögur hans, eða eiii-
hvers staðar við sjó. Yfirleitt
skrifaði Guðmundur lítið úr döl-
um. En í þessu kontorlogni sveim-
uðu útgerðarmenn og sjómenn,
sem var skipað að róa, af því alltaf
var fært sjóveður á kontornum.
Þessi saga sýnir með skemmtileg-
um hætti viðhorf Guðmundar til
stéttanna í landinu og leikur ekki
á tveimur tungum, að rithöfund-
urinn frá Lokinhömrum skipaði
sér þar í rúm, sem sjóirnir brotn-
uðu. Og þannig var allt hans lff.
Hann undi aldrei kontorlogninu
og taldi sig ekki til þess borinn að
sækjast eftir vistarverum þar sem
engir vindar blása. Hér tel ég ekki
söknuð minn yfir að gamall og
góður baráttufélagi minn í mál-
efnum rithöfunda er látinn. Hæl-
bítarnir halda áfram og hafa nú
kjörið sér nýja andstæðinga. En
því miður er enginn eftir til að
fara í fötin hans Guðmundar
Gíslasonar Hagalín. Kona mín og
ég vottum Unni Hagalín, Þór
Hagalín og Sigríði Hagalín, dóttur
Guðmundar af fyrra hjónabandi,
samúð okkar við andlát mikil-
mennis.
Indriði G. Þorsteinsson
Kveðja frá félagi
Islenskra rithöfunda
Aðfaranótt 26. febrúar síðast-
liðins, um líkt leyti og formenn á
vetrarvertíðum byrjuðu að gá til
veðurs hér áður, lést í Sjúkrahúsi
Akraness Guðmundur G. Hagalín,
skáld og rithöfundur frá Lokin-
hömrum í Arnarfirði, en með hon-
um er fallinn frá einn mesti rit-
höfundur tslands á þessari öld.
Guðmundur G. Hagalín fæddist
í Lokinhömrum 10. október árið
1898 og var því á 87. aldursári er
svaraði kalli. Lokinharrirar eru
annars afskekktur bær sem hang-
ir í fjallshlíð við utanverðan Arn-
arfjörð, norðanmegin. Þar var áð-
ur stórbýii og mikil verstöð fyrir
opin skip. Torsótt var í útræðið
frá landi vegna forvaða; sæta varð
sjávarföllum til að komast undir
egghvassa hamra og skriður. Var
landvegurinn viðsjárverður, eink-
um að vetrarlagi. Þarna bjuggu
foreldrar Hagalíns, hjónin Guðný
Guðmundsdóttir Hagalín og Gísli
Guðmundur Kristjánsson, bóndi
og skipstjóri í Lokinhömrum, en
þau bjuggu af víðkunnri rausn um
sína daga.
Guðmundur Hagalín hóf sjó-
róðra innanvið fermingu, en var
síðan settur í skóla. Var fyrst í
einn vetur á Núpi, en síðan í tvö ár
hjá síra Böðvari Bjarnasyni á
Hrafnseyri, eða 1915—1917. Síðan
fór Guðmundur suður í skóla og
lauk gagnfræðaprófi frá Mennta-
skólanum í Reykjavík. Ekki tókst
þé að hemja Guðmund Hagalín í