Morgunblaðið - 15.12.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1987
STORIÐJA AISLANDI
eftir Guðrúnu
Zoega
Stóriðja hefur löngum verið við-
kvæmt mál, sem valdið hefur
flokkadráttum og deilum. Umræður
hafa snúist um erlenda eignaraðild
og áhrif eða ítök erlendra eigenda
í landinu, sbr. umræður á Alþingi,
þegar Alusuisse-samningar voru
gerðir og gömlu fossamálin. Þess
vegna hafa áherslur verið mismun-
andi eftir því hverjir hafa verið við
völd hveiju sinni.
Aftur á móti virðast deilur um
stóriðju, sem leið til að nýta þær
náttúruauðlindir, sem fólgnar eru í
vatnsafli og nú jarðhita nánast úr
sögunni. Orkufrekur iðnaður kaupir
nú meira rafmagn en allir aðrir
raforkunotendur landsins samtals,
þannig að eðlilega er mjög litið til
stóricju, þegar rætt er um nýtingu
á orkulindum okkar.
Eignaraðild
Eignarhluti íslenska ríkisins í
orkufrekum iðnaði er mjög mismun-
andi. Áburðarverksmiðjan er 100%
í eigu íslenska ríkisins, en það er
fyrsta orkufreka iðnfyrirtækið hér
á landi. ÍSAL er 100% í eigu Alu-
suisse, íslendingar eiga um 60% í
Kísiliðjunni við Mývatn, og 55% í
Jámblendifélaginu á Grundar-
tanga. I samningum við Rio Tinto
Zink var gengið út frá því, að
íslenska ríkið ætti 40% í kísilmálm-
verksmiðjunni á Reyðarfírði.
Ástæðan fyrir mismunandi
eignaraðild útlendinga í ÍSAL og
Kísiliðjunni, enda þótt bæði fyrir-
tækin hafí verið undirbúin á sama
tíma, er sú, að í Kísiliðjunni er um
námuvinnslu að ræða, þar sem unn-
ið er úr íslensku hráefni, þ.e. þau
g'ónarmið réðu þá, að íslendingar
ættu að eiga meirihluta í fyrirtækj-
um, sem nýta beint íslenskt hráefni.
Stefna ríkisstjómarinnar nú er eins
að þessu leyti, þ.e. að tryggt verði
að eriendir aðilar nái ekki tökum á
náttúruauðlindum okkar.
Sú stefna hefur alltaf verið
ríkjandi og óumdeild, að Islendingar
eigi orkuverin. Varðandi eignarað-
ild að stóriðjufyrirtækjunum er
stefna ríkisstjómarinnar sú, að þau
verði alveg í eigu erlendra fyrir-
tælga. Ástæðan fyrir því er, að hér
em miklar ijárfestingar og jafn-
framt um mikla áhættu að ræða.
Samstarf við erlend fyrirtæki, sem
búa yfír þeirri tækni- og markaðs-
þekkingu, sem til þarf, er nauðsyn-
legt.
Nýtt álver
við Straumsvík
Á undanfömum árum hefur mik-
ið verið reynt að fá útlendinga til
samstarfs á þessu sviði, en vegna
óhagstæðrar markaðsþróunar og
lækkandi verðs á málmmörkuðum,
auk mikillar samkeppni frá ríkjum
sem bjóða mjög ódýra orku eins og
Venezuela, Kanada og Ástralíu,
hefur það enn ekki tekist. Nú hefur
ástandið á málmmörkuðum batnað
og álverið hefur hækkað, þannig
að útlitið er betra nú en á allra
síðustu árum. Á vegum nefndar um
stækkun álvers, undir forystu dr.
Jóhannesar Nordal, er unnið að
fmmhagkvæmniathugun á nýju
180 þús. tonna álveri við
Straumsvík, og eru nokkrar vonir
bundnar við, að samstarf takist við
nokkra evrópska álframleiðendur
um stofnun undirbúningsfélags,
sem gætí leitt til byggingar þess.
Svokölluð staðarvalsnefnd var
skipuð árið 1980 til að kanna hvar
helst ætti að velja orkufrekum iðn-
aði stað. Nefnd þessi vann mikið
starf allt fram á árið 1986 og skil-
aði miklum skýrslum. Það er hins
vegar augljóst, að Straumsvík er
besti kosturinn sem við getum boð-
ið, þar sem þar er þegar ýmis
aðstaða og þjónusta, sem á þarf
að halda. Ef raunverulegur áhugi
er á að fá hingað stóriðju, þá verð-
um við að bjóða þann kost sem
hagkvæmastur er. Valið er því ekki
um það, hvort álver rísi í
Straumsvík eða annars staðar á
landinu, heldur um það, hvort álver
rísi í Straumsvík eða erlendis.
Á undanfömum árum hafa hin
sex stóru álfyrirtæki, sem áður
framleiddu langstærstan hluta af
því áli, sem framleitt var í heimin-
um, smám saman minnkað hlutdeild
sína í hráálsframleiðslu, en aukið
hana í úrvinnsluiðnaði. Annað, sem
gerst hefur á undanfömum ámm,
er að samstarfsfyrirtæki í hrááls-
vinnslu hafa orði algengari. Þessi
þróun er jákvæð fyrir Islendinga,
þar sem öryggi er í því fólgið, að
samstarfsfyrirtæki fleiri aðila, sem
allir hafa yfír mörkupum að ráða,
íjárfesti hér á landi. Álver sem sett
yrði upp í Straumsvík yrði m.a. til
þess ,að tryggja eigendum þess hrá-
ál til úrvinnslu á eigin vegum.
Afkoma slíks fyrirtækis yrði tryggð
með aðgangi að mörkuðum, sem
eigendur þeirra ráða yfír.
U rvinnsluiðnaður
Iðnaðarráðuneytið réði í byijun
nóvember svissneska ráðgjafafyrir-
tækið Profílex til að gera könnun
á möguleikum á úrvinnslu áls hér
á landi. í framhaldi af því verður
reynt að kynna erlendum notendum
á áli möguleika á að koma upp hér
á landi meðalstóm álsteypufyrir-
tæki, er nýtti ál og skapaði aukin
verðmæti í tengslum við orkufreka
iðnaðinn hér á landi. Hugsanlega
er hér um að ræða fyrirtæki sem
em af þeirri stærð, að íslensk einka-
fyrirtæki eða einstaklingar gætu
átt talsverðan hlut í þeim.
Nú þegar er nokkur úrvinnsla
úr áli hérlendis. Stærsta fyrirtækið
á þessu sviði er Alpan á Eyrar-
bakka, en í nokkmm öðram fyrir-
tækjum er steypt úr áli í minna
mæli. ÍSAL mun vera að undirbúa
framleiðslu á steyptum álbobbing-
um. Heildamotkun á áli í íslenskum
álsteypum er innan við 200 tonn á
ári. Enda þótt þetta sé ekki stór
hluti af hráálsframleiðslunni, sem
er um 85 þús. tonn, hefur þetta
þýðingu í okkar atvinnulífi, ekki
síst í minni byggðarlögum.
Sérsamningar um
orkufrekan iðnað
Við höfum, sem og flestar þjóðir
aðrar, boðið fram sérsamninga um
stærri fjárfestingar og þykir eðli-
legt að gera ráð fyrir framhaldi á
því. Nú stendur reyndar yfír endur-
skoðun og samræming á reglum
um erlendar fjárfestingar, sem
væntanlega auðveldar slíkar fjár-
festingar, en engu að síður mun
verða nauðsynlegt að gera fjárfest-
ingarsamninga vegna stærri verk-
efna. Stefnan er og verður sú, að
sem ríkast samræmi verði milli al-
mennra laga um iðjuver hér á landi
og starfsemi orkufreku iðnfyrir-
tækjanna, og að samningamir um
stóriðju feli í sér aðeins sérreglur í
undantekningartillfellum. Þó ber að
hafa í huga, að vegna þess að hér
em um mjög miklar fjárfestinar að
ræða, er oft nauðsynlegt og eðlilegt
að setja sérstakar reglur, enda em
slíkir samningar lagðir fyrir Al-
þingi, og þarf samþykki þess til að
þeir taki gildi. Þess ber einnig að
geta, að leyfí Alþingis þarf til nýrra
virlqana.
Orkusala —
Kynningarstarf
Árið 1986 notaði orkufrekur iðn-
aður um 53% af allri raforku í
landinu, eða um 2150 GWH, en
raforkunotkun alls var um 4050
GWh. Orkuþörf 180 þús. tonna ál-
vers er áætluð um 2500 GWh á ári
en aflþörf um 300 MW.
Iðnaðarráðherra hefur nýlega
skipað nýja nefnd, er kemur í stað-
inn fyrir stóriðjunefnd, samninga-
nefnd um stóriðju og svokallaða
fmmkvæðisnefnd. Þeirri nefnd, sem
er undir forystu Vals Valssonar,
bankastjóra, með aðild fulltrúa
stjómarflokkanna, er ætlað að móta
tillögur varðandi starf Iðnaðarráðu-
neytisins um erlendar fjárfestingar
hér á landi. Nauðsynlegt er, að
samræma þessa vinnu og halda úti
öflugu kynningarstarfí um mögu-
leika til fjárfestinga í iðnaði hér á
landi, bæði í stómm og smáum fyr-
ritækjum.
Undirbúningnr í
nánu samstarfi
við iðnfyrirtækin
Iðnaðarráðherra hefur lagt
áherslu á, að ekki verði ráðist í
kostnað við áætlanagerð nema í
samráði við aðila í viðkomandi iðn-
grein. Ekki þýðir að eyða stórfé í
rannsóknir á iðjukostum alveg án
tengsla við markaðinn og aðila í
iðngreininni. Dæmi um slík vinnu-
brögð em t.d. tijákvoðumálið og sá
mikli kostnaður, sem lagður var í
hönnun kísiimálmverksmiðju, áður
en ljóst var hvort af fyrirtækinu
yrði. í þessu sambandi er rétt að
taka fram að sú framhagkvæmniat-
hugun, sem nú er unnið að varðandi
nýtt álver, er unnin í samráði við
álfyrirtæki í Evrópu og með mikil-
vægri aðstoð þeirra. Ekki verður
ráðist í frekari kostnað við það verk-
efni nema erlent álfélag eða félög
fáist til þátttöku í gerð endanlegrar
hagkvæmniathugunar. Leitað hefur
verið eftir því við EB í Bmssel að
það taki þátt í þessari athugun en
það mun styrkja stöðu okkar í þessu
máli mjög.
Umhverfismál
í aðalsamningi ríkisstjómarinnar
og Alusuisse frá 28. mars 1966 em
ítarleg ákvæði um mengunarvarnir
og um ábyrgð fyrirtækisins varð-
andi yón vegna gastegunda og
ryks. I samræmi við aðaisamning-
inn hefur svokölluð flúornefnd verið
starfandi frá upphafi. Nefndin fylg-
ist með flúormengun á svæði, sem
er í allt að 15 km fjarlægð frá verk-
smiðjunni. Er skemmst frá því að
segja, að engin mengun hefur fund-
ist í jarðvegi, lofti eða drykkjar-
vatni. Nokkur flúor mældist í gróðri
og náði það hámarki árið 1976, en
í kjölfar aukinna mengunarvama
fór það minnkandi til 1982 og hef-
ur haldist á því stigi síðan, en það
er nú eins og árið 1969, á fyrsta
rekstrarári verksmiðjunnar. Skýr
ákvæði um mengunarvamir em í
lögum og samningum um Jám-
blendiverksmiðjuna, Kísiliðjuna við
Mývatn og Kísilmálmverksmiðju á
Reyðarfirði.
Aðbúnaður
starfsmanna
í aðalsamningum við Alusuisse
vom ákvæði um öryggi, heilbrigði
og hreinlæti og hefur verið ítarlega
á þeim málum tekið í síðari samn-
ingum um orkufrekan iðnað. Hjá
ÍSAL og íslenska Jámblendifélag-
inu er allur aðbúnaður starfsfólks
til fyrirmyndar. Þessi fyrirtæki hafa
enn fremur haft forystu um örygg-.
ismál á vinnustað. Þetta vom líka
fyrstu fyrirtækin, sem tóku upp
vinnustaðasamningana, en síðan
hafa ríkisverksmiðjurnar fylgt á
eftir með það. Meðalstarfsaldur í
ÍSAL er nú um tólf ár, en verk-
smiðjan hefur nú starfað í um átján
ár. Meðallaun em með því hæsta,
sem þekkist hérlendis, og það ásamt
góðum aðbúnaði veldur því að
starfsmenn standa lengi við. Síðast-
liðin 5—6 ár hefur gegnumstreymi
starfsfólks verið um 3% á ári.
í ljósi þessa hljómar það undar-
lega, þegar Kristín Einarsdóttir,
þingkona Kvennalistans, heldur því
fram að þetta séu vinnustaðir, sem
fæstir geti hugsað sér fyrir sig og
sína.
Ef til nýrrar stóriðju eða orku-
freks iðnaðar kemur mun áfram
verða lögð á hersla á, að aðbúnaður
starfsfólks verði sem bestur.
Guðrún Zoega
„ A undanf örnum árum
hafa hin sex stóru ál-
fyrirtæki, sem áður
framleiddu langstærst-
an hluta af þvi áli, sem
framleitt var í heimin-
um, smám saman
minnkað hlutdeiid sína
í hráálsframleiðslu, en
aukið hana í úrvinnslu-
iðnaði. Annað, sem
v gerst hefur á undan-
förnum árum, er að
samstarfsfyrirtæki í
hráálsvinnslu hafa orð-
ið algengari. Þessi
þróun er jákvæð fyrir
Islendinga, þar sem ör-
yggi er í því fólgið, að
samstarfsfyrirtæki
fleiri aðila, sem allir
hafa yfir mörkuðum að
ráða, fjárfesti hér á
landi.“
Skattlagning stóriðju
Stefnan við skattlagningu orku-
freks iðnaðar hefur þróast nokkuð.
Þannig var stefnan sú varðandi ál-
verið í Straumsvík, að framleiðslu-
gjaid skyldi vera pr. framleitt tonn.
Utreikningar á framleiðslugjaldi
vom byggðar á þáverandi skatt-
kerfí. Við endurskoðun samninga
nýlega varð niðurstaðan sú, að
tekjuskattur skyldi tekinn upp að
hluta. Skattlagning Jámblendifé-
lagsins var miðuð við íslenskar
skattareglur með vissum sérreglum
og sama meginsjónarmiði var fyrir-
hugað að beita varðandi kísilmálm-
verksmiðju.
Aukið samstarf við EB
Við undirbúning að nýju álveri
við Straumsvík hefur verið haft
samráð við EB í Brassel. Áliðnaður
í Evrópu býr við 6% tollvemd, sem
til þessa hefur aðallega komið úr-
vinnsluiðnaðinum til góða, þar sem
nettó innflutningur á hrááli til Evr-
ópu hefur ekki verið mikill fyrr en
á allra síðustu ámm. Innflutningur
til Evrópu er nú um 500.000 tonn
af þeim ca. 4 millj. tonna sem not-
uð era í Evrópu á ári. Fram til
aldamóta er reiknað með að álfram-
leiðsla dragist saman í Evrópu um
c.a. 500.000 tonn og að notkun
aukist um ca. 100.000, þannig að
innflutningur verði rúm 1.100.000
tonn árlega um aldamót. Áhrif tolls-
ins vom lítil meðan nettó innflutn-
ingur var lítill, því fyrirtækin gátu
með vömskiptum komist hjá tollvið-
skiptum. Eftir því sem aukningin
verður á nettó innflutning eykst
þýðing tollvemdarinnar og það get-
ur styrkt samskeppnisstöðu álvers
hér á landi í nánustu framtíð. Evr-
ópubandalagið hefur sýnt því
áhuga, að tryggja að framleiðsla á
þessu mikilvæga hráefni haldist
innan Evrópu. Af þeirri ástæðu, og
með hliðsjón af aukinni þýðingu
innri markaðar EB fyrir iðnaðar-
framleiðslu hér á landi, hefur
Iðnaðarráðuneytið beitt sér fyrir
auknu samstarfí við EB á iðnaðar-
sviðinu. Iðnaðarráðherra hefur átt
fund í Bmssel með hr. Karl-Heinz
Naijes, framkvæmdastjóra EB sem
sér um iðnaðarmál, þar sem rætt
var um samstarf í iðnaði, þ.á m.
um hugsanlega þátttöku banda-
lagsins í hagkvæmniathugun
varðandi nýtt álver.
Raforkusala um sæ-
streng — Stóriðja
Að undanförnu hefur sala á raf-
orku um sæstreng verið nokkuð til
umræðu í kjölfar frétta af áhuga
breska fyrirtækisins North Venture
á þessum málum og viðræðna full-
trúa þeirra við ráðamenn hérlendis.
Þetta er möguleiki, sem Landsvirkj-
un hefur haft til skoðunar á
undanfömum ámm og virðist nú
brátt geta orðið raunhæfur. Áhugi
manna á íslenskri orku byggist
fyrst og fremst á því, að hér er um
hreina orku að ræða, en mengun
af völdum kolaorkuvera í Evrópu
er mikil og auk þess er vaxandi
andstaða gegn kjarnorkuveram.
Slíkar umræður vekja athygli á
þeirri orku, sem við höfum upp á
að bjóða, en þó virðist, eins og sak-
ir standa a.m.k., vænlegra að leggja
áherslu á að laða að erlend iðnfyrir-
tæki, sem nota mikla orku, eins og
gert hefur verið. Ávinningur okkar
af slíkum fyrirtælqum hér á landi
er margvíslegur og mun meiri en
orkusalan ein, enda þótt hún sé
mikils virði.
Því er áríðandi, að áfram verði
haldið á þeirri braut, sem mörkuð
hefur verið og lýst hér á undan.
Okkur ber að nýta auðlindir okkar
á sem skynsamlegastan hátt og
stóriðja og annar orkufrekur iðnað-
ur er ein leið til þess.
Höfundur er aðstoðarmaður iðn-
aðarráðherra.
Grein þessi er byggð á erindi
sem haldið var á ráðstefnu VFÍ
um stóriðju á íslandi 26. nóvember
sl.
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
Frá jólatréssölu Hjálparsveita skáta við Snorrabraut.
Jólatréssala Hjálparsveitar skáta í Reykjavík;
Ókeypis heimsendingarþjónusta
HJÁLPARVSVEIT skáta í Reykjavík
stendur nú í fyrsta skipti fyrir sölu
á jólatijám í húsakynnum sínum við
hliðina á Skátabúðinni við Snorra-
braut. Þar er boðið upp á ókeypis
heimsendingu á jólatijám. Jólatrén
kaupa skátamir af félögum sínum í
Hjálparsveit skáta í Hafnarfírði sem
selt hafa jólatré síðastliðin 15 ár.
Salan við Snorrabraut er opin virka
daga frá 14-22 og um helgar frá
10-22.