Morgunblaðið - 22.10.1989, Side 7

Morgunblaðið - 22.10.1989, Side 7
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. OKTOBER ramlar samgöngiS 4eiðir á Suðurlandf — En fornar heimildir? „Eitt meginvandamálið er að fornar heimildir eru ósköp fáorðar um hvernig leiðir manna lágu. — Þó er getið um það í Þorlákssögu að biskupinn hafi farið um hlaðið í Odda. Jón Loftsson vissi fyrirfram að guðsmannsins var von og ætlaði sér að nota tækifærið til að kúga hann. Þetta bendir eindregið til þess að þjóðleiðin hafi legið um bæinn í Odda. Jafnframt sýnir frá- sögnin hvernig Oddaveijar gátu fært sér í nyt legu staðarins." — En ekki var þetta eina þjóðleið- in í héraðinu? „Það voru auðvitað aðrar leiðir í Rangárþingi en um Odda. Leiðir manna lágu mikið í kringum Þríhyrning, um Keldur og Velli á Landi að Nautavaði við Arnes og þaðan til Skálholts og Þingvalla. Oddaveijar lögðu einmitt áherslu á að eignast stórbýli við þessar ieiðir.“ — Var eitthvað hægt að lesa um fornar leiðir í Njálu? „Ég reyndi að kanna allar leiða- lýsingar í Njálu. — En þótt Njála sé best bóka er hún af ýmsum ástæðum erfið viðureignar. Sú að Þverá hafi fallið annars staðar fyrir sunnan Odda en hún gerir nú. Hreinn Haraldsson jarðfræðingur hefur ekki séð þessa nein merki. Það er líka algengt að telja að Þverá hafi verið mjög vatnslítil þegar Njála var skrásett af því að hún er ekki nefnd í sögunni. Eitthvað er þó bogið við þetta, enda virðist sá sem færði Njálu í letur, hafa ruglast í ríminu og blandað saman Eystri Rangá og Þverá a.m.k. einu sinni. í Kálfalækjarbók sem er eitt af elstu Njáluhandritunum, frá því um 1300 hefur ritarinn reynt að lagfæra þetta og eins hefur hann skotið inn nafni Þverár á þremur stöðum þar sem honum fannst að fremur ætti að standa Þverá en Rangá.“ Völd og veislur — Oddaverjar hafa yfirleitt verið taldir hæglátir lærdómsmenn, hvernig var „valdapólitík" siíkra manna? „Mönnum hefur hætt til að gera Oddaveija að siðfáguðum góð- mennum sem ekki máttu vamm sitt vita en það er villandi. Aðfarir Jóns skoðun er almenn að Njáluhöfundur hafi ekki verið stálsleginn í stað- fræði Rangárþings. Einar Ólafur Sveinsson tekur undir þessa skoðun en telur þó að höfundurinn hafi þekkt aðalleiðirnar en ruglist stund- um í fjarlægðum og megi þar e.t.v. kenna um sjóndepru! En síðan Njála var skrifuð hafa árfarvegir breyst stórlega. Ég er ósammála þeirri hugmynd sem er sýnd á kortum í Njáluútgáfu Einars Ólafs frá 1954, Teikning/Halldór Pétursson Jón Loflsson brúkaði kjaft við Þorlák biskup. Loftssonar gegn Þorláki biskupi vitna ekki alltaf um mikla hógværð og siðfágun. Oddaverjar hefðu aldr- ei komist til þeirra valda sem þeir nutu nema með því að ógna og kúga þegar því var að skipta. Öddaveijar voru miklir áróðurs- menn. Ættin gerði mikið úr sínu bláa blóði. Sæmundut' sonur Jóns Loftssonar var svo forframaður að engin íslensk kona var honum sam- boðin; rætt var um að hann hlyti jarlsdót.tur úr Orkneyjum. Barði Guðmundsson benti líka á það að þeir völdu konunga- og drottninga- nöfn til að minna fólk á göfugan uppruna sinn. Þeir reisa glæsilega umgjörð um veldi sitt. Jón Loftsson gerði sérstaklega vel við þær kirkj- ur sem undir hans forræði voru og allt virðist hafa verið með sérstök- um myndarbrag á staðnum Odda. Það var auðvitað betra að fara að með góðu fremur en hörðu. Ég held að Oddavetjar hafi beinlínis reynt að laða fólk að, þeir héldu t.d. veglegar veislut- tvisvar á ári; aðra að loknu alþingi. — Og Nikul- ás dýrlingur Oddakirkju var sér- stakur verndari ferðamanna." — Ertu ekki að lýsa ástandinu í tíð Jóns Loftssonar. Hvað tók við eftir hann? „Jón andaðist 1197, þá tók Sæ- mundur sonur hans við forystu ættarinnar. Já, það er sá sem gat ekki kvænst neinni íslenskri konu og ekkert varð úr fyrirhuguðu hjónabandi með jarlsdóttur frá Orkneyjúm. En Sæmundur hafði frillur. Auðvitað stuðlaði margt að valdasókn ættarinnar og skýrir hana — en ég legg sérstaka áherslu á samgöngur sem ég tel hafa verið tnjög mikilvægar og vanræktar af fræðimönnum.“ — En um Sæmund Jónsson, hafa menn ekki talað um þróttleysi, úr kynjun og skort á hörku og vilja til valda? C 7 „Sæmundi varð það á að veðja á rangan hest í verslunar- og utanrík- ismálum og því í ónáð hjá Noregs- konungi og kaupmönnum. í vissum skilningi var hann „pólitískt dauð- u Osköpin „Oddaveijar höfðu gert Rangár- )ing að einni stjórneiningu, þessari einingu var hreinlega sundrað. Haukdællinn Björn Þorvaldsson kvæntist inn í ættina og varð höfð- ingi á Breiðabólstað í Rangárþingi. Sæmundur mun hafa hugsað sér að eiga samvinnu við hann og gert sér vonir um að Björn virti forystu Oddaverja. Yngri Óddaveijum sinn- aðist aftur á móti við Björn, þótti þungt að Haukdæli hæfíst til valda í Rangárþingi og að lokum fór Oddverjinn og biskupssonurinn Loftur Pálsson að_ Birni og felldi hann árið 1221. Áður hafði verið ágæt samvinna milli þessara ætta en nú fylktu Haukdælir liði og fengu allar valdaættir meira og minna til liðs við sig. Það var eins og menn hefðu hugsað Oddavetjum þegjandi þörfina. Sá sem hagnaðist hvað mest á vígi Björns var Snorri Sturluson því hann fékk ekkjuna, Hallveigu Ormsdóttur, og yfirráð yfir t.d. Breiðabólstað og Völlum á Landi. Rangárþing var jafnsundrað þótt Björn væri fallinn. Eftir þetta kvað lítið að Odda- verjum fram til 125(j). Þórður Andr- ésson sem nefndur hefur verið síðasti Oddaverjinn, reyndi að sam- eina Rangárþing undir stjórn Odda- vetja. Gissur jarl stöðvaði þá við- leitni'. „Geirmundur þjófur hjó á háls Þórði með öxi þeirri er Gylta var kölluð. Gissur jarl þreifaði í sárið og bað hann höggva annað og svo gerði hann.“) — Fall og hnignun Oddaverja sýnist heldur ógæfuleg. Er þetta ekki bara lýsandi dæmi um „úrkynj- un“ yfirstéttarinnar? „Þessi söguskoðun er- býsna lífseig enda hafa ekki ómerkari fræðimenn en Sigurður Nordal og Einar Ólafur Sveinsson ýjað að þessu. Annars sýnir Jón Thor Har- aldsson mjög vel í bók sinni Ósigur Oddaverja hvað söguskýringar sem byggjast á lyndiseinkunnum geta verið haldlitlar og varhugaverðar. Ég er rökum hans sammála. Aftur á móti er skýring Jóns Thors á því hvers vegna veldi Oddaverja hnign- aði sú að Rangárþing hafi verið fámennara en Árnesþing og veitt minni tekjur og liðsafla í herferðum. En um það er ég ekki viss. Þarna greinir okkur á. Ég tel að það hafi verið mikilvægara fyrir höfðingjana að hafa óskoruð völd í srnu héraði sem merkir ekki síst að ráða öllum rnikilvægustu stórbýlum í þjóðbraut og geta lagt á gjöld og boðið út herafla án opinnar andstöðu bænda. Það skipti höfuðmáli fyrir Odda- verja að allt héraðið væri sameinað undir þeirra stjórn. Undir forystu þeirra varð stjórneiningin Rangár- þing til, í landfræðilegum skilningi, með miðstöð í Odda. Veldi Odda- verja byggðist á því að þeir gátu • stjórnað þaðan og haft eftirlit með helstu samgönguleiðum í héraðinu Björn Þorvaldsson var fleygur í valdakerfi þeirra. Mönnum verður á í messunni þegar þeir eru sífellt að bera saman feðgana Jón á þeim tíma þegar allt gekk Oddaverjum í haginn og Sæ- mund en á ævikveldi hans gekk allt á afturfótunum fyrir ættinni." Þú virðist ekki telja Oddavetja betri eða verri en aðrar höfðingja- ættir á Sturlungaöld, gilda þá sögu- skýringar þínai' einnig um aðrar höfðingjaættir og Sturlungaöldina almennt? „Það væri mjög þarft að taka til athugunar aðrar ættir og önnur héruð. Nú á dögum skipta sam- göngur griðarlegu máli, félagslega, pólitískt o.s.frv. Þcss eru mörg dæmi að staðir hafi orðið miðstöðv- ar vegna þeirra, til að mynda Egils- staðir og Borgarnes. Það er engin ástæða til að ætla annað en þær KIr.fi líka getað skipt máli á fyrri tímuni." tltliHtlltll (IMMflfl f (

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.