Morgunblaðið - 19.02.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. FEBRÚAR 1991
Bylting í áfengismálum
eftir Halldór
Kristjánsson
Séra Karl Matthíasson á grein
í Morgunblaðinu 20. desember sl.
Þar standa m.a. þessi orð.
„Er greinilegú að bylting varð í
áfengismálum íslendinga þegar
SÁÁ voru stofnuð og þau fóru að
taka áfengis- og fíkniefnasjúklinga
í meðferð.“
Nú langar mig til að vita ofur-
lítið nánar hvað átt er við með
þessu byltingartali. Hver er sú
bylting í áfengismálum sem átt er
við?
Hvað er SÁÁ?
Þetta kann að þykja fávísleg
spurning eftir öll stórmerki bylt-
ingarinnar. En mér þykir rétt að
minna á það strax að SÁÁ er fyrir-
tæki fremur en félagsskapur.
Það sem snýr að okkur almenn-
um félögum í SAA er það að við
erum krafðir um félagsgjald ár-
lega, fáum SÁÁ blað þegar það
kemur út og eigum þess kost að
sækja aðalfund eina kvöldstund
árlega. Sá fundur er undirbúinn,
m.a. með tillögum um menn í
stjórn.
Það má svo nærri geta hvers
konar félagsskapur verður úr því
að mega sitja einn þriggja til fjög-
urra klukkustunda fund á ári í níu
þúsund manna félagi.
Þetta segir hins vegar ekkert
um það_ hversu ágæt séu þau afrek
sem SÁÁ hefur unnið sem fyrir-
tæki.
Er minna drukkið?
Þá skulum við ræða hvort bylt-
ingin sé í því fólgin að minna sé
drukkið en áður var. Því fer víðs
fjarri. Neysla áfengis hefur aukist
síðan SÁA hóf störf.
Þá sorgarsögu þurfum við ekki
að rekja lengra.
Þetta er engmn áfellisdómur um
SÁÁ en sýnir þó að þrátt fyrir þau
samtök hefur ekki unnist sá sigur-
inn sem mest væri um vert.
Fann SÁÁ meðferðar-
stofnanir upp?
Nú verður mér að sjálfsögðu
bent á þann mikla ijölda nauð-
staddra sem dvaiið hafi á meðferð-
arstofnunum SÁÁ og sumir hlotið
þann bata sem með þurfti. Þeir
hafa hætt að drekka.
Ekki skulum við vanmeta það
en var það nýtt í sögunni að vín-
hneigðir menn yrðu bindindis-
menn? Ekki var það. „Nú er Guð-
laug mín reið og nú drekk ég ekki
meira,“ kenna munnmælin að Ás-
geir í Kollaljarðarnesi hafi sagt
þegar eiginkonan hafði látið kran-
ann á brennivínstunnunni opinn.
Og ég man ekki betur en Guð-
mundur á Sandi segi frá því að
Siguijón á Laxamýri hafi aldrei
neytt áfengis eftir það að hann var
eitt sinn óvígur og ekki ferðafær
vegna ölvunar þegar Snjólaug
kona hans var í barnsnauð. Margar
eru sögurnar um'það að einstakir
menn fengu þannig áminningu sem
þeim dugði til að bæta ráð sitt.
Meðferðarstofnanir eða
drykkjumannahæli voru á undan
SÁÁ. Hér má nefna hælið í Kumb-
aravogi og Flókadeildina, Akurhól
á Rangárvöllum og vistheimilið í
Víðinesi. Hitt er svo rétt að síðan
hefur orðið mikil þensla í þeirri
grein og stofnanir sem tilheyra
SÁÁ eins og Vogur tekið til starfa.
Þær eru reknar með almannafé.
Fjárveitingar til ofdrykkjumanna í
sambandi við meðferð hafa mjög
verið auknar. Samt heyrum við
ekki að biðraðir við þessar stofnan-
ir styttist, enda meira drukkið og
fólk byijar áfengisneysluna yngra
en áður var.
Fyrir 40-50 árum var talið að
þar sem best gengi á hælum
drykkjumanna mætti skipta vist-
mönnum í þijá áþekka hópa. Einn
þriðjungurinn hætti drykkju alveg,
annar lagaðist í bili en einn þriðji
hélt áfram líkt og áður. Þessi ár-
Halldór Kristjánsson
„Hins vegar tek ég
aldrei undir það bull að
hver og einn geti orðið
alkóhólisti rétt eins og
hver sem er geti fengið
sykursýki. Þar er sá
munur á að við vitum
hvað ber að varast til
að verjast áfengissýki.“
angur er ekki svo_miklu verri en
nú reynist hjá SÁÁ að rétt sé að
tala um byltingu.
Hvað hefur breyst?
Stundum hefur okkur verið sagt
að með SÁÁ hafi menn fengið
nýjan skilning á drykkjufýsninni.
í stuttu»máli á það að hafa verið
nýtt að mönnum yrði ljóst að fýsn-
in yrði sterkari hjá einum en öðr-
um. Þetta hélt ég að mönnum hefði
lengi verið ljóst. Svo mikið er víst
að ég vissi þetta fyrir hálfri öld
a.m.k. Eitthvað væri það í likam-
legri gerð manna sem þarna gerði
mun. Hins vegar tek ég aldrei
undir það bull að hver og einn
geti orðið alkóhólisti rétt eins og
hver sem er geti fengið sykursýki.
Þar er sá munur á að við vitum
hvað ber að varast til að veijast
áfengissýki. Hana fær enginn
nema hann venji sig á þá drykki
sem áfengir eru. Það er því sjálf-
skaparvíti að taka þá áhættu. Það
er ógætni. Enginn kann að segja
fyrirfram hveijir verða veikir fyrir
víninu. Sjálfir segja SÁÁ-menn að
það verði að sýna sig við neysluna.
Það bjargast ekki allir
Nú vil ég ekki leggja illt til SÁÁ
eða gera lítið úr starfi samtak-
anna. Hins vegar vitum við að
meðferðarstofnanir bjarga ekki öll-
um. Við vitum að meðal þeirra sem
leita hjálpar eru einhveijir sem
vonlaust er að bjarga þrátt fyrir
allt. Því segjum við bindindismenn
að menn skuli ekki taka áhættuna.
Þess þurfi enginn.
Hér kemur það líka til að við
vitum að drykkjuskapur er vanda-
mál þó menn séu ekki alkóhólist-
ar. Afleiðingar þess að aka ölvaður
verða ekki aftur teknar og að engu
gerðar þó að ökumaður verði alg-
áður næsta dag. Gáleysisstundin
verður ekki að engu gerð þó menn
hafi óbeit á áfengi daginn eftir.
Af hundrað mönnum sem venj-
ast áfengi má gera ráð fyrir að tíu
eigi erfitt með að hemja fýsn sína
þar sem hún er orðin þeim að
ástríðu. í þeim tíu manna hópi
verðum við að gera ráð fyrir að
verði einn eða tveir sem varanlega
verða ógæfumenn vegna ástríð-
unnar. Það skiptir minnstu hver
talan er. Engan viljum við missa.
Við vitum að móti bindindis-
hreyfing 100 unglinga þannig að
þeir táki ekki áhættuna sem fylgir
því að venjast áfengi má telja víst
að þar með hafi einhveijum verið
bjargað frá ómælanlegum hörmum
og þjáningum. Því iátum við okkur
... og hljómsveitín spilaði vel
eftir Valdemar
Pálsson
Þann 23. desember síðastliðinn
birtist grein í Morgunblaðinu eftir
dr. Heinz Joachim Fischer, sem
hann nefndi „Tónlistargagnrýni —
fagleg umfjöllun eða hryðjuverka-
starfsemi". Orð dr. Fischers eru
þörf ádrepa til tónlistargagnrýn-
enda. Mörg undanfarin ár hafa
mér gramist vinnubrögð sumra
gagnrýnenda, og ekki hvað síst
þeirra sem starfa fyrir Morgun-
blaðið. Einn þeirra (sá sem að
undánförnu hefur verið svo önnum
kafinn við annað!) hefur nú fyllt
mælinn.
Ég tel mig i fullri auðmýkt hafa
leyfi til að tjá mig opinberlega um
tónlist og tónleika, þótt ég hafi
enga pappíra því til sönnunar að
ég hafi vit á tónlist. Hins vegar
hef ég sótt tónleika Sinfóníuhljóm-
sveitar íslands reglulega undan-
farin 20 ár — ef það skiptir ein-
hveiju máli. Mér fínnst ég hafa
orðið vitni að miklum framförum
hljómsveitarinnar, og því sárara
er að lesa niðurrifsskrif gagnrýn-
enda, sem virðast algerlega hunsa
að upplýsa þjóðina um þessa já-
kvæðu þróun. Gera gagnrýnendur
sér grein fyrir hversu háskalegt
tómlætið og niðurrifið er stofnun
eins og SÍ, svo og einstökum tón-
listarmönnum, sem koma fram
með hljómsveitinni?
Þann 25. janúar birtir Ragnar
Björnsson, hinn önnum kafni
gagnrýnandi Morgunblaðsins,
svar sitt við ofangreindri grein dr.
Heinz Joachims Fischers. Þar
staðhæfir hann m.a. að tónlistar-
gagnrýni sé svo til eingöngu
lesin af þeim, sem hafa áhuga
fyrir tónlist ...“ og gerir þá lítið
úr þeim ómælda skaða sem nei-
kvæð og órökstudd umfjöllun get-
ur valdið. Augljóst er að í þessu
litla samfélagi okkar nær umfjöll-
un um tónlist langt út fyrir hóp
tónlistaráhugamanna. Nægir þar
til að nefna fjölda aðstandenda,
vina, nemenda, fólk sem hefur al-
mennan áhuga á allskyns menn-
ingarstarfsemi og fjölmiðlafólk.
Enn er þá ótalinn hópur áhrifamik-
ils fólks, sem vegur og metur gildi
menningarstarfsemi út frá pen-
ingalegu sjónarmiði. Hér er auð-
vitað átt við fjárveitingavaldið,
sem svo dyggilega hefur hunsað
íslensku óperuna og drauminn um
Tónlistarhúsið. Að lokum má í
þessu sambandi nefna stjórnendur
öflugra fyrirtækja, sem hafa í
hendi sér hvort styrkja eigi
ákveðna menningarstarfsemi eða
ekki. Hér má minna á stuðning
IBM við Sinfóníuhljómsveit ís-
lands á þessu starfsári.
Til að fyrirbyggja allan hugsan-
legan misskilning dettur mér ekki
í hug að ætlast til þess að umfjöll-
un um tónleika sé sífellt lof um
flytjendur og flutning. En ég ætl-
ast til að gagnrýnendur rökstyðji
skoðanir sínar og dóma með til-
vitnunum í raddskrá og ef það er
ekki hægt þá ber gagnrýnanda
Valdemar Pálsson
„En Ragnar Björnsson
og aðrir gagnrýnendur
mættu ef til vill hafa í
huga að ýmislegt má
læra af vandaðri gagn-
rýni, smám saman lærir
lesandinn á „fínu“ orð-
in, fer jafnvel að lesa
sér til og víkka sjón-
deildarhring sinn.“
að gera Iesendum skýra grein fyr-
ir, að þeir skrifi út frá eigin hjarta
og tilfinningu og/eða stemmningu
og viðurkenni þar með, að ekki
sé alltaf hægt að dæma ut frá
bókstafnum og fræðunum. Ég
ætlast líka til að lesendum sé hlíft
við orðagjálfri, sem lapið er upp
úr alþekktum uppflettiritum um
tónlist. Ég ætlast að lokum til að
tónlistargagnrýnandinn hlusti á
stemmninguna í tqnleikasal, taki
eitthvert mark á undirtektum tón-
leikagesta og komi skilaboðum
þeirra á framfæri til lesenda.
Misræmið milli undirtekta og
umfjöllunar kemur glöggt fram í
umfjöllun Ragnars Björnssonar
um tónleika Sinfóníuhljómsveitar
íslands þann 6. desember sl., þar
sem hann fer m.a. miður upp-
byggilegum orðum og yfirlætisleg-
um um flutning leiðandi sellóleik-
.ara SÍ á sellókonsert Schumanns
og gerir enga tilraun til að
rökstyðja mál sitt. Og ekki lætur
hann þar við sitja heldur finnur
hjá sér annarlega þörf fyrir að
fylgja þessu eftir með dylgjum í
svari sínu til dr. Fischers: „... En
mér finnst (feitletrun V.P. —
gagnrýnandinn er greinilega ekki
vissl!) að síðan hafi ég lesið dóma
um Bryndísi sem gefa til kynna
að eitthvað megi finna að.“ í fram-
haldi af þessu notar R.B. þennan
vettvang til að vanda óumbeðinn
um fyrir Iistakonunni, sem á ein-
hvern furðulegan hátt er orðin hér
að bitbeini: „Hofmóður er ekki
fylgifiskur sannrar listar. Það veit
Bryndís vonandi." Ef Ragnar
dreyma um þá breytingu að ungt
fólk sneiði þúsundum saman hjá
þeirri óþörfu áhættu. Það gæti ef
til vill orðið sú breyting sem kalla
mætti byltingu.
Orð sem verð eru umhugsunar
Mér er sagt að Vladimir Hudolin
læknir í Júgóslavíu hafi sagt á al-
þjóðlegu móti vegna áfengismála
að það væri gott verk að standa
við beljandi flaum í fljóti og draga
á land sem flesta þeirra sem
straumurinn_ væri að flytja að
feigðarósi. Áhrifameira myndi þó
vera að ganga upp með ánni og
varna þess að menn lentu í henni.
Herra Ólafur Skúlason biskup
sagði okkur einhvern tíma í Bú-
staðakirkju að það þætti kannski
frækilegra að bjarga manni úr vök
en að standa við barminn og vara
við hættunni, sem sennilega væri
þó árangursríkara.
Hér þarf enga skýfingu á þess-
um ummælum. En þrátt fyrir ág-
ætt starf til heilsubótar þeim sem
tekið hafa meinið er hér sem ann-
ars staðar betra að veija menn
sýkingu. Ef við viljum kalla sigra
þessarar þjóðar á sullaveiki, holds-
veiki og berklaveiki byltingu þá
megum við sjá hvernig við getum
stuðlað að svipaðri byltingu í
áfengismálum. Leiðin er sú að var-
ast áhættuna. Höfum samtök um
það og styðjum hvert annað.
Þannig getum við gert byltingu
sem nafn væri gefandi:
í Ljómum Jóns biskups Arason-
ar eru frelsaranum lögð í munn
þessi orð: „Heyri ég þið viljið hjálp-
ist allar þjóðir.“ Þá er hann að
tala við Maríu móður sína og Jó-
hannes postula.
Ef séra Karl vill að hjálpist allar
þjóðir frá skömm og skaða vegna
áfengisneyslu þá mun hann sjá að
ekki duga björgunartilraunirnar
einar hversu vel sem þær eru
stundaðar. Til þess þurfum við
öfluga bindindishreyfingu, svo
öfluga að hún móti þjóðlífið. Það
ætti að vera augljóst og auðskilið
þegar saga þessarar baráttu er
rakin. Og væntanlega erum við
einhuga um að vilja að allir hjálp-
ist.
Höfundur erfrá Kirkjubóli.
Björnsson hefur þörf fyrir að
hnýta í tiltekna hljómlistarmenn
þá á slikt ekki heima í tónlistar-
gagnrýni Morgunblaðsins.
I svari R.B. til dr. Fischers ham-
ast gagnrýnandinn við það að út-
skýra, að ekki taki því að sóa fag-
legum útskýringum á aðra en inn-
vígða fræðimenn í viðkomandi
fagi, sem sagt að það sé gagns-
laust að ætla sér að fjalla á fagleg-
an hátt um tónlistarflutning, því
lesendur skilji það hvort sem er
ekki. Gæti verið, að hér væri á
ferðinni einhver aðkenning af
hroka?
Kannski hefur maður bara al-
veg misskilið meininguna með tón-
listina. kannski er hún alls ekki
skrifuð fyrir okkur áhugafólkið
heldur bara fyrir tónlistargagn-
rýnendur og annað „fagfólk". En
Ragnar Björnsson og aðrir gagn-
rýnendur mættu ef til vill hafa í
huga að ýmislegt má læra af vand-
aðri gagnrýni, smám saman lærir
lesandinn á „fínu“ orðin, fer jafn-
vel að lesa sér til og víkka sjón-
deildarhring sinn. Þetta ætti gagn-
rýnandinn að hafa í huga ef hann
á annað borð hefur áhuga á því
að miðla fróðleik til lesenda sinna.
Og svo rétt í lokin skilaboð til
þeirra, sem ekki skildu orðið
„Sackgasse" í grein Ragnars
Björnssonar 25. janúar sl. Ég
skildi það heldur ekki, enda ekki
þýskukennari og orðið því auðvitað
ekki í mínum verkahring. En ég
gat flett upp í orðabók. Orðið þýð-
ir öngstræti. Mikill er máttur
menntunarinnar!!
Ilöfundur er kennari.