Morgunblaðið - 12.01.1992, Blaðsíða 13

Morgunblaðið - 12.01.1992, Blaðsíða 13
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 1992 13 Á fundi eiginkvenna herforingja í Moskvu 1937. Nokkrum mónuóum siðor hóf Stalín hreinsanir í Rauða hernum þar sem þúsundir liðsforingjo týndu lífi. bændum að yfirgefa samyrkjubúin og víkja honum úr stöðu leiðtoga flokksins ef nauðsynlegt reyndist áður en það yrði um seinan. Stalín var jafnstaðráðinn í að útrýma pólit- ískum andstæðingum í eitt skipti fyrir öll og fór að óttast um stöðu sína. Hann reyndi stöðugt að auka völd sín á öllum sviðum, tortryggni hans jókst hröðum skrefum og hann átti sífellt erfíðara með að þola gagn- rýni. Smirnov, sem hafði lekið upplýs- ingum til Trotskíjs, áróðursstjórinn Rjútín og fleiri leiðtogar voru hand- teknir. Zínovjev, Búkharín og fleiri gamlir andstæðingar voru flæmdir í útlegð og reknir úr flokknum. Á árunum 1933—1934 voru 500.000 flokksfélagar reknir. Á 17. flokks- þinginu 1934 var fiokksandstæðing- um fagnað þegar þeir viðurkenndu mistök og hrósuðu Stalín, en Stalín óttaðist auknar vinsældir Sergeis Kirovs, fjórða valdamesta mannsins í flokknum. í desember 1934 var Kírov myrtur í Leníngrad. Talið er nær fullvíst að Stalín hafi sjálfur skipulagt morðið, sem Robert Conquest kallar „glæp aldarinnar". Stalín notaði morðið til að hrinda af stað hinum miklu hreinsunum, sem hann hafði stefnt að til að treysta sig í sessi, og kenndi andstæðingum sínum um morðið á Kírov. í janúar 1935 voru Zínovjev og Kamenev og 17 aðrir sýknaðir af ákærum um morðið, en neyddir til að játa „siðferðilega og pólitíska ábyrgð" og dæmdir til langrar fang- elsisvistar. „Þessir félagar létu ekki við það sitja að halda uppi gagnrýni og óvirkri andstöðu," sagði Stalín, „þeir hótuðu að efna til uppreisnar í flokknum. Þeir hótuðu jafnvel nokkrum okkar með byssukúlum.“ Víða hafðist upp á „tilræðismönnum Kírovs" og „sellur stjómarandstæð- inga“ voru víða „afhjúpaðar". Vorið 1936 hófust hreinsanimar fyrir alvöru þegar Trotskíj hafði lýst því yfir að „öflugasta, fjölmennasta og harðskeyttasta deild" stuðnings- manna sinna væri í Sovétríkjunum. í júlí var sagt frá „hryðjuverkastarf- semi gagnbyltingarblokkar trotskíj- ista og zínovjevista" í leynilegri flokkstilskipun og hvatt til nýrrar „árvekni“. Þremur vikum síðar voru Zínovjev og Kamenev leiddir fyrir rétt ásamt 14 öðrum sakborningum. Reynt var að afsaka hve síðbúnar ákæmrnar væm: „Ekki kom í ljós fyrr en 1936 að hinir ákærðu höfðu uppi áform um að myrða Stalín sam- kvæmt skipun Trotskíjs." Kamenev játaði að hafa „í tíu ár háð baráttu gegn flokknum, stjórn- inni og Stalín sjálfum“. Sakborning- arnir vom ákærðir fyrir „hryðjuverk- astarfsemi" og samsæri um að myrða sovézka leiðtoga. Þeir játuðu allir og voru allir dæmdir til dauða. Að Stalin látnum „Einhverri stórbrotnustu ævi, sem lifað hefur verið, er lokið.“ „Vér minnumst mannsins Stalín, sem hefur verið elskaður og dáður meir en flestir menn í mannkyns- sögunni aðrir og naut slfks trún- aðartrausts sem fáir menn nokkm sinni hafa notið - en lét sér aldrei stíga þá ást og aðdáun til höfuðs, heldur var til síðustu stundar sami góði félaginn sem mat manngildið ofar öllu öðm, eins og þá er hann hóf starf sitt.“ Einar Olgeirsson í leiðara ÞjóðviUans 7. mars 1953 uin lái Stalíns. „Festum í minni hinn einfaldasta sannleika: Stalín stóð vörð, trúan hljóðlátan vörð, um líf alþýðu- mannsins í heiminum, um sósíalism- ann, um friðinn." Úr ræðu Kristins E. Andrés- sonar. sens birt var í Þjóðvilj- anum 11. mars 1953. .............................. „Lygarar og trúðar Um leið voru boðuð réttarhöld gegn Radek, fyrrverandi ritstjóra Izvestíja, Búkharín og fleirum. Tomskíj, fýrrverandi leiðtogi verka- lýðshreyfingarinnar og bandamaður Búkharíns, svipti sig lífi. Búkharín og fleiri vom handteknir, en rann- sókninni var aflýst í september vegna skorts á sönnunum. Jagóda og leynilögregla hans virtust halda að sér höndum. í skeyti sem Stalín og Zjadnov sendu til Moskvu frá strönd Svarta- hafs 25. september sagði að þeir „teldu algerlega nauðsynlegt að fé- lagi Jezjov verði skipaður innanrikis- ráðherra. Jagóda hefur greinilega reynzt ófær um að afhjúpa blokk trotskíjista og zínovjevíta. Leynilög- reglan er fjórum áram á eftir í þessu máli.“ Ný sýndarréttarhöld hófust í jan- úar 1937. Vjisjinskíj ríkissaksóknari kallaði Radek, Pjatkov, yfirmann iðnaðarins, og 15 aðra sakbominga „lygara, trúða og lítilmótlega dverga“. Þótt þeir játuðu hver í kapp við annan varð Vjisinskíj ekki ánægður fyrr en honum tókst að neyða Radek til að játa að hann- væri „hlynntur ósigri". í ljós kom að hótel í Kaupmannahöfn, sem sagt var að hefði verið fundarstaður út- sendara Trotskíjs, hafði verið rifið fyrir 1914, en það gilti einu. Radek og þrír aðrir fengu þunga fangelsis- dóma og hinir voru skotnir. Ordzjóníkídze, sem hafði reynt að bjarga Pjatkov, svipti sig lífi skömmu síðar. Búkharín og Rýkov voru reknir úr flokknum. Jagóda beið sömu örlög og var afhjúpaður sem „njósnari keisralögreglunnar og þjófur" og sakaður um fjársvik. í júní 1937 var skýrt frá „hrika- legu samsæri" í Rauða hernum og Túkhatsjevskíj og fleiri herhöfðingj- ar voru skotnir. Stalín vildi tryggja sér alger yfírráð yfir hemum á sama hátt og Hitler í Þýzkalandi. Á næstu tveimur árum var 75 af 80 mönnum í æðstu stjórn hersins útrýmt. Þrír marskálkar af fimm, yfirmenn 14 herja af 16, 167 af 280 yfirmönnum stórfylkja og herfylkja og tæpur helmingur hershöfðingja af lægstu gráðu hurfu. Þriðjungur allra liðsfor- ingja var handtekinn. Þjóðaróvinir Pólitísku sýndarréttarhöldin vom aðeins sá hluti ísjakans sem var sýni- legur. Svipaðar hreinsanir fóm fram á öllum öðmm sviðum og náðu með- al annars til iðnaðarins, menningar- mála og æðri menntastofnana. „Stéttarárvekni" var aukin um allan helming. „Óvinir þjóðarinnar" vom hvarvetna afhjúpaðir. Undirmenn fordæmdu yfirboðara og margir not- uðu tækifærið til að ná sér niðri á óvinum sínum. Sannanir þurfti ekki, því að „stéttarleg eðlisávísun" var talin óbrigðul. Seinna sagði Khrústjsjov að þegar Stalín hefði mælt svo fyrir að ein- hver skyldi handtekinn „hefðu aliir orðið að treysta því að hann væri óvinur þjóðarinnar". Hugtakið hefði verið notað gegn „öllum sem á ein- hvern hátt hefðu verið ósammála Stalín eða aðeins verið grunaðir um að hafa illt í hyggju". Pyntingar voru taldar „réttlætan- leg og viðeigandi aðferð" gegn „kunnum og þvermóðskufullum óvinum þjóðarinnar". Árið 1938 höfðu átta milljónir saklausra borg- ara verið sendir í vinnubúðir að sögn Conquests. Stundum kom fyrir í búðunum að fangar hittu þá sem höfðu ákært þá eða yfirheyrt og síð- an orðið sjálfir hreinsununum að bráð. Sums staðar varð að loka verzlun- um, þar sem enginn var til að af- greiða vegna hreinsananna. Eðlis- fræðingur nokkur var ákærður fyrir að ráða stigamenn { sína þjónustu til að myrða Stalín úr launsátri. Arkitekt var ákærður fyrir að teikna byggingu, sem væri í laginu eins og hakakross. Gamlir og dyggir bolsé- víkar játuðu á sig drottinsvik við ríkið. sem þeir höfðu átt þátt í að koma á fót. í marz 1938 var til þriðju og síð- ustu meiriháttar sýndarréttarhald- anna. Búkharín, Rýkov, Jagóda og 18 aðrir hlustuðu þögulir þegar Vysjinskíj kallaði þá „leiguþý fas- ista“. Aldrei þessu vant kvaðst einn sakborninganna saklaus. Sá var Krestínskíj, fyrrum miðstjórnarrit- ari, en hann dró yfírlýsingu sína til baka daginn eftir. Búkharín var sak- aður um samsæri um að myrða Len- ín og Jagóda um að byrla rithöfund- inum Gorkíj eitur og samsæri um að hertaka Kreml. Allir sakboming- amir nema þrír vom skotnir. 400 aftökulistar Á ámnum 1937-1938 undirritaði Stalín 400 aftökulista. Þegar skipun- um hans hafði verið framfylgt var aðeins 41 miðstjórnarfulltrúi af 139, sem höfðu verið kosnir á 17. flokks- þinginu, enn á lífi. Aðeins helmingur fulltrúanna í stjómmálaráðinu 1932 var enn á lífi. Tíu af 15 fyrstu ráð- hermm bolsévíka höfðu verið teknir af lífi eða orðið hreinsununum að bráð, íjórir voru látnir og Stalín var einn eftir. Seinna viðurkenndi Khrústsjov að meðal fórnarlambanna hefðu verið „margir heiðvirðir kommúnistar, sem hefðu barizt ötulega gegn trotskíjistum og hægrisinnum". Mörgum erlendum kommúnistaleið- togum, sem flúið höfðu til Sovétríkj- anna, var útrýmt, þeirra á meðal Bela Kun frá Úngveijalandi, Remm- ele og Neumann frá Þýzkalandi og nokkmm helztu leiðtogum pólskra kommúnista. Að lokum myrti út- sendari NKVD Trotskíj í Mexíkó 1940. Við blasti sá möguleiki að leyni- lögreglan gleypti flokkinn. Jafnvel Stalín var farið að blöskra og smám saman dró úr handtökum, en 1939 fyrirskipaði hann hreinsanir í NKVD — sjálfri hreinsunardeildinni. Engu var líkara en að hann vildi kenna leynilögreglunni um hreinsanirnar. Jezjov varð að víkja fyrir Bería í ársbyijun 1939 og hvarf. Á 18. flokksþinginu í marz 1939 sagði Stalín að hreinsanirnar hefðu verið „óhjákvæmilegar og yfirleitt gagnlegar". Hins vegar hefðu fylgt þeim „alvarleg mistök" og „engin þörf yrði á að grípa til fjöldahreins- ana“. Þótt talsvert drægi úr hreins- ununum var þeim haldið áfram allt til 1941 og þá vom milljónir enn í vinnubúðum. Frá því 1934 hafði hálf milljón félaga tekið við ábyrgðastöðum í flokknum. Á öðrum sviðum höfðu valizt til forystu milljónir ungra embættismanna, tæknifræðinga, hagfræðinga og hermanna, sem höfðu orðið fyrir áhrifum frá dýrkun- inni á Stalín og höfðu engan áhuga á hugmyndafræðideilum fortíðarinn- ar. Ótti og tortryggni höfðu grafið um sig á ámm ógnarstjórnarinnar og það ástand varð varanlegt, en flokkurinn sameinaðist. Hugsanleg- um keppinautum hafði verið útrýmt og alþýðan kúguð til hlýðni, en margir hæfustu menn stjórnkerfis- ins, hersins og iðnaðarins voru horfnir og það hlaut að hamla fram- fömm í landi. þar sem enn var fátt um menntað fólk. Hreinsanirnar drógu vemlega úr mætti heraflans og það átti sinn þátt í því að Bretar misstu áhuga á hernaðarbandalagi með Sovétríkjun- um og að efnt var til friðkauparáð- stefnunnar í Múnchen. Veikleiki Rauða hersins kom berlega í ljós í vetrarstríðinu við Finna og það varð Hitler hvatning til að ráðast á Sov- étríkin 1941. Þá var Stalín eina sam- einingartáknið, en sumir hafa haldið því fram að Rússar hafi unnið stríð- ið þrátt fyrir hann, ekki vegna hans. 4 Morgunverðarfundur í Átthagasal Hótels Sögu þriðjudaginn 14. janúar 1992, kl. 08:00 - 09:30. EINKAVÆDINGIN í EVRÓPU ERHUN RAUNHÆF Á ÍSLANDI? Fyrirlesari: David Watson, framkvæmdastjóri hjó Enskilda í London. David Watson vann aö skýrslum Enskilda um íslenskan hlutabréfamarkað 1988 og 1991. Hann mun fjalla um þróun einkavæöingar í Bretlandi, Frakklandi, Skandinavíu og nú síöast Austur Evrópu, mismunandi aðstæöur og aöferðir. Loks mun hann greina stööu einkavæöingar á íslandi. Bnskilda Corporate Finance er dótturfyrirtæki Skandinaviska Enskilda Banken, meö skrifstofur víða í Evrópu og New York. Þaö annast rannsóknir og ráðgjöf á flestum sviöum fjármálamarkaöarins og er nú meðal annars aöalráögjafi viö einkavæöingu í Svíþjóö. Fundurinn er opinn, en mikilvægt er aö skrá þátttöku fyrirfram í síma 676666 Fundargjald er kr. 1.000 (innifalinn morgunverður af hlaðborði). VERSLUNARRÁÐIÐ OG VINNUVEITENDASAMBANDIÐ

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.