Morgunblaðið - 22.02.1992, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR 1992
B 5
HOFUHDURINK: JOHN STEINBECK
1902 John Ernst Steinbeck
fæddur 27. febrúar 1902 í
Salinas í Kalifomíu. For-
eldrar hans voru miðstéttar-
fólk komið af þýskum og
írskum innflytjendum. Fað-
irinn rak hveitimyllu. Móðir-
in hafði áður starfað sem
kennari. John var þriðji í
röðinni af fjórum börnum
og eini sonurinn.
1919 Steinbeck lýkur gagn-
fræðaprófi og sest á skóla-
bekk í Stanford-háskólan-
um.
1924 Steinbeck birtir tvær
fyrstu sögur sínar í tímariti
í Stanford.
1925 Steinbeck hverfur frá
Stanford við lítinn orðstí og
flytur til New York. Hann
skrifar smásögur en á í
vandræðum með útgefanda.
1926 Steinbeck fer vestur
og heldur áfram að skrifa.
1929 Fyrsta skáldsaga hans
„Cup of Gold“ eða Gullbik-
arinn kemur út.
1930 Kvænist í fýrsta sinn.
1932 Önnur skáldsaga hans
„The Pastures of Heaven“
kemur út.
1933 Sagan „To a God
Unknown" og tveir fyrstu
hlutar „The red Pony“ koma
út.
1934 „Tortilla Flat“, eða
Ægisgata, kemur út.
1936 „In Dubious Battle"
kemur út.
1937 Skáldsagan „Of Mice
and Men“ kemur út og er
valin „Book of the Month".
1938 Smásagnasafnið „The
Long Valley" kemur út.
1939 „The Grapes of
Wrath“, Þrúgur reiðinnar,
kemur út. Kvikmynd gerð
eftir „Of Mice and Men“ .
1940 John Ford ráðinn til
að gera kvikmynd eftir „The
Grapes of Wrath“.
Steinbeck fær Pulitzer-
verðlaunin fyrir Þrúgur
reiðinnar.
1941 „The Forgotten Vil-
!age“ og „Sea of Cortez"
koma út. Steinbeck skilur
við fyrstu konu sína, Carol.
1942 Skáldsagan „The Mo-
on is Down“ kemur út.
„Bombs Away“ kemur út.
1943 Kvænist Gwyndolyn
Gonger. Stríðsfréttaritari í
Evrópu.
1944 Steinbeck-hjónum
fæðist sonur.
1945 „Cannery Row“ kem-
ur út. „Red Pony“ kemur
loksins út í heild sinni.
1947 „The Wayward Bus“
kemur út. „The Pearl" kem-
ur út. Steinbeck ferðast um
Sovétríkin ásamt ljósmynd-
aranum Robert Capa.
1948 Steinbeck og Capa
gefa út ferðabók frá Sovét-
ferðum sínum. Steinbeck
skilur við Qwyndolyn.
1950 Skáldsagan „Buming
Bright" kemur út. Steinbeck
kvænist eftirlifandi konu
sinni Elaine Scott.
1952Skáldsagan „East of
Eden“ kemur út.
1954 Skáldsagan „Sweet
Thursday“ kemur út.
1957 „The Short Reign of
Pippin IV.“ kemur út.
1961 Síðasta skáldsaga
Steinbecks kemur út:
„Winter of Our Discontent".
1962 „Travels with Charlie"
kemur út. John Steinbeck
eru veitt Nóbelsverðlaunin.
1966 „America and Americ-
ans“ kemur út.
1968 John Steinbeck fær
hægt andlát 20. desember
á sjúkrahúsi í New York.
Ösku hans var dreift til hafs
af klettóttri strönd Monter-
ey.
RSOGUNNAR
deilum ásamt frásögn oklarans unga
runnu saman í deigju höfundarins og
úr varð skáldsagan In Dubious Battle.
Steinbeck var kominn í gang. Hann
hóf þegar að skrifa aðra sögu af lífí
farandverkamanna en þrengdi sjónar-
homið og skóp ódauðlega lýsingu á
þroskaheftum farandverkamanni sem
hefur afl á við tröll og þekkir ekki
afl sitt. Sagan Of Mice and Men er
annað þrekvirkið úr smiðju Steinbeck
á skömmum tíma og höfundurinn
ungi virðist hafa vaxið við hverja
raun. í ágúst 1936 leitaði George
West frá San Francisco News til
skáldsins og fól honum að skrifa
greinaflokk um hagi faranverkafólks
í Kaliforníu. West vildi einkum að
Steinbeck beindi augum sínum að
örlögum fólks frá Oklahoma. Hann
lagði því af stað í rannsóknarleiðang-
ur, aflaði sér tilskilinna gagna frá
stjómarskrifstofu um stærð vandans
og ók svo af stað í gömlum bíl til að
kanna ástandið eigin augum. Hann
þekkti hrófatildrin sem atvinnuleys-
ingjar höfðu komið sér upp kringum
Salinas og áður hafði hann oft séð
tjaldbúðir Farandverkafólks. En ekk-
ert hafði búið hann undir þá eymd
sem hann kynntist á þessum vikum.
Örbirgð, vonleysi og vesöld blasti við
í hveijum áfanga. Flóttalegt og
magnþrota fólk tók á móti honum.
Það var ekki fyrr en í Weedpatch-til-
raunabúðunum að Steinbeck eygði
von fyrir þennan vonlausa lýð. Þar
vom búðir sem reistar voru fyrir opin-
bert fé. Og þar hitti hann Tom Coll-
ins. Collins var hugsjónamaður og
hafði lengi unnið við neyðaraðstoð.
Hann lærði til prests um tíma en tók
svo til við kennslu. Vegna kunnáttu
sinnar og eiginleika var hann kjörinn
til að koma starfsemi tilraunabúða
af stað. Collins hafði í störfum sínum
haldið saman gögnum um starfsemi
búðanna frá viku til viku, en einnig
skrásett ýmsar þjóðfræðiheimildir:
sögur af sérkennilegum karaktemm,
lausavísur, söngva og talmál. Öllum
þessum gögnum kom hann í hendur
Steinbecks. Steinbeck og Collins voru
ólíkir menn um margt. En þeir áttu
sameiginlega dýrkun á alþýðumann-
inum. Nánast tilbeiðslu á þeim fomu
gildum þolgæðis og seiglu, mann-
visku og æðmleysis sem þeir töldu
þessu uppflosnaða sveitafólki eigin-
leg. Þeir litu á það sem salt jarðar
og vom hvor á sinn hátt að koma
þeirri hugsjón sinni í framkvæmd.
Maðurinn var í eðli sínu góður og
átti skilið að búa í samfélagi sem
virti kosti hans og umbar gallana.
Steinbeck var nú kominn með efni
til að' moða úr. „Stóra skáldsagan"
sem hann hafði talað um lengi var
farin að taka á sig mynd í huga hans.
Það tók hann tvö ár. Á þeim tíma
átti hann eftir að kyngja reiði sinni
og smán, horfa upp á herskáa bæj-
arbúa fara um götumar í heimabæ
sínum, vitna eigin augum hræðilega
eymd kuldaveturinn ’36 til ’37 og
síðast en. ekki síst að horfa upp á
hörmungar 50 þúsund manna í flóð-
unum í San Joaquin dalnum veturinn
1938, klæðlaust fólk og langhungrað
sem hafði búið sér til heimili úr engu
í svaðinu. Þá fyrst var hann reiðubú-
inn að takast á við viðfangsefnið.
John Steinbeck skrifaði Þrúgur
reiðinnar frá maílokum fram í
desember 1938. Eftir margar
árangurslausar tilraunir, ónýt handrit
og drög, lauk hann þessu meistara-
verki sínu á sex mánuðum. Þegar
prófarkir komu til hans í febrúar
1939 og óskir komu fram um breyt-
ingar, gat hann fátt sagt og enn
minna gert. Hann hafði gengið svo
nærri sjálfum sér við þetta verk að
heilsa hans var biluð. Hann stríddi
við veikindi allt árið 1939. Hjónaband
hans var í molum og nú varð hann
að stríða við andstæðinga og ofsækj-
endur vegna bókarinnar sem kom út
í mars 1939. Hann varð aldrei samur
maður. Bókmenntafræðingar og
gagnrýnendur hafa oft spurt hvað
hafi breytt John Steinbeck eftir að
hann skrifaði Þrúgur reiðinnar. Eitt
svar við því er að hann lauk því mikla
þrekvirki.
HEDBA GABLER LEIKSMIBJUNNAR KAÞARSIS
Morgunblaðið/Einar Falur
Hedda Gabler og Brack lögmaður. Bára Lyngdal Magn-
úsdóttir og Sigurþór Albert Heimisson.
VANDINN AÐ LIFA
VIÐTAL: HÁVAR SIGURJÓNSSON
KAÞARSIS-LEIKSMIÐJA frumsýnir annað kvöld á Litla sviði
Borgarleikhússins leikrit Henriks Ibsens Heddu Gabler. Kaþars-
is er einn þeirra leikhópa sem kvatt hefur sér hljóðs undanf-
arin misseri og Hedda Gabler er fjórða verkefni hópsins frá
upphafi og óumdeilanlega það viðamesta.
Hér birtist okkur leikritið
Hedda Gabler í meðför-
um ungra leikara, leikara
sem engu að síður hafa
allir reynslu til nokkurra ára af at-
vinnumennsku og eru allir komnir
um eða undir þrítugt. Hedda Gabler
sjálf er 28 ára gömul, komin á þann
aldur að rétt er að staðfesta ráð sitt,
finna sér farveg í lífinu og verða
eitthvað. Leikstjórinn, Kári Halldór,
segir í samtali við undirritaðan að
það sé með vilja gert sem hópurinn
sé svona samstæður í aldri. „Við
vildum leggja áherslu á ákveðna
þætti í verkinu með því að stilla
verkinu upp svona. Við höfum yngt
þijár persónur verksins, lögfræðing-
inn Brack, frænkuna Júlíönu og
þjónustustúlkuna Bertu. Hinar per-
sónur verksins, Hedda sjálf, Tesman,
Lövborg og frú Elvsted eru á þessum
sama aldri, öll í kringum þrítugt.
Við vildum með þessu leggja áherslu
á að í þessu verki birtist okkur hóp-
ur af fólki sömu kynslóðar sem hef-
ur hvert og eitt ólík markmið og
ólíkar aðferðir við að ná þeim.“
Kári Halldór bendir á sem mikil-
vægan undirtón í verkinu, þrýsting
samfélagsins á fólk á þessum aldri
að koma sér fyrir í lífinu, „og þetta
á ekki síður erindi við okkur hér á
Islandi í dag en áhorfendur Ibsens
í lok síðustu aldar. Manneskja sem
enn er á reiki með sjálfa sig á þess-
um aldri fær gjaman þann stimpil
að vera staðfestulaus, vera fiktandi
við eitt og annað án þess að festa
augun á ákveðnum markmiðum."
Leikendur eru Bára Lyngdal
Magnúsdóttir (Hedda Gabler), Björn
Ingi Hilmarsson (Jörgen Tesman),
Erla Ruth Harðardóttir (Júlíana Tes-
man), Erling Jóhannesson (Ejlert
Lövborg), Harpa Arnardóttir (Thea
Elvsted), Sigurþór Albert Heimisspn
(Brack lögmaður) og Steinunn Ól-
afsdóttir (Berta). Aðrir aðstandend-
ur sýningarinnar eru Ámi Harðarson
tónskáld, Bjami Guðmarssson sagn-
fræðingur, Gunnhild Öyahals fram-
kvæmdastjóri, Þorvaldur Böðvar
Jónsson leiktjaldamálari, lýsingu
annast Jón Þórðarson og búninga
gerir Lóa K. Sigurðardóttir. Leik-
mynd hannar Kári Halldór.
„Hér á landi veitast leikurum
sömu kynslóðar fá tækifæri til að
takast á við stór klassísk verk. Upp-
færslur á þeim era fáar og með
margra ára millibili, jafnvel áratuga,
og kannski þess vegna hefur það
orðið raunin að þegar verkin era
loks valin til sýninga þá era hlut-
verkin fengin í hendur leikuram sem
standa á hápunkti síns listræna fer-
ils. Þetta er í sjálfu sér eðlilegt en
hitt er óeðlilegra að verkin skuli
ekki tekin oftar til sýninga og þá
fyrir yngri leikara að spreyta sig á.
Mér fmnst málið ekki snúast um
hveijir leiki betur eða ver, yngri eða
eldri leikarar, heldur einfaldlega að
þeir leika ekki eins, reynslan og
skilningurinn er ekki sá sami. Hvora
tveggja á rétt á sér. Hver leiksýning
er sjálfstæður heimur og býður ekki
fyrst og fremst upp á samanburð
við aðra leiksýningu sem gaf sér
aðrar forsendur á öðrum tíma, á
öðram stað. Matið felst í gildi upplif-
unarinnar hveiju sinni.“
Sýningin hefur verið talsvert lengi
í undirbúningi hjá Kaþarsis, fyrstu
æfingar hófust fyrir um sex mánuð-
um, en Kári Halldór segir að vissu-
lega hafí ekki verið æft sleitulaust
allan þann tíma. „Þetta er okkar
vinnuaðferð, að gefa okkur nægan
tíma til að kanna verkið og vinna
með það á ýmsa vegu áður en hlut-
verkaskipan er ákveðin og farið að
stefna markvisst á ákveðinn frum-
sýningardag. Það hefur einnig kom-
ið okkur skemmtilega á óvart hversu
mikill húmor leynist í þessu verki
og við höfum lagt nokkra áherslu á
að draga gamansemina fram og
flétta hana saman við harmleikinn.
Tíminn sem við höfum gefið okkur
til að vinna að verkinu hefur gefið
okkur ráðrúm til að kanna þessa
hlið verksins."
Kári Halldór nefnir í þessu sam-
bandi að verkið er flutt í nýrri þýð-
ingu sem unnin hefur verið af leik-
hópnum. „Það má segja að hver leik-
ari hafi þýtt sitt hlutverk, auðvitað
höfum við öll lagt hönd á plóginn,
en þetta hefur opnað skilning leikar-
anna fyrir því hversu mikill hluti
túlkunar hlutverksins felst í þýðing-
unni og einnig hefur þetta orðið til
þess að hver persóna verksins hefur
sitt sérstaka orðfæri, sem mótast
af skilningi leikarans á persónu
sinni. Þessi vinna leiddi einnig af sér
mjög gjöfula umræðu innan hópsins
um málfar og stíl. Hvað var krass-
andi árið 1891 og hveijar era hlið-
stæður þess i íslensku nútimamáli?"
Kaþarsis mun gefa út þýðinguna og
þykir vafalaust mörgum forvitnilegt
að bera saman þýðingu Árna Guðna-
sonar frá 1968 og hina nýju þýð-
ingu, að ekki sé talað um saman-
burð við framtextann fyrir þá sem
þess eru umkomnir.
Nútímatalsmáti, ungt fólk og þá
væntanlega „nútímauppfærsla“?
„Já, það má segja að við færum
verkið til nútímans en þó reynum
við að tengja saman uppranalegan
tíma verksins og nútimann. Það er
í sjálfu sér ekkert gamaldags eða
úrelt að setja klassísk verk upp í sem
upprunalegustum stíl i leikmynd og
búningum. En það er fyrst og fremst
af praktískum ástæðum sem okkur
er það ókleift. Það kostar bæði mikla
fjármuni og tima og einnig er mjög
auðvelt að drakkna í slíkum stíl-
færslum og gleyma aðalatriðinu sem
er frásögnin."
Kaþarsis er ekki fyrsti leikhópur-
inn sem fær inni í Borgarleikhúsinu
með sýningu og nýtur þar aðstöð-
unnar og alls þess búnaðar sem leik-
húsið hefur yfir að ráða. Er þetta
það sem koma skal?
„Nei, ég lít á þetta sem millibils-
ástand. Leikhópamir hafa leitað eft-
ir þessari samvinnu vegna eigin að-
stöðuleysis og einnig vegna þess að
fjárráð hópanna eru svo bág að þeir
hafa ekki efni á því að leigja sér
dýra aðstöðu til sýninga út í bæ.
Leikarar eru láglaunafólk og þá sér-
staklega þeir sem vinna í leikhópun-
um og þeim er ógjömingur að taka
á sig dýra húsaleigu til viðbótar því
að gefa vinnu sína að meira og
minna leyti. Þama hefur Borgarleik-
húsið komið til móts við okkur, en
auðvitað er sá samstarfsvilji að hluta
tilkominn vegna þessa að Leikfélagi
Reykjavíkur er skorinn svo þröngur
stakkur fjárhagslega af opinberum
aðilum að það getur ekki ennþá full-
nýtt húsið.“
En þú átt þér aðra framtíðarsýn?
„Já, ég vona að leikhópunum verði
sköpuð sú aðstaða að þeir geti starf-
að án þess að þurfa að leita á náðir
leikhúsanna. Það er löngu ljóst að
þrátt fyrir fullan rekstur beggja
stóra leikhúsanna hér í borginni
geta leikhóparnir líka starfað og
dregið að sér áhorfendur. Það er
ástæðulaust að halda að markaður-
inn mettist, því áhorfendur eru svo
margbreytileg stærð og skiptast í
svo marga hópa að rekstur atvinnu-
leikhópa getur vissulega blómstrað
við hlið beggja stóru leikhúsanna."
Kaþarsis-Leiksmiðja hefur fleiri
jám í eldinum. Með vorinu ætlar
hópurinn að frumflytja dagskrá úr
verkum Ágústs Strindbergs í tengsl-
um við útgáfu á þýðingum Einars
Braga á leikritum þessa höfuðleik-
skálds Svía. Og með haustinu er
fyrirhuguð dagskrá úr verkum Þór-
arins Eldjáms. En annað kvöld er
það Hedda Gabler.